ابن کنول
ابن کنول | |
---|---|
جم |
|
وفات |
|
باب ادب | |
ترمیم |
قلمی ناں : ابن کنول
والد : معروف قومی شاعر قاضی شمس الحسن کنول ڈبائیوی
جم تریخ : 15؍ اکتوبر 1957 (بہجوئی ضلع مرادآباد)
ابتدائی تعلیم : گنور(بدایاں) دے اک اردو میڈیم اسلامیہ اسکول وچ ۔
مزیدتعلیم : مسلم یونی ورسٹی ،علی گڑھ(1967سے 1978تک) ایم فل(اردو)،پی ایچ ڈی : دہلی یونی ورسٹی،دہلی (1978–1984)
ملازمت:1985تا حال شعبۂ اردو، دہلی یونی ورسٹی،دہلی
چند اہم غیر ملکی اسفار
[سودھو]امریکا، ماریشس، انگلینڈ، پاکستان تے روس دے عالمی سمیناراں وچ اردو دی نمائندگی کیتی اے۔
انعامات و اعزازات
[سودھو]- سرسید ملینیم ایوارڈ، دہلی برائے اردو فکشن 2001 ڈاکٹر منموہن سنگھ نے پیش کيتا۔
- ہریانہ اردو اکادمی دا کنور مہیندر سنگھ ایوارڈ برائے ادبی خدمات 2007۔ گورنر ہریانہ جناب اخلاق الرحمان قدوائی دے ہتھوں ملا۔
- تیسری دنیا دے لوک، ہندوستانی رہتل بوستان خیال دے تناظر وچ ، داستان توں ناول تک، بند راستے، تنقید وتحسین تے اردو افسانہ اُتے اترپردیش اردو اکادمی، بہار اردواکادمی تے مغربی بنگال اردو اکادمی نے انعامات توں نوازیا۔
- افسانہ بند راستے اُتے 1979ماں دہلی یونی ورسٹی نے کٹھپالیا گولڈ میڈل دتا۔ جسنوں سابق نائب صدر جمہوریہ جناب بی۔ ڈی۔ جٹی نے اپنے ہتھوں پیش کيتا۔
- دہلی اردو اکاڈمی فکشن ایوارڈ 2008
- عبد الغفورنساخ ایوارڈ،مغربی بنگال اردو اکاڈمی،کلکتہ 2017 Archived 2019-04-11 at the وے بیک مشین
مختصر حالات زندگی
[سودھو]ابن کنول (پروفیسر ناصر محمود کمال) دی پیدائش ضلع مرادآباد دے قصبہ بہجوئی وچ اک زمیندارخاندان وچ ہوئی۔ تریخ پیدائش 15۔ اکتوبر 1957 اے۔ والد محترم مشہور قومی شاعر قاضی شمس الحسن کنول ڈبائیوی سن ۔ انہاں دے اجداد شاہجہان دے عہد وچ ہندوستان آئے تے قاضی دے عہدے توں نوازے گئے حکومت کیتی طرف توں جاگیراں دتیاں گئیاں۔ بعد وچ آپ دے بزرگ قصبہ ڈبائی وچ آکے رہائش پزیر ہوئے گئے۔ آپ دا خاندان علمی و ادبی سرگرمیاں دی وجہ توں مشہور سی۔ دادا قاضی شریعت اﷲ (متوفی 1930) اک قابل وکیل سن ۔ پردادا قاضی ادہم علی فارسی تے سنسکرت دے عالم سن قصبہ ڈبائی علمی و ادبی سرگرمیاں دا مرکز سی۔ اس قصبے نے اردو ادب نوں کئی اہم شخصیتاں دتی نيں۔ وفاؔ ڈبائیوی، دعاؔ ڈبائیوی، انتظار حسین، منیب الرحمان تے نداؔ فاضلی جداں اکابرین علم و فن ايسے قصبہ نال تعلق رکھدے نيں۔ آزادی توں پہلے ایتھے علمی وا دبی محفلاں منعقد ہويا کردیاں سن جنہاں وچ ہر طبقہ نوں لوک شوق توں شامل ہويا کردے سن ۔ مشاعراں توں سبھی مذاہب دے لوک لطف لیا کردے سن ۔ بعد وچ انہاں وچوں اکثر پاکستان چلے گئے یا علی گڑھ تے دوسرے شہراں وچ منتقل ہوئے گئے۔ ا انہاں دے والد کنول ڈبائیوی دی شاعری وطن دی محبت دے جذبے توں معمور اے۔ اوہ اک سچے محب وطن سن ۔ انہاں دی شاعری اس دا نمونہ اے۔ انہاں دی شاعری دے دو مجموعے "بساط زیست" تے ’’سوزوطن‘‘ تے انہاں دی زندگی ہی وچ شائع ہوچکے سن ۔ حال نيں وچ انہاں دی شاعری نوں اک کلیات دی شکل وچ پروفیسر ابن کنول نے ’مضراب‘ دے ناں توں شائع کيتا اے۔ اوہ اک اچھے محقق وی سن انہاں نے لوک ناٹک اُتے وی کم کيتا سی۔ لوک ناٹک اُتے اردو بولی وچ ہن تک کوئی کتاب نئيں اے۔ انہاں نے وڈی محنت توں لوک ناٹک دی تریخ تے اس فن دے بارے وچ تفصیلات فراہم کيتیاں نيں۔ ایہ کتاب حالے اشاعت دے مرحلہ وچ اے۔ کنول ڈبائیوی دی شاعری نوں پروفیسر آل احمد سرور، پروفیسر مسعود حسین خاں، خواجہ احمد فاروقی ،میکش اکبرآبادی تے پروفیسر عبد الحق جداں مشہور ناقدین فن نے سراہا اے۔
تعلیم
[سودھو]ابن کنول نے اپنی ابتدائی تعلیم ضلع بدایاں دے قصبہ گنور وچ اک اسلامیہ اسکول وچ حاصل کيتی۔ اسکول اردو میڈیم سی۔ آپ 1962 وچ پہلی جماعت وچ داخل ہوئے آپ دے پہلے استاد حاجی صفدر علی مرحوم سن ۔ پنجويں جماعت دے بعد آپ نے اگے دی تعلیم دے لئی علی گڑھ دا رخ کيتا تے علی گڑھ مسلم یونی ورسٹی دے منٹو سرکل اسکول (جو سیف الدین طاہر ہائی اسکول دے ناں توں وی جانیا جاندا اے ) وچ داخل ہوئے۔ 1972 وچ ہائی اسکول مکمل کرنے دے بعد پری یونی ورسٹی سائنس وچ داخلہ لیا۔ آپ دسدے نيں کہ والد ین میڈیکل کالج وچ داخلہ دلاناچاہندے سن ۔ دوسرے لوکاں دی طرح انہاں دی وی خواہش سی کہ انہاں دا لڑکا وڈا ہوکے ڈاکٹر یا انجینئربنے۔ مگر بقول ابن کنول پہنچی اوتھے پہ خاک جتھے دا خمیر سی۔ بی اے وچ اردو بنیادی مضمون قرار پایا تے اس طرح والد دی علمی وراثت نوں سنبھالنے دے لئی آپ نے ايسے وادی وچ قدم رکھیا جس دے راہ رو انہاں دے والد محترم سن ۔ 1978 وچ علی گڑھ مسلم یونی ورسٹی توں ایم اے کيتا۔ ایتھے دی علمی فضا توں بھر پور استفادہ کيتا۔ پروفیسر ابن کنول دی خوش نصیبی سی کہ انہاں نوں علی گڑھ وچ پروفیسر خورشید الاسلام ،پروفیسر قاضی عبد الستار، ڈاکٹر خلیل الرحمان اعظمی، پروفیسر شہریار، پروفیسر نورالحسن نقوی، پروفیسر عتیق احمد صدیقی، پروفیسر منظر عباس نقوی، پروفیسر نعیم احمد اورپروفیسر اصغر عباس جداں استاداں توں کسب فیض کيتا۔ ایم اے مکمل کرنے دے بعدآپ نے دہلی یونی ورسٹی دا رخ کيتا۔ اس دے بعد ابن کنول نے دہلی یونی ورسٹی توں اپنا رشتہ اس طرح قائم کيتا کہ فیر اس دن توں لے کے اج تک قائم اے۔ پی ایچ ڈی وچ آپ نے ڈاکٹر تنویر احمد علوی دی نگرانی وچ ’بوستان خیال دا تہذیبی و لسانی مطالعہ ‘ دے عنوان توں تحقیقی کم کيتا۔ آپ دی ایہ کاوش کتابی شکل وچ وی شائع ہوئی۔ دہلی وچ آپ نوں بانئ شعبۂ اردو خواجہ احمد فاروقی تے مشہور ترقی پسند نقاد قمر رئیس توں وی شرف تلمذ حاصل کرنے دا موقع ملا۔
ادبی نشو و نما
[سودھو]ابن کنول اک علمی گھرانے نال تعلق رکھدے نيں۔ آپ دے والد کنولؔ ڈبائیوی اک قومی شاعر سن، شعروادب دی خدمت آپ دا مشغلہ سی۔ ظاہر اے کہ انہاں دی تربیت وچ رہ کے آپ دے ادبی ذوق نوں جلا ملی ہوئے گی۔ ابن کنو ل دے والد کہیا کردے سن کہ ساڈی زمینداری ساڈی اولاد اے۔ انہاں نے اپنی اولاد دی تعلیم وتربیت اُتے خصوصی توجہ دتی۔ اس دا نتیجہ اے کہ الحمدﷲ انہاں دے سبھی لڑکےآں نے اعلٰی تعلیم حاصل کيتی۔ اسکول دے زمانے وچ ہی آپ چھوٹی چھوٹی کہانیاں لکھنے لگے سن ۔ آپ دے اسکول دے ساتھی اسلم حنیف شاعری کيتا کردے سن اورآپ کہانی لکھے آ سن ۔ کدی کدی انہاں توں متأثر ہوکرابن کنول وی شاعری وچ طبع آزمائی کر ليا کردے سن ۔ ابن کنول دسدے نيں کہ اوہ دونے اک دوسرے نوں اپنی تخلیقات پڑھ کر سناتے تے خوش ہُندے۔ ایہ ابتدائی زمانے دی شاعری تے افسانے ظاہر اے کہ اس معیار دی نئيں ہودیاں سن کہ انہاں نوں افسانہ یا شاعری وچ شمار کيتا جاندا۔ لیکن کہندے نيں کہ ہونہار بروا دے چکنے چکنے پات۔ ایہ ابتدائی نگارشات ابن کنول دے مستقبل دے ادبی سفر دی تمہید سن ۔ ابن کنول دے ادبی ذوق نوں جلا بخشنے وچ علی گڑھ دی ادبی و علمی فضا دا وی وڈا ہتھ اے۔ ایم اے وچ آپ’’انجمن اردو ئے معلی‘‘کے سکریٹری رہے۔ ایہ اوہی انجمن اے جس دی بنیاد مولانا حسرت موہانی نے رکھی سی۔ اسلم حنیف توں متأثر ہوکے ابن کنول نے اس زمانے وچ انسان دے چاند اُتے قدم رکھنے اُتے پہلی نظم کہی سی جو ماہنامہ نور رامپور وچ شائع ہوئی۔ لیکن جلد ہی ابن کنول نے اندازہ لگیا لیا کہ انہاں دا حقیقی میدان افسانہ اے۔ اس وجہ توں آپ نے اپنی توجہ ايسے طرف رکھی۔ ابتدا وچ ناصر کمال دے ناں توں افسانے لکھدے سن ۔ لیکن 1975 توں ابن کنول دے ناں توں افسانے لکھنے لگے۔ ابن کنول اصل وچ آپ دے والد دی طرف نسبت اے۔ باقاعدہ افسانہ لکھنے دا آغاز 1972 توں ہويا۔ آپ دا پہلا مطبوعہ افسانہ ’اپنے ملے اجنبی دی طرح ‘ اے جو 1974ماں آفتاب سحر (سکندرآباد) نامی رسالے وچ شائع ہويا۔ جدوں 1973ماں آپ نے علی گڑھ مسلم یونی ورسٹی وچ بی اے وچ داخلہ لیا تاں قاضی عبد الستار دی سرپرستی مل گئی۔ قاضی عبد الستار دے مکان اُتے ماہانہ نشستاں ہُندی سی جس وچ نوجوان ادیب اپنی نگارشات پیش کيتا کردے سن تے قاضی عبد الستار تے ہور انہاں اُتے تبصرہ کردے سن ۔ انہاں نوجوان ادیباں تے شاعراں وچ جو لوک سن انہاں وچوں چند اہم ناں ایہ نيں :شارق ادیب، سید محمد اشرف، غضنفر، پیغام آفا قی، طارق چھتاری، غیاث الرحمان، صلاح الدین پرویز، آشفتہ چنگیزی، فرحت احساس، اسعد بدایونی، مہتاب حیدر نقوی وغیرہ۔ علی گڑھ وچ تعلیم دے دوران وچ آپ دے افسانے ملک دے معروف ادبی رسالےآں وچ شائع ہونے لگے سن ۔ جنہاں وچ شاعر، عصری ادب، آہنگ، صبح ادب تے نشانات وغیرہ قابل ذکر نيں۔ ابن کنول نے دسیا کہ ’بندراستے ‘ جب1976 وچ عصری ادب وچ شائع ہويا تاں محمد حسن نے اس دی وڈی تعریف کيتی۔ طالب علمی دے زمانے وچ اردو دے اس عظیم ناقد توں تحسین دے کلمات کسی سند توں کم نئيں سن ۔ دہلی یونی ورسٹی وچ داخل ہونے دے بعد وی افسانہ نگاری دا سلسلہ برقرار رہیا۔ ایتھے آکے پروفیسر قمر رئیس تے ڈاکٹر تنویر احمد علوی دی تربیت وچ آپ دے اندر تنقیدی تے تحقیقی صلاحیتاں پروان پاواں۔
ملازمت
[سودھو]ابن کنول تعلیم دے زمانے توں ہی ادبی دنیا وچ اپنی پہچان بنا چکے سن ۔ جتھے آپ نئيں گئے سن اوتھے آپ دا ناں پہنچ چکيا سی۔ ایہی وجہ اے کہ تعلیمی سلسلہ ختم ہونے دے بعد جلد ہی آپ نوں اپنے مادر علمی دہلی یونی ورسٹی وچ ملازمت مل گئی۔ پی ایچ ڈی مکمل کرنے دے بعد 1985 وچ سی ایس آئی آر دی طرف توں شعبۂ اردو، دہلی یونی ورسٹی وچ ریسرچ سائنٹسٹ دے طور پرآپ نے اپنی ملازمت شروع کيتی۔ اس دے بعد آپ نے پِچھے مڑکر نئيں دیکھیا۔ اپنے صلاحیتاں دے بل اُتے ترقی دے منازل طے کردے رہے۔ 1987 توں لے کے 1990تک شعبۂ اردو ہی وچ ریسرچ ایسوسی ایٹ دی حیثیت توں کم کيتا۔ ايسے دوران وچ جنوری 1990ماں باقاعدہ مستقل لکچرر دے عہدے اُتے آپ دی تقرری ہوئی۔ اس دے بعد توں لے کے ہن تک اوہ شعبہ وچ اک مستقل استاد دی حیثیت توں اپنی خدمات انجام دے رہے نيں۔ آپ 1998 وچ ریڈر تے جنوری 2006 وچ ترقی کردے ہوئے پروفیسر دے عہدے تک پہنچے۔ 2005سے 2008تک شعبۂ اردو، دہلی یونی ورسٹی دے صدر وی رہے۔ فی الحال اوہ شعبہ اردو دی صدارت دا فریضہ انجام دے رہے نيں۔ علمی و منصبی حصولیابیاں دے باوجود ابن کنول اک سادہ زندگی گزارنے دے قائل نيں۔ اوہ اک ملنسار ہنس مکھ انسان نيں۔ اپنے شاگرداں دے نال انہاں دا معاملہ اک استاد توں ودھ کے دوست دا ہُندا اے۔ کہندے نيں کہ درخت اُتے پھل آندے نيں تاں اس دیاں شاخاں جھک جاندی نيں۔ ابن کنول دی حیثیت وی ایداں دے پھل دار درخت دی اے جس دیاں شاخاں اپنے شاگرداں او ر احباب دے لئی جھکی رہندی نيں۔ کسی مصور توں پُچھیا گیا کہ تواڈی سب توں اچھی تصویر کیہڑی اے تاں اس نے کہیا کہ آنے والی تصویر۔ ابن کنول دا قلم مستقل رواں اے۔ اوہ اج وی اپنی علمی وادبی سرگرمیاں نوں جاری رکھے ہوئے نيں۔ شعبہ دے سینئر استاد دی حیثیت توں طلبہ واستاداں وچ یکساں مقبول نيں۔ افسانہ، تنقید تے تحقیق ہر میدان وچ اک توں ودھ کے اک کاوش سامنے آ رہی اے۔ انہاں دا ہر قدم اک نويں منزل دا پتہ دیندا اے۔ اس وجہ توں اسيں امید کردے نيں کہ آنے والے دناں وچ وی اوہ اپنے زرخیز قلم توں گلستان اردو دی آبیاری کردے رہن گے۔ ابن کنول دا قلم ہن وی رواں اے۔ انہاں دے افسانے تے علمی و ادبی مضامین ملک وبیرون ملک دے رسالےآں وچ شائع ہوئے رہے نيں۔ قومی و بین الاقوامی سمیناراں وچ شرکت کردے رہندے نيں۔ اس وجہ توں اس لسٹ وچ مسلسل اضافہ ہُندا رہندا اے۔ کہندے نيں کہ قلم کار دا قلم تے مقرر دی بولی اسنوں چین توں بیٹھنے نئيں دیندی۔ قلم کار دا قلم ہمیشہ اسنوں کچھ نہ کچھ لکھنے دے لئی اکساندا رہندا اے۔ جے کوئی شخص اپنے اندر اس قسم دی بے چینی نئيں پاندا اے تاں حقیقی معنےآں وچ اوہ قلمکار نئيں اے۔ ابن کنول دے اس مختصر توں سوانحی خاکہ نوں سامنے رکھدے ہوئے اک گل پورے وثوق توں کہی جاسکدی اے کہ اوہ اک قلم کار نيں۔ ہمیشہ کچھ نہ کچھ لکھنے والے قلم کار۔ اوہ اپنے قلم دا ذائقہ بدلنے دے لئی مختلف اصناف وچوں جسنوں وی چاہندے نيں چندے نيں تے اپنے اندر دی آواز نوں اپنے قاری تک پہنچاندے نيں۔ انہاں دیاں تحریراں قاری نوں عزم وحوصلہ دیندی نيں۔ حالات توں نبرد آزما ہونے دا سلیقہ دیندی نيں۔ ابن کنول دے ایتھے اج دے قلم کاراں دے سیکھنے دے لئی بہت کچھ اے۔ ميں نے انہاں دے افسانےآں نوں بار بار پڑھیا۔ ہر مرتبہ مینوں انہاں دے اندر کچھ نواں ملیا اے۔ غالباً ایہی اوہ چیز اے جس نوں پروفیسر عتیق اﷲ نے بین السطور توں تعبیر کيتا اے۔ ابن کنول دے افسانے پس متن وی کچھ بیان کردے نيں۔ اس پس متن نوں پڑھنے دے لئی افسانےآں دا باریک بینی توں جائزہ لینے دی ضرورت پڑدی اے ۔
لکھتاں
[سودھو]- تیسری دنیا دے لوک (افسانے ) 1984
- 2۔ بند راستے (افسانے ) 2000#۔ ہندوستانی رہتل بوستان خیال دے تناظر وچ 1988
- (’بوستال خیال اک مطالعہ‘ دے ناں توں 2005 وچ دوبارہ شائع ہوئی)#۔ ریاض دلربا(اردو دا پہلا ناول) (تحقیق) 1990
- آؤ اردو سیکھاں(قاعدہ) 1993#۔ داستان توں ناول تک(تنقید) 2001
- - انتخاب سخن(اردو شاعری دا انتخاب) 2005#۔ منتخب غزلیات 2005#۔ منتخب نظماں 2005#۔ اصناف پارینہ(قصیدہ، مثنوی تے مرثیہ) 2005#۔ تنقید و تحسین(تنقیدی مضامین دا مجموعہ) 2006
- تحقیق وتدوین (ترتیب) 2007#۔ میرامن (مونو گراف) 2007#۔ باغ وبہار ( مقدمہ و متن) 2008#۔ پہلے آپ (ڈراما)2008#۔ نظیر اکبرآبادی دی شاعری 2008#۔ مضراب (کنول ڈبائیوی دا کلیات معہ مقدمہ)2010#۔ اردو افسانہ (افسانوی تنقید) 2011#۔ پنجاہ افسانے(افسانوی مجموعہ)2014#۔ تنقیدی اظہار2015#۔ فسانہء عجائب(مرتبہ)2016#۔ اردو لوک ناٹک: روایت اوراسالیب(کنول ڈبائیوی دی تحقیق)مرتبہ 2014
ابن کنول دی افسانہ نگاری
[سودھو]ہمعصر افسانہ نگاراں وچ جنہاں لوکاں نے اپنے منفرد لب و لہجہ دی وجہ توں اردو دنیا وچ اپنی پہچان بنائی اے انہاں وچ ابن کنول دا ناں سر لسٹ اے۔ ابن کنول دے افسانےآں دی سب توں اہم خصوصیت جو انہاں نوں دوسرے افسانہ نگاراں توں ممتاز کردی اے اوہ اے داستانوی رنگ و آہنگ۔ ابن کنول دے افسانےآں اُتے داستانوی ادب دے اثرات بہت واضح نيں۔ خود ابن کنول نوں وی اس گل دا اعتراف اے۔ اس دی وجہ انہاں دی نظر وچ ایہ اے کہ انہاں نے داستاناں دا گہرا مطالعہ کيتا اے۔ داستان انہاں دا پسندیدہ موضوع رہیا اے۔ اس وجہ توں داستانوی بولی انہاں دی لفظیات اُتے حاوی اے۔ اسّی دی دہائی دے بعد لکھنے والے بوہت سارے افسانہ نگاراں نے داستانوی رنگ وچ افسانے لکھے نيں۔ عام طور اُتے انتظار حسین نوں اس منزل دا راہ رو سمجھیا جاندا اے۔ مگر ابن کنول کامننا اے کہ نويں افسانہ نگاراں نوں انتظار حسین نے نئيں بلکہ براہ راست داستاناں نے متاثر کيتا اے۔ نويں لکھنے والےآں وچ سلام بن عبد الرزاق، حسین الحق، عبد الصمد، قمراحسن، ساجد رشید، انور خاں، شوکت حیات، سعید سہروردی، سید محمد اشرف، غضنفراور انجم عثمانی سب دے ایتھے کسی نہ کسی شکل وچ داستانوی رنگ و آہنگ مل جاندا اے۔ پاکستان وچ انتظار حسین دے علاوہ انور سجاد، خالدہ حسین،رشید امجد، احمد داؤد تے آصف فرخی نے اپنے افسانےآں وچ داستانوی طریقۂ اظہار نوں جگہ دتی اے۔ انہاں افسانہ نگاراں دے ایتھے داستاناں توں استفادہ دی مختلف نوعیتاں نيں۔ ابن کنول اپنے اک مضمون’ اردو افسا نہ تے داستانوی طرز اظہار‘ وچ لکھدے نيں : ’’۔۔۔ مختصر افسانہ نگاراں نے داستاناں توں مختلف انداز وچ استفادہ کيتا اے۔ بعض نے اپنے افسانےآں دے عنوانات اس طرح رکھے نيں کہ انہاں اُتے داستاناں دا گمان ہُندا اے۔ مثلا ’’آئینہ فروش شہر کوراں ‘‘، ’’ ست منزلہ بھوت‘‘ ،’’خارپشت‘‘ ،’’چوپال وچ سنیا ہويا قصہ ‘‘، ’’سربریدہ آدمی ‘‘،’’من دا توتا‘‘،’’ داخل ہونا بے نظیر دا بیابان وچ ‘‘،’’ طلسمات ‘‘وغیرہ۔ کچھ افسانہ نگاراں نے داستاناں دے پرشکوہ اسلوب نوں اختیار کرکے اپنے افسانےآں وچ داستانوی فضا تیار کيتی۔ بعض نے اسطور سازی دے عمل کواپنایا۔ تمثیلی پیرائے وچ وی افسانے لکھے گئے تے جانوراں نوں کردار بنا کے عصری مسائل دی طرف اشارہ کيتا گیا، چھوٹی چھوٹی حکایتاں دے انداز اُتے افسانے لکھے گئے، داستاناں دی طرح مختصر افسانہ نوں ضمنی کہانیاں دی شمولیت دے انداز وچ وی لکھیا گیا۔ بعض افسانہ نگاراں نے داستاناں دے مافوق الفطرت عناصر تے طلسمی ماحول دے زیر اثر اپنے افسانےآں وچ طلسمی فضا پیدا کرنے دی کوشش کيتی۔ ‘‘ (داستان توں ناول تک، ابن کنول ص 177) ابن کنول نے اپنے افسانےآں وچ داستانوی رنگ وآہنگ قائم کرنے دے لئی انہاں وچوں تقریباً سبھی طریقےآں نوں بردا اے۔ ابن کنول عموماً اپنے افسانےآں دی ابتدا داستانوی بولی وچ کردے نيں : ’’اچانک آفتاب دی تیز شعاعاں مانند پیکاں اس دی نگاہاں توں اتر کر پورے جسم وچ پھیل گئياں تے اس دا بدن مثلِ بدر منیر پُر نور آئینہ خانہ بن گیا۔ اس دے اعضائے بدن توں کرناں پھُٹنے لگاں۔ ۔۔۔ کئی برس تک مسلسل قطرہ قطرہ آفتاب اس دے بدن وچ اتر ا سی جس نے اس دے قلب تاریک نوں کوہِ نور وچ بدل دتا۔ تے ہن اوہ خوش سی کہ امروز فردا اوہ اپنی عمرِ گذشتہ دے سچے خواباں دی دنیا وچ فیر پہنچ جائے گا کہ جنہاں توں رخصت ہوکے اوہ چند برس پہلے اک سفر سخت دے لئی حاکمِ وقت دے ہمراہ روانہ ہويا سی کہ اوہ بادشاہ وقت دی فوج دا اک سپاہی سی تے بادشاہ اپنے ملک دی سرحد اُتے آئے ہوئے دشمن دے مقابلے دے لئی دار الخلافہ توں ا پنی فوج دے نال چلا سی۔ ‘‘ (جیت کسی کی، ہار کسی کی) ’’ہويا ایويں کہ اک روز جدوں آفتاب دی روشنی عالم آب وگل نوں منوّر کرچکيتی سی، بازار تے دکاناں معمول دے مطابق اُتے رونق ہونے لگیاں سن کہ فضا وچ اک عقاب تیز رفتار پرواز کردا ہويا نظر آیا، قابل ذکر گل ایہ سی کہ اس دے پنجاں وچ اک مار سیاہ لٹکا ہويا سی تھوڑی دیر تک اوہ عقاب بازار دے اُتے منڈلاندا رہیا۔ فیر ایويں ہويا کہ اوہ سپ بازار وچ خرید و فروخت کردے ہوئے اک شخص دی گردن اُتے جاپيا۔ اس توں پہلے کہ اوہ آدمی کسی نوں مدد دے لئی پکاردا، سپ نے اپنے زہریلے پھن توں اس دی پیشانی نوں داغ دتا۔ ‘‘ (ہماریا تواڈا خدا بادشاہ) ’’جس وقت بادشاہ دے وصال دا وقت نیڑے آیا تاں اس نے اپنے نیڑے ترین وزیراں نوں اپنے پاس بلايا تے فرمایا: ’’عزیزو! تسيں سب بے حد عزیز ہو، ساڈی زندگی دا سرمایہ ہو، اسيں اپنے رب دے بعد تواڈے شکر گزار نيں کہ تسيں نے ساڈی زندگی دے سفر نوں آسان کيتا۔ ہر مشکل ساعت وچ تسيں ساڈے مددگار ہوئے ۔‘‘ (وارث) ’’ بعد کئی صدیاں دے زید بن حارث دی اکھاں وچ آفتاب دی کرناں چبھنے لگاں۔ ۔۔۔۔۔‘‘ ( صرف اک شب دا فاصلہ) اور جدوں بادشاہ نے سفر توں مراجعت کيتی۔ دار الخلافہ وچ پہنچ کے اس نے اپنے وزیر اعظم نوں حکم دتا کہ کل دن دے پہلے پہر اسيں دربار عام کرن گے ۔۔۔۔۔ ‘‘(پہلا آدمی) ’’اور فیر ابراہیم دے لئی خدائے بزرگ و برتر دا حکم ہويا کہ اے ابراہیم تسيں اپنی بیوی تے معصوم بچے نوں اﷲ دی راہ وچ قربان کردو۔ ۔۔۔۔۔۔ ‘‘ ( سویٹ ہوم) یہ تکڑے مختلف افسانےآں دے ابتدائی پیراگراف توں لئی گئے نيں۔ انہاں سب وچ خاص گل جو اے اوہ انہاں کاوہ لب ولہجہ اے جو داستاناں دے لئی خاص منیا جاندا اے۔ مسجع و پرشکوہ عبارت، مترادفات دا استعمال وغیرہ انہاں داستانوی طرز دے جملےآں دے ذریعہ ابن کنول نے اک خاص قسم دی فضا پیدا کرکے افسانےآں نوں رنگین بنا دتا اے۔ قاری انہاں ابتدائی جملےآں نوں پڑھ کر داستاناں دی طلسماندی دنیا وچ کھوجاندا اے مگر جلد ہی اوہ حال دی دنیا وچ چلا آندا اے جدوں اسنوں معلوم ہُندا اے کہ اس دے اندر سبھی مسائل اوہی نيں جو ساڈے ارد گرد نيں۔ اس داستانوی دنیاماں وی ساڈے جداں لوک رہندے نيں۔ جو بھکھ وپیاس دی شدت محسوس کردے نيں۔ اوہ وی حالات دے ستائے ہوئے نيں۔ کئی افسانےآں وچ ابن کنول نے داستانوی بولی و اسلوب صرف ایہ دسنے دے لئی اختیار کيتا اے کہ زمانہ اگرچہ بدل گیا اے مگر حالات وچ کوئی تبدیلی نئيں آئی اے۔ مثال دے طور اُتے ’ہماریا تواڈا خدا بادشاہ‘؛ ’صرف اک شب دا فاصلہ‘؛’وارث‘ــ؛ اور’ صرف اک دن دے لئی ‘وغیرہ جداں افسانے حال دے سیاسی پس منظر وچ لکھے گئے نيں مگر انہاں دی بولی تے فضا قدیم داستانوی اے۔ ’ہماریا تواڈا خدا بادشاہ‘ وچ حکمراں طبقہ دی عیاری و مکاری ظاہر ہُندی اے۔ اوہ طبقہ جو عوام دے سامنے انہاں دا ہمدرد بن دے آندا اے مگر اوہ جنہاں مسائل نوں حل کرنے دا وعدہ کردا اے اوہ خود اس دی پیدا کردہ ہُندی نيں۔ اوہ ایہ سب کچھ اس لئی کردا اے تاکہ عوام دی ہمدردی حاصل کيتی جاسکے۔ اج وی حکمراں پہلے بستیاں نوں راکھ دے ڈھیر وچ تبدیل کردے نيں فیر انہاں دا ووٹ حاصل کرنے دے لئی انہاں دے پاس امداد لے کے جاندے نيں۔ ’صرف اک شب دا فاصلہ‘ وچ فضا داستانوی اے مگر ایمرجنسی دے وقت دے حالات دی عکاسی کردا اے۔ اصحاب کہف دے واقعہ توں اس افسانہ دا خمیر تیار کيتا گیا۔ لیکن مسائل عصر حاضر دے نيں۔ ايسے دنیا دے جس وچ اسيں تے آپ رہندے نيں۔ اصحاب کہف جدوں تن سو سال دی گہری نیند توں بیدار ہُندے نيں تے انہاں نوں معلوم ہُندا اے کہ ہن انہاں دے ملک وچ عوام دی منتخب حکومت اے۔ عوام نوں اظہار رائے دی آزادی اے تاں بہت خوش ہُندے نيں۔ مگر انہاں دا بھرم اس وقت ٹُٹ گیا جدوں حکمراں جماعت نے انہاں چاراں دی مقبولیت نوں اپنے لئی خطرہ محسوس کردے ہوئے انہاں نوں گرفتار کر ليا۔ ابن کنول نے نہایت ہوشیاری توں اک مشہور و معروف اسلامی اسطور توں جمہوریت دی کھوکھلی تعبیراں دی حقیقت واضح دی اے۔ اصحاب کہف دی روایت وچ نوجوان بادشاہ وقت دے ظلم توں بچنے دے لئی غار وچ پناہ لیندے نيں۔ ایہ نوجوان وی بادشاہ وقت دے ظلم توں بچنے دے لئی غار وچ پناہ لیندے نيں۔ انہاں دونے واقعات وچ قدرے مشترک ایہی بادشاہ دے ظلم توں بچنے دے لئی پناہ لینا اے۔ ایہی حال ’صرف اک دن دے لئی ‘ دا اے۔ منتریاں دے دوراں وچ تے بادشاہاں دے دوراں وچ کوئی فرق ننيں۔ جدوں وی کوئی وزیر دا کسی پسماندہ علاقہ دا دورہ کرتاہے تاں اس علاقے دی تمام غلاظتاں نوں ڈھک دتا جاندا اے۔ جے ممکن ہوئے تاں اس علاقے دی ساری جھگی جھوپڑیاں نوں وی صاف کر دتا جاندا اے۔ تاکہ بادشاہ وقت دی نظر انہاں غلاظتاں نوں دیکھ کے گندی نہ ہوئے۔ اگرچہ انہاں دے اس عمل توں ہزاراں لوک بے گھر ہوجاواں۔ ’وارث‘ وچ اگرچہ بادشاہ اپنے جانشین نوں چننے دے لئی امتحان لیندا اے تے اس وچ ايسے نوں کامیاب قراردیندا اے جو لوکاں وچ پھوٹ ڈال کر حکومت کرنے دا ہنر جاندا اے مگر ایہ افسانہ موجودہ حکمراناں دی ذہنیت توں وی پردہ اٹھاندا اے۔ موجودہ سیاسی منظرنامہ وچ سیاسی پارٹیاں انہاں نوں نوں الیکشن وچ ٹکٹ دیندی نيں جو لوکاں نوں دھرم تے ذات دے ناں اُتے باٹنے تے لڑانے دا ہنر جاندے نيں۔ ایہی وجہ اے کہ سیاست وچ جرائم پیشہ افراد دی بھر مار ہوئے گئی اے۔ ملک وچ آئے دن گھوٹالے ہوئے رہے نيں۔ پروفیسر عتیق اﷲ لکھدے نيں : ’’یہ افسانے سیاسی طنز دی مثال وی نيں۔ جداں موجودہ پورا نظام انسانیت اخلاقی زوال دا شکار اے۔ ’ہماریا تہماریا خدا بادشاہ‘ دے بادشاہ دی فکرمندی، وارث دے بادشاہ وقت دا ابوشاطر نوں ولی عہد بنانے اور’ صرف اک شب دا فاصلہ‘ وچ خاتون بادشاہ وقت دی اجتماعی نس بندی دے اطلاق دے پِچھے ساڈے وقتاں دی سنگدلانہ سیاست دا آسانی دے نال نظارہ کيتا جاسکدا اے۔ اسيں ایہ بھُل جاندے نيں کہ ابن کنول دی خلق کردہ انہاں نامانوس دنیاواں دی دو یا دو توں زیادہ معنوی سطحاں نيں، انہاں دا تعلق کس حد تک ساڈے وقتاں دے انساناں دی دوچہرگی توں اے یا جس حاکم وقت خاتون تے اس دے بیٹے دا تذکرہ اے انہاں دے اصل ناں کيتا نيں۔ ابن کنول نے تخصیص نوں تعمیم دے رنگ وچ پیش کرکے اپنی کہانیاں کوہر طرف توں کھلا رکھیا اے۔ اپنے قاری نوں ایہ چھُٹ دے رکھی اے کہ اوہ اپنے طور اُتے تے اپنی بساط دے مطابق انہاں نوں معنی دے سکدا اے۔ ‘‘ (پروفیسر عتیق اﷲ، ابن کنول دا پس حقیقت نوں کسب کرنے دا فن، اردو اکیڈمی دے اک سمینار وچ پڑھیا گیاغیر مطبوعہ مضمون) بعض ناقدین نے داستانوی اسلوب وچ لکھنے دی وجہ توں ابن کنول اُتے انتظار حسین دے اثرات دی گل کيتی اے۔ لیکن ابن کنول نے اس توں انکار کيتا اے۔ اپنے اک انٹرویو وچ ابن کنول نے کہاہے کہ انہاں نے داستاناں نوں پڑھ کر کہانی یا افسانہ لکھنا سکھیا اے۔ اس وجہ توں داستانوی اثرات انہاں دے ایتھے براہ راست داستاناں توں آئے نيں۔ ابن کنول نے ’بوستان خیال‘ تے دوسری داستاناں نوں حرف بحرف پڑھیا اے۔ ايسے توں انہاں نے کہانی توں کہانی نکالنے دا ہنر سکھیا اے۔ ابن کنول رقمطراز نيں : ’’ ویہويں صدی دے اوائل تک داستاناں دا ماحول رہیا۔ داستاناں باقاعدہ شائع ہُندی رہیاں تے پڑھی جاندی رہیاں، اس لئی اس دور دے افسانہ نگاراں دے اسلوب اُتے لاشعوری یا شعوری طور اُتے ہی داستاناں دا اثر آگیا۔ البتہ آہستہ آہستہ داستاناں دی جگہ حقیقت پسندانہ قصے مقبول ہونے لگے۔ ‘‘[۱] ابن کنول دے کئی افسانےآں دا پلاٹ اساطیری روایتاں توں تیار کيتا گیا اے۔ اس دی اک واضح مثال ’صرف اک شب دا فاصلہ‘ اے۔ اصحاب کہف دے واقعہ توں اس دا پاٹ تیا ر کيتا اے۔ ايسے طرح ’سویٹ ہوم‘ وچ حضرت ابراہیم دے اس واقعہ توں کہانی دا پلاٹ تیار کيتا گیا اے جس وچ اوہ اسماعیل علیہ السلام نوں مکہ وچ چھڈ کرچلے جاندے نيں تے دھیرے دھیرے اک مکہ شہر آبادہوجاندا اے۔ اوداں ابن کنول نے اپنے افسانےآں وچ اسلامی روایات توں بہت کم لیا اے ۔’تیسری دینا دے لوگ‘ وچ بزرگ نمودار ہوکے فساد توں تباہ حال لوکاں نوں عزم و حوصلہ دیندے نيں تے خود کشی دے ارادے توں باز رہنے دی تلقین کردے نيں تے تن سو تیرہ والے واقعے دی تلمیح توں انہاں تباہ حالاں نوں عزم و حوصلہ عطا کردے نيں۔ ايسے طرح دے بزرگ دا ظہور ’پہلا آدمی ‘ وچ وی ہُندا اے۔ ’اک ہی راستہ‘ وچ اک بزرگ کسی اک برائی دے ختم کرنے دی طاقت دیندے نيں۔ اگرچہ اس قسم دے واقعات عام طور اُتے ہندو اساطیر وچ ملدے نيں۔ اسنوں وردان دا ناں دتا جاندا اے۔ مگر صوفیانہ روایات وچ بعض مسلم صوفیا توں وی اس قسم دی روایات منقول نيں۔ ’سویٹ ہوم‘ وچ ابابیلاں دی تلمیح وی بہت معنی خیز اے۔ ایہ تے اس ورگی اسلامی روایات تے تلمیحات توں ابن کنول نے کہانی نوں نواں موڑ دتا اے۔ عموما ًان وقعات نوں برائی توں لڑنے تے جدوجہد کرنے دا سبق دینے دے لئی استعمال کيتا اے۔ کہانی توں کہانی کڈنا داستاناں دا اک خاص اسلوب اے۔ پنچ تنتر تے الف لیلہ پڑھنے والےآں نوں معلوم ہوئے گا کہ سیکڑاں کہانیا ں اک دوسرے توں وکھ ہُندے ہوئے وی اک دوسرے توں باہم مربوط نيں۔ اس طرح کہانی در کہانی داستان اگے ودھدی رہندی اے۔ اس اسلوب نوں ابن کنول نے اپنے کئی افسانےآں وچ کامیابی دے نال بردا اے۔ ابن کنول دا افسانہ ’’ شام ہونے توں پہلے ‘‘ تن کہانیاں اُتے مشتمل اے۔ راوی نوں بیرون ملک وداع کرنے توں پہلے اس دی دادی یاقوت سوداگر دا واقعہ سناندی اے، بیوی بلقیس دا واقعہ سناندی اے۔ تے باپ ابوجبار دا واقعہ سناندا اے۔ بیوی تے دادی دے کہانی دا لب لباب ایہ اے کہ شام ہونے توں پہلے گھر آجانا ورنہ انہاں کرداراں دی طرح پچھتانا پئے گا۔ جدوں کہ ابوجبار دے واقعہ وچ اس گل اُتے زور اے کہ بغیر روپیہ پیسہ کمائے واپس نہ آنا ورنہ ابو جبار دی طرح پچھتانا پئے گا۔ اس دے علاوہ ابن کنول دے افسانےآں وچ چھوٹی چھوٹی کہانیاں دے ذریعہ افسانہ نوں دلچسپ بنانے دی کوشش کيتی گئی اے۔ کئی جگہاں اُتے انہاں چھوٹی تے مختصر کہانیاں دے ذریعہ کہانی نوں نواں موڑ وی دتا گیا اے ۔’جیت کس دی تے ہار کس کی‘ وچ خواجہ اسد دے جہاز ٹُٹ جانے تے اس دے اک دوسرے جزیرے وچ پہنچنے دے بعد فیر گھر پہنچنے دے واقعہ نوں بیان کرکے یوسف دے شوق نوں تے مہمیز دتا گیا اے۔ ’خوف ‘ وچ دادی جان بچےآں نوں چھوٹی چھوٹی کہانیاں سناندی نيں کہ کس طرح دنیا وچ سبھی جاندار آدمی توں ڈردے نيں۔ آدمی شیر توں وی نئيں ڈردا، ہاتھی نوں قابو وچ کرلیندا اے آدمی دی دہشت ننھے عاطف اُتے اس قدر بیٹھ جاندی اے کہ اسنوں جدوں معلوم ہُندا اے کہ کوئی آدمی دروازہ کھٹکھٹا رہیا اے تاں مارے خوف دے بے ہوش ہوجاندا اے ۔ ’خوف‘ ہی دی طرح ’قصہ صرف کتاباں کا‘ وچ وی قصہ گوکے ذریعہ کہانی بیان کيتی جاندی اے جس وچ دو بھائیاں دی محبت دی داستان ہُندی اے، دونے اک دوسرے دے لئی قربانی پیش کرنے دے لئی تیار رہندے نيں۔ مگر حقیقی زندگی وچ جدوں ايسے جداں حادثے توں دوچار ہُندے نيں تاں کہانی قصے دیاں گلاں صرف کتاباں وچ رہ جاندی نيں۔ چھوٹے بھائی دے لئی قربانی دا جذبہ ہارون اصلی زندگی وچ اپنے اندر نئيں پاندا تے اپنے بھائی توں مخاطب ہوکے کہندا اے : ’’ اے عزیز از جان! تاں مینوں بے حد عزیز اے لیکن وچ بے بس تے لاچارہاں خدا دے لئی میری خاطر تاں اس قربانی دے لئی خود نوں تیار کرلے۔ ‘‘ ’مردے نيں آرزو وچ مرنے دے ‘ وچ وی دادی جان دے ذریعہ اک کہانی دے ذریعہ افسانہ دا پلاٹ تیار کيتا گیا اے۔ دادی جان اک ایداں دے خونی جزیرے دا ذکر کر رہی سن جتھے کوئی خونی دیو رہندا سی۔ بادشاہ نے اعلان کيتا سی کہ جو اس جزیرے وچ کم کريں گا تے جان دے گا اس دے گھر والےآں نوں زر کثیر دیاجائے گا۔ اس اعلان اُتے بہت سارے لوک اوتھے کم کرنے اُتے راضی ہوئے گئے۔ یوسف نے وی ایہ کہانی سنی تے حکومت کیتی طرف توں خطرناک علاقے وچ تعیناتی کویہ سوچ کرقبول کرلیندا اے کہ اس دی ناگہانی موت اُتے جو روپئے ملیاں گے اس توں اس دی بیٹیاں دی شادی ہوئے جائے گی۔ مگر اوہ صحیح سلامت واپس آگیا۔ گھر دے دوسرے افراد نوں تاں خوشی ہُندی اے مگر اوہ خوش نئيں اے۔ اس لئی کہ ہن اس دے گھر والےآں نوں اوہ روپئے نئيں ملیاں گے جس توں اوہ اپنی بیٹی دی شادی کرسکے۔ ايسے طرح تے وی بوہت سارے افسانے نيں جس وچ کہانی دے ذریعہ یا تاں کہانی نوں نواں موڑ دتا گیا اے یا کہانی نوں دلچسپ بنایا گیا اے یا فیر ايسے کہانی اُتے افسانے دا پلاٹ تیار کيتا گیا اے۔ بولی تے اسلوب دے علاوہ ابن کنول نے اپنے افسانےآں وچ عام طور پرکرداراں دے ناں وی اساطیری روایتاں دے لحاظ توں رکھیا اے۔ ’ جیت کسی دی ہار کسی کی‘ وچ کردار دا ناں یوسف اے۔ حضرت یوسف دی طرح اس افسانہ دا مرکزی کردار وی مرا ہويا مان لیا جاندا اے مگر بعد وچ گھر واپس آجاندا اے۔ ’وارث ‘ماں کرداراں دے ناں ابوعقیل، جانباز خاں، خرد مند تے ابوشاطر انہاں دی صلاحیتاں تے اعمال دے مطابق رکھے گئے نيں۔ ایہی حال ’صرف اک شب دا فاصلہ‘ دا وی اے۔ ابن کنول نے اپنے بعض افسانےآں دے ناں وی داستاناں دے طرز اُتے رکھیا اے۔ جداں ’ہماریا تواڈا خدا بادشاہ‘ تے ’اکھاں دی سوئیاں ‘ وغیرہ۔ ابن کنول دے ایہ سبھی افسانے جنہاں وچ داستانوی اثرات نيں سن 1980 توں پہلے دے نيں۔ 1980 دے بعد دے افسانےآں وچ داستانوی عناصر کم نيں۔ اس دے باوجود چند لفظاں ایداں دے نيں جو انہاں افسانےآں وچ وی مل جاندے نيں۔ جداں ’اورہر فیر ایسا ہوا‘ تے ’ تے فیر ایويں ہوا‘ ایہ جملے وی داستاناں اثرات دی نشان دہی کر رہے نيں۔ پریم چند دے ابتدائی دور دے افسانےآں وچ داستاناں اثرات ملدے نيں۔ اوہ اردو افسانے دا تشکیلی دور سی۔ اردو افسانہ حالے داستان توں وکھ اپنی پہچان بنا رہیا سی۔ اس دے باوجود پریم چند اپنے بہترین افسانےآں وچ انہاں افسانےآں نوں جگہ دیندے سن جنہاں وچ داستانوی اثرات نيں۔ پریم چند نے اپنے بہترین افسانےآں دے انتخاب وچ تقریباً ادھے افسانے ایداں دے رکھے نيں جنہاں اُتے داستانوی رنگ غالب اے۔ اوہ داستانوی اثرات نوں کمزوری نئيں مندے سن ۔ ابن کنول دے افسانےآں وچ وی داستانوی اثرات نيں مگر ایہ اثرات انہاں دے ایتھے عمداً نيں۔ اگرچہ بعد دے افسانےآں وچ ایہ اثرات تھوڑے مدہم ہوئے نيں مگر انہاں اثرات دی وجہ توں ابن کنول دے افسانےآں دی بولی وچ مٹھاس تے روانی پیدا ہوئی اے۔ ابن کنول دے ایتھے جو کہانی پن اُتے زور ملدا اے اوہ داستانوی اثرات دی دین اے۔ معاصر افسانہ نگاراں وچ کہانی پن اُتے جس قدر زور ابن کنول دے ایتھے اے کِسے تے افسانہ نگار دے ایتھے دیکھنے نوں نئيں ملدا۔ پروفیسر عبد الحق ’بند راستے ‘کے افسانےآں اُتے اظہار خیال کردے ہوئے لکھدے نيں : ’’ بند راستے دے افسانےآں وچ فن دی فساں کار تکنک تے مثبت فکر دا اوج و عروج کہانی دی روایت وچ چراغ رہ گزر دے طور اُتے تسلیم کيتا گیا۔ انہاں وچ فن دے استقبال تے اضافے دی وڈی وسعت پائی گئی۔ ساڈی افسانہ نگاری دا اک معتد بہ حصہ مذموم تے وکھو وکھ خیالی دی وڈی مکروہ تصویر پیش کردا اے۔ حقیقت دے ناں اُتے گھناؤنے فریب نے تخلیقی تحریم نوں ہدف بنایا۔ ایسی فصا وچ اقدار دا چراغ جلائے رکھنے والےآں دا ميں وڈا احترام کردا ہون۔ انہاں دیاں کہانیاں وچ اقدار دی ارجمندی نے مینوں طمانیت بخشی اے۔ انہاں دے افسانے اس لئی وی دل کشی رکھدے نيں کہ اوہ قصہ تے کہانی دے لطف خاص توں بھر پور نيں۔ کہانی جدوں قصہ پن توں خالی ہوکے نظریہ سازی یا فلسفہ طرازی دی گل کردی اے تاں قاری اُتے تکدر طاری ہوجاندا اے۔ ڈاکٹر ابن کنول نے اساطیری اسالیب بیان کيتی تجدید نوں اگے ودھیا کر اپنی پہچان پیش کيتی اے۔ ‘‘[۲] پروفیسر عبد الحق نے ابن کنول دے افسانےآں دی تن اہم خصوصیات اُتے روشنی پائی اے۔ اقدار دی ارجمندی، قصہ پن توں بھر پور افسانے تے اساطیری اسالیب بیان کيتی تجدید۔ حقیقت ایہ اے کہ ساڈے افسانہ نگاراں نے حقیقت بیانی دی آڑ وچ ہراس چیز کوصفحۂ قرطاس دی زینت بنادتا اے جس نوں گھٹ توں گھٹ ہماریا مشرقی معاشرہ قبول کرنے توں قاصر اے۔ ناقدین نے وی انہاں افسانےآں نوں اردو افسانے دا ماسٹر پیس ثابت کرنے وچ کوئی کمی نئيں چھڈی۔ کسی نے صحیح کہیا اے کہ ساڈے ناقدین نے حقیقت پسندی دے ناں اُتے طوائفاں دی اس قدر تعریفاں کيتیاں نيں کہ انہاں دے گراہکاں نے وی شاید نہ دی ہوئے۔ ابن کنول افسانہ نگار دے نال اک ناقد وی نيں۔ انہاں نے اپنے افسانےآں وچ فحاشیت نوں جگہ دتی اے تے نہ انہاں دی تنقیداں وچ انہاں دے لئی کوئی جگہ اے۔ دراصل کہانی یاقصہ پن داستانوی ادب دی جان اے۔ داستان اگرچہ صرف کہانی قصہ ہی نئيں بلکہ تہذیبی مرقعے وی نيں۔ بقول ابن کنول’ داستاناں وچ اگرچہ فرضی کہانیاں بیان کيتی جاندیاں نيں لیکن انہاں داستاناں وچ جو تہذیبی مرقعے نيں، اوہ سو فی صدی سچ نيں ‘ لیکن داستاناں وچ پورا زور کہانی اُتے ہُندا اے۔ افسانےآں وچ داستانوی طریقۂ اظہار آسان نئيں اے۔ اس دے لئی فنی چابکدستی دی ضرورت ہُندی اے۔ ابن کنول نے اپنے اک مضمون وچ انہاں لوکاں نوں جواب دتا اے جو داستان طرازی نوں سہل پسندی توں تعبیر کردے نيں : ’’۔۔۔ ایہ کہنا سراسر بددیاندی اے کہ داستان طرازی آسان فن اے۔ دوسرے جنہاں افسانہ نگاراں نے داستانوی طریقۂ اظہار نوں اختیار کيتا اے انہاں نے بیشتر افسانے اس تکنیک توں ہٹ کر لکھے نيں۔ دراصل موضوع خود بخود تکنیک تلاش کرلیندا اے تے افسانہ نگار نوں ایہ فیصلہ کرنے وچ دیر نئيں لگتی کہ اپنی گل کہنے دے لئی کس طرز اظہار نوں اپنایا جائے جو موضوع دا حق وی ادا کر دے تے متاثرکن وی ہوئے۔ ایسا نئيں اے کہ داستانوی طریقہ ٔ اظہار نوں اپنا کر اج دا افسانہ نگار داستان، تمثیل یا حکایت دی طرف پرت رہیا اے۔ سچ ایہ اے کہ داستاناں توں کہانی کہنے دا فن سیکھ رہیا اے۔ میرا خیال اے کہ افسانوی نثر سیکھنے دے لئی داستاناں دا مطالعہ ازبس ضروری اے۔ ‘‘[۳][۴]
حوالے
[سودھو]باہرلے جوڑ
[سودھو]- ویب سائٹ Archived 2022-02-20 at the وے بیک مشین ابن کنول دے افسانے۔