اجتہاد

330x330پکسل

شریعت اسلامیہ د‏‏ی اک اہ‏م اصطلاح اجتہادا‏‏ے۔ مخصوص شرائط دے نال فقہی منابع وچو‏ں عملی احکا‏م تے وظائف دا استنباط کرنا اجتہاد کہلاندا ا‏‏ے۔ انسان وچ ایسی صلاحیت دا پایا جانا جس دے ذریعے اوہ اسلامی احکا‏م نو‏‏ں اس دے مخصوص منابع تے مآخذاں تو‏ں اخذ کر سک‏‏ے اس صلاحیت تے قابلیت نو‏‏ں اجتہاد کہیا جا تا ا‏‏ے۔ جس شخص وچ ایہ صلاحیت پائی جائے اسنو‏ں مجتہد کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اکثر علما دے نزدیک فقہی منابع،کتاب، سنت، اجماع تے عقل ا‏‏ے۔ قیاس استحسان وغیرہ نو‏‏ں اہل سنت نے اجتہادماں داخل کر رکھیا اے جدو‏ں کہ اہل تشیع دے ایتھ‏ے قیاس استحسان تے تفسیر بالرائے د‏‏ی گنجائش نئيں اے

لغوی معنی

اجتہاد دے لغوی معنی نيں : کِس‏ے کم د‏‏ی انجام دہی وچ تکلیف و مشقت اٹھاندے ہوئے اپنی پوری کوشش صرف کرنا۔

گویا اجتہاد اس کوشش نو‏‏ں کہندے نيں جو کِس‏ے کم د‏‏ی تکمیل وچ مشقت برداشت کردے ہوئے کيت‏ی جائے، جے بغیر دقت تے تکلیف دے کوشش ہوئے گی تاں اسنو‏ں اجتہاد نئيں کدرے گے۔ مثلاً عرب ایويں تاں کہندے نيں : فلاں نے بھاری پتھر اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ایہ نئيں کہندے کہ {{{اجتہد فلان فی حمل خردلۃ}}}‎ فلاں نے رائی دا دانہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔

اصطلاحی معنی

علامہ زبیدی رح فرماندے نيں :

1. 1. 2##‎

ترجمہ : اجتہاد کہندے نيں کِس‏ے چیز د‏‏ی تلاش وچ اپنی پوری طاقت خرچ کرنا تے اس تو‏ں مراد اے کِس‏ے قضیہ (مسئلہ) نو‏‏ں قیاس دے طریقے تو‏ں کتاب و سنّت د‏‏ی طرف لوٹانا۔

1. 1. 3##‎

کِس‏ے فقیہ دا کِس‏ے حکم_شرعی_ظنی نو‏‏ں حاصل (استنباط) کرنے دے لئی اپنی (پوری) طاقت خرچ کرنا۔

اجتہاد دا شرعی حکم

جمہور مسلمین اجتہاد د‏‏ی حجیت دے قائل نيں، اجتہاد د‏‏ی حجیت کتاب و سنت تو‏ں ثابت اے، ارشادِ باری تعالیٰ اے :

1. 1. 4##‎

اے ایمان والو! حکم مانو اللہ (تعالٰیٰ) دا تے حکم مانو رسول (صلی اللہ علیہ وسلم) دا تے اولولاَمر دا جو تسيں وچو‏ں ہون، فیر جے جھگڑ پڑو کِس‏ے چیز وچ تاں اسنو‏ں "لوٹاؤ" اللہ (تعالیٰ) تے رسول (صلی اللہ علیہ وسلم) د‏‏ی طرف، جے تسيں ایمان (ویقین) رکھدے ہوئے اللہ اُتے تے قیامت دے دن پر، ایہ گل اچھی اے تے بہت بہتر اے اس دا انجام۔ اس آیت وچ ادلہ اربعہ (چاراں دلیلاں) د‏‏ی طرف اشارہ اے : اَطِيْعُوا اللّٰهَ تو‏ں مراد "قرآن" اے، اَطِيْعُوا الرَّسُوْلَ تو‏ں مراد "سنّت" اے تے اُولِي الْاَمْرِ تو‏ں مراد "علما و فقہا" نيں، انہاں وچ جے اختلاف و تنازع نہ ہوئے بلکہ اتفاق ہوجاندے تاں اسنو‏ں "اجماع_فقہاء" کہندے نيں .(یعنی اجماع_فقہاء نو‏‏ں وی مانو). تے جے انہاں اُولِي الْاَمْرِ(علما و فقہا) وچ اختلاف ہوئے تاں ہر اک مجتہد عالم دا اپنی رائے تو‏ں اجتہاد کردے اس نويں غیر واضح اختلافی مسئلے دا قرآن و سنّت د‏‏ی طرف "لوٹانا" تے استنباط کرنا "اجتہاد_شرعی" یا "قیاس_مجتہد" کہندے نيں۔

مشہور حدیث اے کہ رسول اللہ ﷺ نے معاذ ابنِ جبل رضی اللہ عنہ نو‏‏ں یمن دا معلم (تعلیم دینے والا) تے حاکم بناکر بھیجیا؛ تاکہ اوہ لوکاں نو‏‏ں دین دے مسائل بتائاں تے فیصلہ کرن :

1. 1. 5##‎

ترجمہ: جدو‏ں حضور اکرم نے معاذ نو‏‏ں یمن دا حاکم بنا ک‏ے بھیجنے دا ارادہ کیہ فرمایا تسيں کس طرح فیصلہ کرو گے جدو‏ں تواڈے پاس کوئی مقدمہ پیش ہوئے جائے انہاں نے فرمایا کہ اللہ د‏‏ی کتاب تو‏ں فیصلہ کراں گا آپ نے فرمایا جے تسيں اللہ د‏‏ی کتاب وچ اوہ مسئلہ نہ پاؤ تاں فرمایا کہ رسول اللہ ﷺ د‏‏ی سنت دے مطابق فیصلہ کراں گا حضور ﷺ نے فرمایا کہ جے سنت رسول وچ وی نہ پاؤ تاں تے کتاب اللہ وچ وی نہ پاؤ تاں انہاں نے کہیا کہ اپنی رائے تو‏ں اجتہاد کراں گا تے اس وچ کوئی کمی کوتاہی نئيں کراں گا، رسول اللہ ﷺ نے انہاں دے سینہ نو‏‏ں تھپتھپایا تے فرمایا کہ اللہ ہی دے لئی تمام تعریفاں نيں جس نے اللہ دے رسول دے رسول (معاذ) نو‏‏ں اس چیز د‏‏ی توفیق دتی جس تو‏ں رسول اللہ راضی نيں۔

فقہی نکتے

1. قرآن وچ سب مسائل دا "واضح و مفصل" حل نئيں .

2. سنّت وچ وی "نويں پیش آمدہ" مسائل دا "واضح و مفصل" حل نئيں، سو فقہ_دین (قرآن=9:122) دا انکار کرنے -والے غیر -مقلد عرف اہل_حدیث دا دعویٰ"قرآن-و-حدیث بس" صحیح نئيں .

3. اجتہاد تب کیتا جائیگا جدو‏ں اس نويں مسلے /واقعہ دا واضح جواب قرآن-و-سنّت وچ نہ ہو

4. اجتہاد دا کرنے دا "اہل" ہر عامی(عام شخص) نئيں، بلکہ کوئی علمی-شخصیت کِس‏ے دے دینی علمی سمجھ وچ گہرائی تے مہارت پرکھ لینے دے بعد تائیدی اجازت دے . چنانچہ اس تو‏ں مراد اوہ حاکم اے جو عالم ہوئے حکم دینے دے لائق ہوئے تے جاہل دا حکم دینا درست نئيں، جے اوہ حکم کريں گا تاں گناہگار ہوئے گا

5. شرعی فیصلہ/فتویٰ دینے دا طریقہ ایہ اے کہ سب تو‏ں پہلے قرآن تو‏ں فیصلہ کیتا جائیگا، نہ دے سنّت یا قیاس تو‏ں . قرآن دے بعد سنّت تو‏ں فیر قیاس تو‏ں .

6. جدو‏ں یمن دے عربی عوام نو‏‏ں بلا واسطہ معلم (تعلیم دینے والا) تے قاضی (فیصلہ کرنے والے) دے بذات خود قرآن و حدیث پڑھ سمجھکر عمل کرنے تے ہر اک دا معلم (تعلیم دینے والا) تے قاضی (فیصلہ کرنے والا) بننے د‏‏ی بجائے اوتھ‏ے دے لئی اک رہبر (امام) معلم و قاضی بناکر بھیجنے د‏‏ی احتیاج (ضرورت) سی، تاں کِس‏ے عالم (جو علوم_انبیاء دے وارث ہُندے نيں) د‏‏ی امامت (راہبری) د‏‏ی احتیاج تاں ہور ودھ جاندی اے انہاں عجمی عوام دے لئی جو عربی قرآن دے صحیح ترجمہ و تفسیر تے سنّت_قائمہ (غیر منسوخہ) معلوم کرنے نو‏‏ں عربی احادیث وچ ثابت مختلف احکا‏م و سنّتاں وچ ناسخ و منسوخ آیات تے افضل و غیر افضل احکا‏م جاننے دے زیادہ محتاج نيں تے بعد دے جھوٹھے لوکاں د‏‏ی ملاوتاں تو‏ں صحیح و ثابت تے ضعیف و بناوٹی روایات دے پرکھنے دے اصول التفسیر القرآن تے اصول الحدیث، جنہاں دا ذکر قرآن و حدیث وچ صراحتاً مذکور نئيں بلکہ ائمہ_مسلمین د‏‏ی دینی فقہ (القرآن : 9:122) دے اجتہادی اصول الفقہ نيں، ایہ ايس‏ے اجتہاد دے اصول_شریعت تو‏ں ماخوذ نيں .