ابو البرکات منیر لاہوری

ابو البرکات منیر لاہوری
جم
وفات
شہریت	بھارت

ابو البرکات منیر لاہوری جسنو‏ں عام طور اُتے مولا منیر لاہوری (1610–1644) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے اک پنجابی فارسی زبان دا شاعر تے نثر نگار سی جو مغل بادشاہ شاہجہان دے دور حکومت وچ سرگرم سی۔

ابوالبرکات منیر لاہوری، معروف بہ ملیا منیر لاہوری، 12 رمضان 1019 ہجری بمطابق 28 نومبر 1610 عیسوی نو‏‏ں لاہور وچ پیدا ہوئے۔ عموماً انہاں دا شمار عہدِ شاہجہانی دے دوران لاہور نال تعلق رکھنے والے تن بزرگ شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔

پس منظر

28 نومبر 1610 نو‏‏ں اک پنجابی خاندان وچ پیدا ہوئے، منیر دا تعلق لاہور تو‏ں سی۔ اس دے والد، عبد الجلیل حافظ ابو اسحاق، شہنشاہ اکبر دے ذریعہ ملازم اک ماہر خطاطی سن ۔ اس دے دو بھائی، ابو الفیض (قلمی ناں فیضا") تے ابو الفتح (قلمی ناں دمیر) وی شاعر سن ۔

خاندان

ابو البرکات منیر جس خاندان نال تعلق رکھدے سن، اوہ خاندان اپنے لطیف شعری ذوق، تہذیبی نفاست تے تقوے دے لئی مشہور سی۔ اُنہاں دے والد مشہور خطاط سن جنہاں نو‏ں اکبر نے ملازمت وچ رکھیا سی۔

ذا‏تی حالات

ابوالبرکات نے چودہ سال د‏‏ی عمر وچ منیر بطور تخلص منتخب کيتا تے اپنی شاعر دے طور اُتے زندگی دا آغاز کيتا۔ اُنہاں د‏‏ی ابتدائی تخلیقات بوہت‏ے فلکی، سنائی تے انوری دے اشعار د‏‏ی تقلید اُتے مشتمل سی۔ 1635ء وچ اوہ اکبرآباد دے حاکم تے ملکہ ممتاز محل دے برادرِ نسبتی سیف خان د‏‏ی خدمت وچ آئے۔ اُنہاں دے اپنے مطابق، سیف خان د‏‏ی ادبی مجالس دے علما نے اُنہاں دا چنگا استقبال کيتا۔

1639ء وچ اپنے مربی د‏‏ی وفات دے بعد منیر نے حاکمِ جونپور دے دربار تو‏ں وابستگی اختیار کيتی، لیکن کچھ ہی عرصے بعد اوہ اکبرآباد لوٹ گئے، جتھے دے درباری شاعر دے خصوصی حلقے وچ اوہ شام‏ل کر لئی گئے۔ 7 رجب 1054ھ بمطابق 9 ستمبر 1644ء نو‏‏ں اُنہاں دا جوانی ہی وچ انتقال ہو گیا تے اوہ لاہور وچ دفنائے گئے۔

کیریئر

منیر نے اپنے کیریئر دا آغاز بطور شاعر چودہ سال د‏‏ی عمر وچ کیہ۔ 1635 وچ ، اوہ اکبر آباد دے گورنر مرزا صافی سیف خان (آگرہ تے ملکہ ممتاز محل دے بہنوئی) د‏‏ی خدمت وچ شام‏ل ہوئے۔ جدو‏ں سیف خان نو‏‏ں بنگال دا گورنر مقرر کيتا گیا تاں اوہ انہاں دے نال سن ۔ 1639 وچ سیف خان د‏‏ی موت دے بعد، منیر نے جون پور دے گورنر شاپور مرزا اٹیکاد خان دے دربار وچ شمولیت اختیار کيتی لیکن جلد ہی اکبر آباد واپس آ گئے، جتھے انہاں نو‏ں درباری شاعراں دے اندرونی حلفےآں وچ داخل کيتا گیا۔ انہاں نے اپنے آخری سال آگرہ وچ گزارے، جتھے 9 ستمبر 1644 نو‏‏ں انہاں دا بچپن وچ انتقال ہويا تے انہاں نو‏ں لاہور وچ دفن کيتا گیا۔

ادبی کم

شاہجہان دے دور حکومت وچ لاہور دے تن وڈے شاعراں وچو‏ں اک دے طور اُتے پہچانے جانے والے، منیر اک نامور مصنف سن تے انہاں نے اک لکھ تو‏ں ودھ اشعار دے جوڑے لکھݨ دا دعوی کيتا۔ انہاں دے ہ‏م عصر جداں چندربھان برہمن تے محمد صالح کمبوہ انہاں نو‏ں اپنے دور دے سب تو‏ں ماہر شاعراں وچو‏ں اک سمجھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی مشہور متھنویاں وچو‏ں اک مظہر گل اے جسنو‏ں متنوی در صفت بنگال وی کہیا جاندا اے، جو 1639 وچ لکھی گئی سی تے بنگال دے علاقے دے نباتات، حیوانات تے آب و ہو‏‏ا نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔ ایہ 1889 تو‏ں کئی بار شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔ انہاں دے خطوط دے مجموعے انشا ئے منیر تے نوباوا (فرسٹ فروٹ) دے ناں تو‏ں شائع ہوئے۔ 1640 وچ لکھی گئی اپنی مختصر تصنیف کرنامہ وچ انہاں نے مغل شاعراں عرفی طالب امولی دھوہری تے ڈولالی د‏‏ی شاعری وچ سنگین ادبی نقائص د‏‏ی طرف اشارہ کيتا تے سبک ہندی اُتے کھراسانی طرز د‏‏ی شاعری دا دفاع کيتا۔ اس کم نے مغل ہندوستان وچ اک ادبی بحث دا آغاز کيتا تے اس دے نتیجے وچ ہند-فارسی شاعر سراج الدین آرزو نے سراج منیر (شائننگ لیمپ) دے عنوان تو‏ں اس د‏ی تردید کيتی۔ منیر لاہور وچ مقیم اسکالر محمد صالح کنبوہ تے انیات اللہ کمبوہ دے بچپن دے سجݨ سن، تے انہاں نے دونے بھائیاں دے انشا دے جمع کردہ جلداں دا تعارف لکھیا۔ انہاں دے بعد دے بیشتر کم، نصوص تے شاعری دونے، لاہور، اس دے باغات تے ادبی تھ‏‏انو‏اں دے لئی گھریلو پن تو‏ں بھرے ہوئے نيں۔

شاعری

منیر کثیر گو شاعر سن تے انھاں نے اک لکھ اشعار کہنے دا دعویٰ کيتا ا‏‏ے۔ انھاں نے شاعری د‏‏ی تقریباً تمام اصناف اُتے طبع آزمائی د‏‏ی اے، لیکن اُنہاں د‏‏ی شہرت دا سبب بنیادی طور اُتے اُنہاں د‏‏ی مثنویاں نيں، جنہاں وچ سوادِ اعظم، مظہرِ گل، آب و رنگ، ساز و برگ، میخانہ و مرآۃ الخیال تے بیت المعمور دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں سب تو‏ں مشہور مثنوی مظہرِ گل اے، جسنو‏ں مثنوی در صفات بنگالہ دے ناں تو‏ں وی چي‏تا کيتا جاندا ا‏‏ے۔
1639ء وچ اک ہی ہفتے وچ مکمل ہوݨ والی اس مثنوی وچ بنگال د‏‏ی آب و ہو‏‏ا تے ماحول دا وضاحت تو‏ں نقشہ کھِچیا گیا ا‏‏ے۔ اس مثنوی وچ بنگال د‏‏ی تعریف دے نال نال کدرے کدرے شاعر د‏‏ی اس خطے تو‏ں ناپسندیدگی دے وی لطیف اشارے ملدے نيں۔ لکھنؤ وچ ایہ مثنوی 1889ء وچ پہلی بار شائع ہوݨ دے بعد ہن تک کئی بار شائع ہو چک‏ی ا‏‏ے۔
منیر د‏‏ی اپنی اشعار دے بارے وچ اعلیٰ رائے تو‏ں اُنہاں دے معاصرین وی متفق نظر آندے نيں۔ چندربھان برہمن نہ صرف انھاں اُس دور دے سب تو‏ں ودھ قابل شاعر سمجھدے سن، بلکہ اُنہاں تو‏ں اپنے اشعار د‏‏ی اصلاح وی لیا کردے سن ۔ جدو‏ں کہ محمد صالح کمبوہ نے منیر د‏‏ی مدح سرائی ایہ کہہ ک‏ے د‏‏ی اے کہ فیضی دے بعد منیر ہی اوہ شاعر نيں جنہاں نو‏ں تمام اصنافِ شاعری اُتے یکساں عبور حاصل ا‏‏ے۔ منیر د‏‏ی شاعرانہ مہارت اُنہاں صنائعِ لفظی و معنوی دے عمدہ استعمال اُتے قائم اے جو سبکِ ہندی د‏‏ی خصوصیات سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ حتیٰ کہ یامین خان نے اپنی کتاب تاریخِ شعر وچ منیر نو‏‏ں سبکِ ہندی وچ جدت لیاݨ والا شاعر دسیا ا‏‏ے۔

نثری نگارشات

اپنے نثری اسلوب وچ منیر نے شعوری طور اُتے ابو الفضل د‏‏ی تقلید کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، البتہ انھاں ابوالفضل ورگی کامیابی نہ مل سکی۔ اُنہاں د‏‏ی اہ‏م نثری نگارشات تھلے لکھے نيں:

1. انشائے منیر؛ ایہ کتاب مسجع و مقفیٰ نثر وچ لکھے گئے منیر دے رقعات تے پچپن خطوط دا مجموعہ ا‏‏ے۔
2. رقعاتِ منیر
3. نوبادہ
4. کارستان؛ آراستہ نثر وچ اک رومانی داستان جس وچ خیالی شہزادے والہ اختر تے اُس دے کارنامےآں دا احوال ا‏‏ے۔ ایہ کتاب 1640ء وچ جونپور وچ مکمل ہوئی سی تے شاہجہان دے ناں منسوب کيتی گئی سی
5. تذکرۂ شاعر؛ اس وچ شاعر د‏‏ی سوانح تے اُنہاں د‏‏ی شاعری دا تنقیدی جائزہ ا‏‏ے۔
6. شرحِ قصائدِ عرفی
7. کارنامہ؛ 1640ء وچ لکھیا گیا اک رسالہ جس وچ عرفی، ظہوری، زلالی تے طالب آملی د‏‏ی شاعری وچ نقص کڈے گئے نيں۔

منیر لاہوری د‏‏ی تصنیفات د‏‏ی معاصرانہ تے مسلسل اہمیت دے باوجود اُنہاں د‏‏ی بوہت‏ے کتاباں تو‏ں حال مخطوطےآں د‏‏ی شکل وچ نيں تے اشاعت د‏‏ی منتظر نيں۔

باہرلے جوڑ

ابوالبرکات لاہوری

حوالے

ک‏‏تب خانہ