اران
اران ( وسطی فارسی شکل) ، جسنوں ارن ، اردھن ( پارٹیان وچ ) ، آل ران ( عربی وچ ) ، اگوانک تے الوانک ( ارمینی بولی وچ ) وی کہندے نيں ، ( جارجیائی بولی: რანი -ران-ی) یا کاکیشین البانیہ [۱] ( لاطینی )قدیم تے قرون وسطی دے زمانے وچ اس جغرافیائی ناں دا استعمال کيتا گیا سی جو اس علاقے دی نشاندہی کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی جو زمین دے مثلث دے اندر واقع اے ، مشرق وچ نشیبی علاقے تے مغرب وچ پہاڑی علاقہ ، جو کورا تے ارس ندیاں دے سنگم دے ذریعہ تشکیل دتا گیا اے ، جس وچ پہاڑی تے نشیبی علاقے کاراباخ ، مل دا میدانی علاقہ تے موغان دے میدان دے کچھ حصے شامل نيں ، تے اسلام توں پہلے دے زمانے وچ ، تقریبا جدید دور دے جمہوریہ آذربائیجان دے علاقے اُتے مشتمل سی ۔ ایہ وسطی فارسی اصطلاح [۲][۳] گریکو رومن البانیہ کے برابر اے۔ اسنوں آرمینیائی وچ ارمانیہ ، ارمینی وچ الیوان-ک ، تے عربی وچ ال ران [۴] (اران دی عربی شکل) دے ناں توں جانیا جاندا سی۔ .
اج ، آران دی اصطلاح بنیادی طور اُتے آذربائیجان وچ مل تے موغان میدانی علاقےآں اُتے مشتمل علاقےآں دی نشاندہی کرنے دے لئی استعمال ہُندی اے حوالےدی لوڑ؟ (زیادہ تر ، بیلاقان ، امیشلی ، کرمدیر ، ستلی ، جمہوریہ آذربائیجان دے صابر آباد صوبے)۔ حوالےدی لوڑ؟ ایہ ناں ایرانی مورخ عنایت اللہ رضا نے ملک آذربائیجان دا حوالہ دے لئی استعمال کيتا اے تے ایران دے اندر دے خطے دا حوالہ کرنے دے لئی آذربائیجان دا حوالہ دتا اے۔ [۵] (جمہوریہ دی سرزمین دا وڈا حصہ آذربایجان دے تاریخی علاقے شیروان نال نال قوبا اُتے مشتمل اے )۔
ناں ماخذ
[سودھو]کچھ داستاناں تے قدیم وسائل دے مطابق ، جداں مووسس کاگنکتوتسی ، (البانیائی) اران یا ارحان [۶]کاکیسیئن البانیہ دے افسانوی بانی دا ناں ، جو کچھ ورژن وچ نوحکا بیٹا یافت سی تے ممکنہ طور اُتے اس دا ناں وی سی قدیم کاکیشین البانیان (اگون) ، تے / یا ایرانی قبیلے جسنوں ایلان (ایلانی) کہیا جاندا اے۔ اراکس (ارس) دریا قدیم یونانی جغرافیہ دے لئی اراکشاں کے ناں توں جانیا جاندا سی ، تے ماؤنٹ ارارات دے نیڑے ہی اس دا ماخذ اے۔ جیمس ڈرمیسٹر نے اویستاکے وینڈیڈاڈ اول دے جغرافیہ دے بارے وچ اپنی گفتگو وچ مشاہدہ کيتا اے کہ 12 واں صدی دے بنڈاہشن (29: 12) نے آذربائیجان دی شمالی سرحد اُتے "وانگاوہی دایتہ دے ذریعہ" ایریانا وایگو "کی نشاندہی دی ، تے ایسا کيتا" شاید ترتیب وچ حقیقت ایہ اے کہ حقائق دے عدم ثبوت دے ذریعہ اس دا مافوق الفطرت کردار کھوئے بغیر حالے تک زرتشت مذہب دی نشست دے نیڑے ہونا چاہیدا۔ ۔[۷] ڈرمیسٹر نے وانگاوہی دیتیہ ندی نوں اراکیوں دے نال ہور جوڑ دتا ، تے "اریانا وایگو" ناں دا موازنہ اران دے نال کيتا۔ [۸]
سی ای بوسورتھ دے مطابق:
| ” | جارجیا دے لوک انہاں نوں [کاکیشین البانیائیاں]ران-ی دے ناں توں جاندے سن ، ایہ ابتدائی اسلامی جغرافیائی اصطلاح الران (ارے رون) دے ناں توں عربی شکل وچ اختیار کيتی گئی تھی۔ | “ |
حدود
[سودھو]اسلام توں پہلے دے زمانے وچ ، کاکیسیئن البانیہ / ارنان اسلام دے بعد دے ارنان دے مقابلے وچ اک وسیع تر تصور سی۔ قدیم ارنان نے تمام مشرقی ٹرانسکاکیشیا نوں کور کيتا ، جس وچ جدید دور آذربائیجان جمہوریہ دا بیشتر علاقہ تے داغستان دے علاقے شامل سن ۔ اُتے ، اسلام دے بعد دے زمانے وچ ارن دا جغرافیائی خیال کم ہوئے کے دریاواں دے درمیان کورا تے اراک دے درمیان حد تک کم ہوگیا۔
اک نامعلوم مصنف دے ذریعہ تیرہويں صدی وچ لکھی جانے والی قرون وسطی دی تریخ " عجائب الدنیا " وچ ، کہیا گیا اے کہ اران 30 فرسخ (200) کلومیٹر چوڑائی وچ ، تے 40 فرسخ (270)کلومیٹر لمبائی وچ سی۔ کورا ندی دے تمام سجے کنارے تک جدوں تک ایہ ارس دے نال شامل نئيں ہويا اس دا ناں ارن توں منسوب کيتا گیا سی (کورا دے کبھے کنارے نوں شیروان کہیا جاندا تھا)۔ ارن دی حدود پوری تریخ وچ تبدیل ہوچکيتیاں نيں ، بعض اوقات موجودہ جمہوریہ آذربائیجان دے پورے علاقے نوں وی محیط کردی اے ، تے دوسرے اوقات وچ صرف جنوبی قفقاز دے کچھ حصے شامل نيں۔ کچھ واقعات وچ اران آرمینیا دا اک حصہ سی۔ [۹]
قرون وسطی دے اسلامی جغرافیہ نے عام طور اُتے ارن تے اس دے قصبےآں دی تفصیل دتی جس وچ بردہ ، بیلاگن تے گانجا دے علاوہ ہور شامل سن ۔
تریخ اران
[سودھو]- تریخ آذربایجان دے حصہ وچ اران دی تریخ دا خلاصہ کيتا گیا اے ، جتھے آپ تفصیل دے نال حوالہ کرسکدے نيں۔
اسلام تاں پہلے
[سودھو]اسلامی
[سودھو]ایران اُتے عرباں دے حملے دے بعد ، عرباں نے 8 واں صدی وچ قفقاز اُتے حملہ کيتا تے قفقاز البانیہ دا بیشتر سابقہ علاقہ ارن دے ناں توں شامل کيتا گیا سی۔ ایہ خطہ بعض اوقات علانیہ تے تاریخی شواہد دی بنیاد اُتے خلافت عباسیہ دا حصہ سی۔ پارسیان یا فارسی نسل دے راج ، جداں میہرانائ ساسانیائی دور وچ اس علاقے اُتے حکومت کرنے آئے تھے ۔ اس دے بادشاہاں نوں ارانشاہ لقب دتا گیا ، تے عرب حملےآں دے بعد ، ستويں اواخر توں وسط 8 واں صدی دے آخر تک خلافت دے خلاف جنگ لڑی۔
اس وقت دی ابتدائی مسلم حکمران خانداناں وچ روادی ، ساجدی ، سالاری ، شدادی ، شیروان شاہ ، تے شیکی تے طفلیس امارات شامل سن . قرون وسطی دے اوائل وچ اران دے اصل شہر بردھا ( پارتاو ) تے گانجا سن ۔ باردھا 10 واں صدی وچ مقبولیت حاصل کيتی ، تے ٹکسال رکھنے دے لئی استعمال ہُندا سی۔ باردہ نوں 10 واں صدی وچ روس دی کیسپین مہم دے نتیجے وچ کئی بار روس تے نورس دے ذریعہ محاصرہ گیا سی۔ بردھا انہاں چھاپےآں دے بعد کدی وی بہتر نئيں ہويا تے اسنوں بیلقان نے راجگڑھ دے طور اُتے تبدیل کردتا ، اورجس نوں منگولاں نے 1221 وچ ختم کردتا۔ اس دے بعد گانجا مقبول ہويا تے اس خطے دا وسطی شہر بن گیا۔ شدادداد خاندان دا راجگڑھ ، گانجا انہاں دے دور وچ "اران دا مادر شہر" سمجھیا جاندا سی۔
ارنان دا علاقہ سلجوق سلطنت دا اک حصہ بن گیا ، اس دے بعد الدیگزي ریاست دا حصہ بن گیا۔ اسنوں خوارزمی خاندان نے مختصر طور اُتے لیا تے فیر 13 واں صدی وچ منگول ہلاگو سلطنت نے اس اُتے قبضہ کرلیا۔ بعد وچ چوبانی ، جلائری ، تیموری تے ایرانی صفوی ، افشاری ، تے قاجار ریاستاں دا اک حصہ بن گیا جس دا مطلب گھٹ توں گھٹ 1500 توں لے کے 1828 تک رہیا سی ، جدوں ایران نے روس دی توسیع شدہ روسی سلطنت توں اک وڈی جنگ ہار دتی تے اس دے نتیجے وچ معاہدہ ترکمانچائ ( روسی بولی: Туркманчайский договор ، فارسی: عهدنامه ترکمنچای ) اُتے دستخط کرنے پڑےجس وچ اسنوں تمام قفقاز دے علاقےآں نوں روس دا تسلیم کرنا پيا۔
لوک
[سودھو]اران دی آبادی بہت سارے لوکاں اُتے مشتمل سی۔ [۱۰] یونانی ، رومن تے ارمینی مصنفاں کچھ لوکاں دے ناں فراہم کردے نيں جنہاں نے دریاواں دے درمیان کور تے اراکیس دے بیچ آبادی نوں آباد کيتا سی۔
- یونانیاں تے میکسائین - بظاہر جنوب توں نقل مکانی کرنے والے ،
- کیسپین ، گارجینز تے گارڈ مین
- Sakasenians - دے سکوندی نژاد،
- گیلین ، سوڈین ، لوپینین ، بالسانین۔ ممکنہ طور اُتے کاکیشین قبیلے ،
- پارسی تے پارسی - شاید ایرانی سن
چوتھی صدی دے آخر وچ ، جدوں ایہ خطہ قفقاز البانیہ وچ منتقل ہويا تاں ، اس دی آبادی آرمینیائیاں اُتے مشتمل سی تے آرمینیائیائیز قبائلیاں اُتے مشتمل سی ، اگرچہ بعد وچ آنے والےآں وچوں بیشتر نوں ہن وی وکھ وکھ نسلی وجود دے طور اُتے حوالہ دتا گیا اے۔ [۱۰]
اسلام توں پہلے دے اوقات اران دے آبادی وچ تے کاکیشین البانیہ وچوں زیادہ تر زیادہ تر رہیا سی عیسائی نال تعلق رکھدے سن جو کاکیشین البانیہ دے چرچ . عربی حکمرانی دے تحت (ستويں توں نويں صدیاں) آبادی دے اک حصے نوں اسلامی شکل دتی گئی سی تے علویزم نوں اپنایا گیا سی۔ دسويں صدی دے مسلم تریخ نے دسیا اے کہ ارنان دی کچھ آبادی نے الرانیا ، ہور عربی تے فارسی زباناں وی بولی نيں۔ کیوں کہ اس دے بارے وچ کوئی تحریری ثبوت موجود نئيں اے ، کچھ علمائے کرام نے الرانیا نوں ایرانی بولی سمجھیا اے [۱۱] جدوں کہ دوسرےآں نے ایہ سمجھیا اے کہ اوہ قفقازی البانی بولی دا باقی ماندہ اے۔ 9 ja توں 12 واں صدی دے دوران ، جس علاقے وچ گانجا سی ، اس علاقے دا ناں ارن سی۔ اس دی شہری آبادی بنیادی طور اُتے فارسی وچ بولدی اے۔ [۱۲]
اس خطے دی ترک کاری دے بعد ، آبادی ترک بولی بولنے والی ہوگئی ، تے ایويں یوروپین ، خصوصا روسیاں نے ترتار کہیا۔ بعد وچ انھاں آذربایجان کہیا جاندا سی۔
کچھ اُٹی نوں چھڈ کے ، اران دی آبادی جو عیسائی رہی ، بالآخر آرمینیائی باشندےآں نے تے جزوی طور اُتے جارجیائی عوام نے جذب کيتا۔ [۱۰]
ایہ وی دیکھو
[سودھو]- کاکیسیئن البانیہ
- اگوانک
- جنوبی قفقاز
- ٹرانسکاکیشیا
- آذربائیجان جمہوری جمہوریہ
- آذربائیجان ایس ایس آر
- ایرانی آذربائیجان
ذرائع
[سودھو]- بشی ، منجم ، دول الاسلام
- مائنرسکی ، وی ، کاکیشین دی تریخ وچ مطالعات ، کیمبرج یونیورسٹی پریس ، 1957
- وولکمر گنٹ زورن ، اورینٹل قالین
حوالے
[سودھو]- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. The Society, published 1902, page 64. Text states: "In Mustawfi's lists, however, the Arabic article has everywhere disappeared and we have Ray, Mawsil, etc.; while names such as Ar-Ran and Ar-Ras (spelt Al-Ran, Al-Ras in the Arabic writing), which in the older geographers had thus the false appearance of Arab names, in the pages of Mustawfi appear in plain Persian as Arran and Aras."
- ↑ Prasad, Ganga. The Fountain Head of Religion. Published by the Book Tree in 2000, page 46
- ↑ V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504
- ↑ "Arran, the real name of Adjerbadjan", Interview with Reza, Iran Chamber Society, retrieved 2010-02-28.
- ↑ Kirakos' History of the Armenians
- ↑ Darmesteter, James (trans., ed.). "Vendidad." Zend Avesta I (SBE 4). Oxford University Press, 1880. p. 3, p. 5 n.2,3.
- ↑ Darmesteter's translation and notes
- ↑ Abi Ali Ahmad ibn Umar ibn Rustah, al-A'laq Al-Nafisah, Tab'ah 1,Bayrut : Dar al-Kutub al-ʻIlmiyah, 1998, pg 96-98.
- ↑ ۱۰.۰ ۱۰.۱ ۱۰.۲ Hewsen, Robert H. Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians, in: Samuelian, Thomas J. (Hg.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chico: 1982, 27-40.
- ↑ Encyclopedia Iranica, "Azerbaijan: Islamic history to 1941." C. E. Bosworth:"North of the Aras, the distinct, presumably Iranian, speech of Arrān long survived, called by Ebn Hawqal al-rānīya"
- ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. سانچہ:آئی ایس بی این (History of the East. In 6 volumes. Volume 2. Moscow, publishing house of the Russian Academy of sciences «East literature»): The multi-ethnic population of Albania's left-bank (of the Kura) at this time is increasingly moving toward the Persian language. Mainly this applies to cities of Aran and Shirvan, as begin from 9-10 centuries named two main areas in the territory of Azerbaijan. With regard to the rural population, it would seem, mostly retained for a long time, their old languages, related to modern Daghestanian family, especially Lezgin. (russian text: Пестрое в этническом плане население левобережной Албании в это время все больше переходит на персидский язык. Главным образом это относится к городам Арана и Ширвана, как стали в IX-Х вв. именоваться два главные области на территории Азербайджана. Что касается сельского населения, то оно, по-видимому, в основном сохраняло еще долгое время свои старые языки, родственные современным дагестанским, прежде всего лезгинскому.