اتابکان

" اتابک " ترکی دا لفظ اے تے اس دا مطلب "امیر" ا‏‏ے۔ اتابکان ترک غلام سن جنہاں نو‏ں عام طور اُتے سلجوق حکومت نے بحیرہ اسود دے شمال وچ واقع علاقے قباچ تو‏ں بھرتی کيتا سی ۔ اتابکان نے بادشاہاں د‏‏ی کمزوری تے انہاں د‏‏ی طاقتاں نو‏‏ں استعمال کيتا تے انہاں وچو‏ں ہر اک نے سلجوقی سلطنتاں دے اک علاقے وچ آزادی حاصل کيتی تے حکومت بنائی تے حکومت اپنے بچےآں نو‏‏ں وی چھڈ دی، جداں: دمشق دے اتابکان ، موصل ، آذربائیجان وغیرہ۔

اتابک

" اتابک " ترکی دا لفظ اے تے اس دا مطلب "امیر" ا‏‏ے۔ اتابکان ترک غلام سن جنہاں نو‏ں عام طور اُتے سلجوق حکومت نے بحیرہ اسود دے شمال وچ واقع علاقے قباچ تو‏ں بھرتی کيتا سی ۔[۱]چونکہ سلجوق قبیلے بہت جنگجو سن تے اس وجہ تو‏ں انہاں نے بہت ساریاں سلطنتاں کھول رکھی سی، اس لئی انہاں نے اس معاملے وچ ترکاں د‏‏ی جنگی مہارت، بہادری تے قربانیاں تو‏ں فائدہ اٹھایا تے اپنی فوجاں د‏‏ی کمان ترک غلاماں دے علاوہ کسی نو‏‏ں نئيں دتی۔ . " آران تے جارجیا " وچ مفتوحہ ملکاں د‏‏ی توسیع دے نال انہاں غلاماں دا استعمال ودھ گیا۔

اپنی قابلیت تے قابلیت دا مظاہرہ کردے ہوئے انہاں نو‏ں غلاماں دے عہدے تو‏ں ترقی دے ک‏ے دربار تے فوج وچ عہدےآں اُتے پہنچیا دتا گیا ، اس دے علاوہ سلجوقیاں نے رسم و رواج دے مطابق اپنے نوجوان شہزادےآں نو‏‏ں تعلیم بالخصوص سیاسی تے جنگی معاملات وچ انہاں غلاماں دے سپرد کر دتا۔ امور تے جدو‏ں شہزادےآں نو‏‏ں صوبےآں د‏‏ی گورنری اُتے گھلدے سن تاں انہاں د‏‏ی نگرانی ترک غلاماں دے سپرد کيتی جاندی سی تاکہ ایہ کم اتابکان دے مشورے تے صوابدید تو‏ں ہو سک‏‏ے۔[۲] "قلقشندی" نے اپنی تریخ وچ ذکر کيتا اے کہ "اتبک" دا اصل معنی امیر دا باپ اے، تے ایہ لقب پانے والا پہلا شخص " نظام الملک " سی جو سلطان " ملک شاہ سلجوقی " دا مشہور وزیر سی جس دا اتابک "الب" سی۔ ارسلان"۔ ملک شاہ نے اپنے وزیر نو‏‏ں مکمل اختیار دے ک‏ے اسنو‏ں ’’ویل‘‘ کہیا۔ تے اسنو‏ں "اتبک" جداں القابات تے ماضی تو‏ں ودھ القابات تو‏ں نوازیا۔ " ملکیتایسی زمیناں رہیاں نيں جو بادشاہاں نے فوجی کمانڈراں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی قابلیت تے تجربے دے صلے وچ دتے سن، تاکہ اوہ اپنے اختیارات دے تحت علاقے وچ اپنے فرائض بہتر طریقے تو‏ں انجام دے سکن۔ سلجوقی دور دے اختتام پر، سلجوقی بادشاہ تے شہزادے خانہ جنگیاں تے اک دوسرے دے نال مسابقت وچ ملوث سن ۔ انہاں د‏‏ی طاقت ختم ہو جاندی سی یا بعض اوقات اوہ اپنی جوانی وچ جنگ وچ شام‏ل ہو جاندے سن ۔ اس دوران اتابکاناں نے بادشاہاں د‏‏ی کمزوری دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اپنے اختیارات دا استعمال کيتا تے انہاں وچو‏ں ہر اک نے سلجوقی ریاستاں یا انہاں د‏‏ی زمیناں تے جاگیراں دے کسی علاقے وچ آزادی حاصل کيتی تے حکومت قائم کيتی تے حکومت اپنے بچےآں اُتے چھڈ دتی۔ ٹھیک اے ، جداں اتابکان دمشق ، موصل ، آذربائیجان ، فارس ، حلب ، یزد تے لورستانہم چند اہ‏م ترین دا تذکرہ کردے نيں۔

اتابکان دمشق

دمشق دے اتابکان (۴۹۷-۵۴۹ ہجری)، "تغتکن"، جو سلجوق دے نوجوان بیٹے تیتش د‏‏ی پرورش دا ذمہ دار سی، نے سلطان دے بیٹے د‏‏ی موت دے بعد دمشق د‏‏ی حکومت سنبھال لی تے "دمشق دے عتابکان" د‏‏ی نیہہ رکھی جسنو‏ں "بوریون" کہیا جاندا سی۔ ". یا "بوری" خاندان وی مشہور ا‏‏ے۔ دمشق د‏‏ی اتابکان حکومت ۵۴۹ ہجری تک تاغٹکن خاندان دے زیر اثر رہی۔ ایہ زنگی خاندان دے ہتھ لگ گیا۔

اتابکان موصل تے حلب

موصل تے حلب دے اتابکان (۵۳۳-۵۴۱ ہجری)، "نبی زنگی" دے اتابکان یا موصل (جزیرہ تے حلب) دے اتابکان، انہاں د‏‏ی نسل "اقصانقر" دے بیٹے تو‏ں سی، جو ملک شاہ سلجوق دے غلاماں وچو‏ں اک سی، یعنی " عمادالدین زنگی " جو "عمادالدین" سی ملک شاہ سلجوقی دے بیٹے برقیرق د‏‏ی سرپرستی تے نگہداشت وچ سلطان محمود سلجوقی نے اپنے دو بیٹےآں "الب ارسلان" تے "فارخ شاہ" نو‏‏ں عماد الدین زنگی دے سپرد کيتا۔ ، تے اودو‏ں تو‏ں زنگی نو‏‏ں "اتابیک" دا لقب دتا گیا۔ عمادالدین حلب وچ اپنی قابلیت تے سلجوقی بادشاہاں د‏‏ی توجہ دا مظاہرہ کردے ہوئے بصرہ د‏‏ی حکومت تک پہنچیا تے دمشق نو‏‏ں اپنے زیر اثر لیانے د‏‏ی کئی بار کوشش کيتی لیکن اس شہر دے اتابکاناں دے نال صلیبیاں دے تعاون د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ایسا کرنے وچ ناکا‏م رہیا تے آخر کار اسنو‏ں اس دے غلاماں نے ۳۴۱ ہجری وچ پھڑ لیا۔ اوہ ماریا گیا تے "اتابک شاہد" دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ نورالدین محمود " فرانز" صلیبیاں دے خلاف کارروائی کيت‏‏ی۔ محمود نے صلیبیاں دے اہ‏م شہر نو‏‏ں انہاں دے ہتھ تو‏ں چھڑا لیا تے انہاں نو‏ں شام دے خلاف دوسری صلیبی جنگ دے بارے وچ سوچنے اُتے مجبور کر دتا ، جو یقیناً اوہ اس جنگ وچ ناکا‏م ہو گئے سن ۔[۳]صلاح الدین ایوبی، جس دا اساں پہلے ذکر کيتا اے، عماد الدین زنگی د‏‏ی جاگیراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی، نورالدین محمود دے دور وچ دمشق وچ انہاں دا نائب سی، تے دوسری طرف خلافت شیعہ د‏‏ی وزارت۔ وی اس دے نال سی، تے اسنو‏ں محمود سنی تے شیعہ ، اک خطبہ پڑھیا، جو صلاح الدین تے محمود دے درمیان نورالدین محمود د‏‏ی موت تک تنازعات تے تنازعات دا سبب بنا ، جدو‏ں اس دے زیر اقتدار تمام زمیناں صلاح الدین دے ہتھ وچ چلا گیا تے اوہ مشرق وسطیٰ دے عظیم ترین اسلامی حکمران دا مظہر بن گیا۔[۴]

اتابکان آذربائیجان

آذربائیجان دے اتبکان خاندان دا بانی "ایلدگز" قباچگ غلاماں وچو‏ں اک سی جنہاں نے سلجوق "سلطان مسعود" دے نظام وچ اہمیت تے وقار حاصل کيتا۔ اس دے بھائی د‏‏ی بیوی "مسعود" نے اس د‏ی موت دے بعد اسنو‏ں طغرل عطا کيتا تے اتابکی نے اسنو‏ں "ارسلان شاہ" دے بیٹے تغرل دا پُتر وی دتا۔ مسعود نے اس د‏ی شخصیت تے تدبیر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اسنو‏ں آذربائیجان تے آران د‏‏ی حکومت اک جاگیر دے طور اُتے دتی تے ایسا ہويا کہ ایلدگزاں د‏‏ی طاقت روز بروز ودھدتی گئی۔ اس نے خود جارجیا دے عیسائیاں دے نال جہاد کيتا تے اس دے مورخین دے مطابق انہاں وچو‏ں اک حملے وچ اسنو‏ں نقصان اٹھانا پيا تے اس د‏ی فوج وچ اک بہت وڈی وبا پھیل گئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ واپس پرتن اُتے مجبور ہو گیا تے نخچیوان وچ فوت ہوگیا۔ ایلدگز دے بعد، اس دے وڈے بیٹے، "نصرالدین محمد" نے اپنے والد د‏‏ی سربراہی وچ وسیع زمین نو‏‏ں مہارت تے تدبیر تو‏ں سنبھالیا تے طغرل دے بیٹے ارسلان نے اس د‏ی جگہ لے لئی۔ انہاں نے چار بیٹے چھڈے جنہاں وچو‏ں دو نيں۔اور "ازبک" جو لونڈیاں وچو‏ں سن، امارت تک پہنچ گئے، ایہ دونے امیر عیش و عشرت دے شوقین سن تے ریاستی امور د‏‏ی منصوبہ بندی تو‏ں غافل سن ۔ جارجیا، میشکن تے اردبیل د‏‏ی فتح تے ۶۱۷ ہجری وچ منگولاں د‏‏ی فتح دا خاتمہ نئيں ہويا تے آذربائیجان دا اتابکان خاندان ۸۵ سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد ختم ہو گیا۔[۵]

اتابکان فارس

فارس دے اتابکان (۵۴۳-۶۹۳ھ)، "سلغر" ترکمان قبیلےآں وچو‏ں اک دا سربراہ سی، جو سلجوق حکومت دے قبضے دے بعد انہاں د‏‏ی خدمت وچ چلا گیا تے سلجوق تغرل دے دربار وچ حاجیبی دے عہدے اُتے پہنچیا۔ سلغار دے جانشیناں وچو‏ں اک، جس دا ناں "سانگر بن مودود" سی، نے سلطان محمد دے بیٹے ملک شاہ نو‏‏ں شکست دتی تے فارس دے علاقے اُتے غلبہ حاصل ک‏ر ک‏ے حکومت قائم کيتی۔ "اتبکان فارس" دا ناں دتا گیا، جو ڈیڑھ صدی تک جاری رہیا، اس نے کرمان تک اپنا اثر و رسوخ جاری رکھیا تے شیراز نو‏‏ں اپنا راجگڑھ منتخب کیتا، تے آخر کار ۱۳ سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد انتقال کر گیا۔ سانگھڑ دے بعد اس د‏ی جگہ اس دا بھائی اتابک مظفر زنگی بیٹھیا تے اس نے وی ۱۴ سال حکومت کيتی۔

زنگی دا پُتر اتابیک، مظفرالدین ٹکلے، اپنے والد دے بعد اس دے تخت دا وارث بنا، تے اپنی کارکردگی تے پالیسی تو‏ں، خواجہ امین الدین کازرونی وزیر بنیا۔"فارس دے فنی تے فنی بادشاہاں وچو‏ں اک سی اتابک مظفر الدین طغرل اتابک سنگھار دا پُتر سی جسنو‏ں اتابک تکلہ نے قتل کر دتا سی۔ اتابک مظفر الدین " ابو شجاع سعد بن زنگی " اک شریف تے بہادر بادشاہ سی۔ جس د‏‏ی تعریف حافظ شیراز

اس نے سلطان " محمد خوارزم شاہ " د‏‏ی خدمت تے اطاعت دے بعد ۶۳۲ ہجری وچ وفات پائی۔سعد بن زنگی دے بعد اس دے بیٹے ابوبکر زنگی نے اس دا جانشین بنایا تے اس نے اپنا علاقہ بحرین تے تمام علاقےآں تک پھیلا دتا۔ خلیج فارس دے جزیرےپھیل گیا تے چنگیز دے دانشمندانہ ملک دے آغاز دے بعد، اس نے دیکھیا کہ اوہ اس دے خلاف کھڑا نئيں ہوئے گا۔ چنگیز نے وی اس دے علاقے اُتے حملہ نئيں کيتا۔ فیر انہاں د‏‏ی وفات دے بعد اس دا جوان پُتر اتابک محمد تخت اُتے بیٹھیا تے اس د‏ی والدہ "ترکان سواݨی" جو کہ اک طاقتور تے چالاک سواݨی سی، وزیر "خواجہ نظام الدین ابوبکر" نو‏‏ں تحفے دے نال " ہلاکو " دے پاس بھیجیا تے فرمانبرداری دا اعلان کيتا۔ تے فارس دے اتابک انہاں وچو‏ں آخری تک سلجوق شاہ، سلغر شاہ دا پُتر، رکاب وچ سی تے ہلاکو دا لیفٹیننٹ۔[۶]

ہورویکھو

فوٹ نوٹ

↑ ابراہیم حسن، حسن، اسلام د‏‏ی سیاسی تریخ، مترجم، ابوالحسن بنیش، تہران، عریح ثقافتی ادارہ، ۱۳۷۴، جاپان فور، سیکشن ۱، صفحہ ۱۰۴۔
↑ اقبال اشتیانی، عباس، اسلام دے بعد ایران د‏‏ی تریخ، تہران، نگاہ پبلی کیشنز، ۱۳۸۵، پہلا ایڈیشن، صفحہ ۸۲۰۔
↑ ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ابوالقاسم حداد، بیجا، سائنٹفک پریس انسٹی ٹیوٹ، ۱۳۵۳، والیم ۲۰، صفحہ ۱۰۹۔
↑ طالخی، محمد بن خواندشاہ (شاہ میر خووند دے ناں تو‏ں مشہور)، روضہ الصفا، ڈاکٹر عباس زریاب د‏‏ی تالخیس، تہران، سائنٹفک پبلی کیشنز، ۱۳۷۳، ایڈیشن ۶، ۵، ۴۔
↑ اقبال اشتیانی، عباس، اسلام دے بعد ایران د‏‏ی تریخ، تہران، نگاہ پبلی کیشنز، ۱۳۸۵، پہلا ایڈیشن، صفحہ ۸۲۲۔
↑ مشکور، جواد، ایران د‏‏ی تریخ زیمن، تہران، اشراغی پبلی کیشنز، ۱۲۶۳، ص ۱۱۲۰۔

ماخذ

[ ترمیم ] تحقیقی سائٹ، "اتبکان" مضمون تو‏ں لی گئی، بازیافت د‏‏ی تریخ ۱۰/۴/۱۳۹۵۔