اردو ساہت ادھ انیہويں صدی تک
تیرہويں صدی دے اختتام تک بابا فرید گنج شکر تے ہمہ گیر شاعر امیر خسرو دیاں نظماں اردو ادب دی داغ بیل ڈال چکیاں سن۔ امیر خسرو دی بولی دہلی دے قرب و جوار دی بولی دا اک نواں روپ سی۔ انھاں نے اس بولی نوں دہلوی دا ناں دتا۔ لیکن بعد وچ اس دا ناں کھڑی بولی پڑگیا۔ایہ اس وقت دی گل اے جدوں کہ جنوبی ہند دے دہلی راج دے تحت چلے جانے توں دہلی دے راج دربار توں فوجی، صوفی، فقیر، تاجر تے آفیسر اوتھے گئے تے شمالی ہندوستان دی بول چال دی بولی وی اپنے نال لیندے گئے۔ کئی تاریخی قوتاں نے دہلی دے علاقے وچ بولی جانے والی بولی دا مرکز جنوبی ہند نوں بنا دتا۔ آہستہ آہستہ ایہ دکن تے گجرات وچ پھیل گئی۔ شمال وچ ایہ صرف بول چال دی بولی رہی لیکن جنوب وچ اس دا ادبی روپ نکھرنے لگیا تے اسنوں مختلف ناں مثلاً ہندی، ہندوی، دکھنی تے گجری وغیرہ دتے گئے۔ بہمنی سلطنت تے بعد وچ گول کنڈہ تے بیجا پور دیاں ریاستاں وچ اس دی خوب نشوونما ہوئی۔ صوفی امن و عبادت دا پیغام عام فہم بولی وچ دیندے سن ۔ بادشاہ اس دی سرپرستی کردے سن تے اس بولی وچ نظماں کہندے سن ۔ اس لئی ظاہر اے کہ قدیم اردو دکن وچ بہت مقبول ہوئی تے دہلی دے مشہورصوفی بزرگ خواجہ گیسو دراز نے، جو گلبرگہ چلے گئے سن 1420 توں پہلے، تصوف اُتے اپنا مشہور رسالہ ’’معراج العاشقین‘‘ لکھیا۔ ایہ گل وی قابل ذکر اے کہ بیجا پور، گول کنڈہ تے احمد نگر وچ صوفیاں نے پندرہويں تے سولہويں صدی وچ صوفیانہ نظماں تے کتاباں لکھياں۔ ایہ سب کچھ شمال وچ اردو دی جاے پیدائش توں بہت دور تھاںواں اُتے ہورہیا سی۔
دکھنی اردو نے 1600 دے نیڑے بیجا پور تے گول کنڈہ وچ خوب ترقی کيتی۔ بیجا پور دے ابراہیم عادل شاہ نے 1599کے لگ بھگ اپنا مجموعۂ کلام ’’نورس‘‘ تیار کيتا۔ انھاں نہ صرف قدیم اردو بلکہ برج بھاشا اُتے وی دسترس سی۔ ایہ کتاب ہندوستانی موسیقی دی بہترین روایات توں خوشہ چینی کردی اے۔ انہاں دے دور وچ فارسی بولی دے عالماں تے شاعراں دے علاوہ اردو دے شاعراں مثلاً مقیمی تے امین نے خوب ترقی کيتی۔ بعد وچ بیجا پور وچ بوہت سارے اردو شاعر ہوئے جنہاں وچ ہاشمی، رستمی تے نصرتی دے ناں اہم نيں۔ گول کنڈہ وچ وی حالات اس توں مختلف نہ سن ۔ اوتھے محمد قلی قطب شاہ نے، جنھاں نے 1611 تک حکومت کیتی، اک لکھ توں زیادہ شعر کہے جنہاں وچ انھاں نے اپنے مذہبی تے روحانی حالات دا اظہار کيتا۔ انہاں دی نظماں وچ سانوں اک حقیقی ہندوستانی بادشاہ دے دل دی دھڑکناں دی آواز سنائی دیندی اے ۔انھاں ہندوستان دے موسم، پھُل پھل تے تیوہار جداں بسنت، ہولی تے دیوالی بہت پسند سن ۔ انہاں دے دربار وچ اردو دے کئی اچھے شاعر موجود سن ۔ جنہاں وچ ملیا وجہی دا نام، جنھاں نظم تے نثر دونے اُتے عبور حاصل سی، درخشاں اے۔ انہاں دی نثر دی کتاب ’’سب رس‘‘ تے نظم ’’قطب مشتری‘‘ دے مقابلے وچ کتاباں آج وی نئيں ملدیاں۔ محمدقلی قطب شاہ دے بھتیجے عبداللہ، انہاں دے پوتے محمد تے محمد دے صاحبزادے ابوالحسن اچھے شاعر سن تے شاہی خاندان دے باہر غواصی تے ابن نشاطی جداں اعلیٰ شاعر ہوئے۔
سنہ1687 وچ اورنگ زیب نے دکن دی سلطنتاں نوں ختم کردتا۔ لیکن ادبی ترقی دا سلسلہ جاری رہیا۔ اس وقت تک اردو وچ نہ صرف اعلیٰ درجے دی صوفیانہ تے مذہبی شاعری سی بلکہ ’’نورس‘‘، محمد قلی قطب شاہ دیاں لکھتاں ، ’’سب رس‘‘،’’ قطب مشتری‘‘، ’’پھُول بن‘‘، ’’سیف الملوک‘‘،’’ طوطی نامہ‘‘،’’ علی نامہ‘‘،’’ گلشن عشق‘‘ اور’’ یوسف زلیخا‘‘ ورگی بلند پایہ غیر مذہبی کتاباں وی لکھی جاچکیاں سن۔
اٹھارويں صدی دے آغاز وچ جدوں کہ ولی دکنی دا طوطی بول رہیا سی، شمالی ہند وچ وی اس بولی وچ شعر و شاعری ہونے لگی جو کہ پنج سوسال توں اوتھے نشو و نما پارہی سی۔ فارسی دا طلسم ٹُٹ رہیا سی تے ایسا وقت آنے لگیا سی جدوں کہ شاعر محسوس کرنے لگے کہ انھاں عام بول چال دی بولی وچ اپنے ادبی خیالات دا اظہار کرنا چاہیے۔ دکن دے شاعراں دی مثال اردو وچ شعر کہنے دے لئی انہاں دا حوصلہ ودھیا رہی سی۔ اردو شاعری دا مرکز جنوبی ہند دے بجاے شمالی ہندوستان بن گیا۔ لیکن ایہ گل یاد رہے کہ جس وقت دہلی دی اہمیت ودھ رہی سی، اس وقت وی دکن وچ ولی، بحری تے سراج جداں عظیم شاعر موجود سن تے صوفیانہ تے عشقیہ تے بیانیہ شاعری وچ انہاں دی کامیابیاں دا شمالی ہندوستان وچ اردو شاعری اُتے گہرا اثر پيا۔
دہلی دے ابتدائی دور وچ جان جاناں، خان آرزو، فائز، آبرو، ناجی، مظہر، یک رنگ، انجام تے مضمون دے ناں قابل ذکر نيں۔ انہاں وچ آرزو، مظہر تے فائز نويں مکتب خیال دے روح و رواں سن ۔ نادر شاہ دے ہتھوں دہلی دی پرت کھسوٹ دے باجود شاعراں دی پوری نسل اوتھے مقیم رہی تے انھاں نے ہندوستان وچ پھیلدی ہوئی بولی نوں مالا مال کيتا۔ جاگیردارانہ دور ختم ہورہیا سی تے مغلاں دی عظیم سلطنت چھوٹی چھوٹی نیم آزاد ریاستاں وچ بٹ رہی سی۔ اس صورت حال نے انہاں شاعراں نوں ، جنھاں تریخ دے دھارے دا علم نئيں سی، الجھن وچ ڈال دتا۔ اس لئی اس دور دی تخلیقی نگارشات وچ الم ناک خلوص جھلکتا اے۔ دہلی دے مکتب خیال دے ابتدائی دور وچ ایہ شاعر اہم سن لیکن ايسے دور وچ اردو دے عظیم ترین شاعر پیدا ہوئے جنھاں نے کئی ادبی اصناف دی نشو ونما کرکے اردو ادب دے دامن نوں وسیع کيتا۔ اوہ نيں خواجہ میر درد، مرزا محمد رفیع سودا تے میر تقی میر۔
اردو دے صوفی شاعر وچ سب توں زیادہ اہم شاعر خواجہ میر درد نے زیادہ تر غزلاں کدرے۔ انھاں بولی اُتے کامل عبور حاصل سی۔ سودا نوں کئی اصناف اُتے عبور حاصل سی۔ اوہ اردو دے ہمہ گیر شاعر سمجھے جاندے نيں۔ اس دے علاوہ انہاں دا شمار ہن وی بہترین طنز نگاراں وچ ہُندا اے۔ اوہ افراد، سماجی افراتفری، تے اخلاقی بے راہ روی پربھرپور طنز کردے نيں۔ انھاں نے مرثیے نوں وی ادب دا اک حصہ بنا دتا۔ اس طرح سودا دا مقابلہ فارسی دے وڈے شاعراں توں بہ آسانی کيتا جاسکدا اے جنھاں نے کچھ اصناف وچ مشعل راہ دا کم کيتا۔
میر تقی میر دا تعلق اکبر آباد دے اک عالم صوفی خاندان توں سی۔ بچپن توں ہی انہاں اُتے صوفیاں دی انسان دوستی تے عقیدے دی پابندیاں توں آزاد رہنے دی روایات دا گہرا اثر سی۔ حالے اوہ گیارہ سال دے ہی سن کہ انہاں دے والد وفات پاگئے تے انھاں سوتیلے بھائیاں تے رشتے داراں توں ٹھوکرن کھانے دے لئی تنہا چھڈ گئے۔ اس لئی انھاں نے مشکلات دی گود ہی وچ تعلیم و تربیت پائی۔ جو کوئی وی تنقیدی نگاہ توں انہاں دی شاعری پڑھے گا اوہ اس وچ انسان دیاں مشکلاں نوں سر کرنے دے لئی جدو جہد تے ناکامی دے جذبات نوں بھانپ لے گا۔ میر نے اپنی نظماں وچ انسان دے ظلم تے قدرت دی زیادتیاں دے خلاف آواز اٹھائی۔ انہاں دی شاعری دا بہترین حصہ غزلیاں نيں جنہاں وچ مٹھاس، خلوص، فن، تے تاثیر کوٹ کوٹ کر بھری اے۔ فارسی لکھتاں دے علاوہ انہاں دے خود نوشت سوانح حیات تے اردو کلام دے چھ دیوان نيں۔
اس وقت تک دہلی دی سلطنت دا شیرازہ وی بکھر گیا سی تے بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی ریاستاں بن گئی سن جنہاں دے والیان عالماں، شاعراں تے فن کاراں دی سرپرستی وچ اک دوسرے توں آگے ودھنے دی کوشش وچ رہندے سن ۔ انہاں ریاستاں وچ فرخ آباد، ٹانڈہ(ضلع بریلی)، اودھ، عظیم آباد( پٹنہ)، حیدرآباد تے بعد وچ رام پور دے ناں قابل ذکر نيں۔
دہلی وچ حالات خراب ہوجانے دی وجہ توں کچھ شاعراں نے دوسرے تھاںواں دا رخ کيتا۔ فغاں، میر ضاحک، سودا، میر سوز، میر تے چند سال بعد مصحفی، جرأت تے انشا لکھنؤ گئے تے اوتھے انھیںبہت عزت ملی۔ انہاں شاعراں دے لکھنؤ چلے جانے توں اوتھے علم و ادب دا اک نواں مرکز بن گیا۔ انشا (جنھاں زباناں تے ادبی روایات دا علم سی) دی شاعری وچ نادر نمونے ملدے نيں۔ مصحفی وی بہت وڈے عالم سن تے انھاں نے تنگ دستی تے غربت دے باجود آٹھ شعری مجموعے لکھے۔ انشا پہلے عالم سن جنھاں نے اردو بولی دی لسانی خوبیاں تے ادائیگی دی خصوصیتاں اُتے فارسی بولی وچ ’’ دریاے لطافت‘‘ ناں دی کتاب لکھی۔ ايسے زمانے وچ میر ضاحک دے بیٹے میر حسن دا خوب بول بالا سی۔ انھاں نے بیانیہ نظماں تے غزلاں دے مجموعےآں دے علاوہ بہترین اردو مثنوی ’’سحرالبیان‘‘ لکھی۔
لکھنؤ دے مکتبۂ خیال دے نويں شاعراں دے تذکرے توں پیشتر عوام دے عظیم شاعر نظیر اکبر آبادی دا ذکر ضروری اے، جنہاں دی شاعری وچ ہندوستان دی روگٹھ دی زندگی دی جھلکیاں دکھادی تے دھڑکناں سنائی دیندی نيں۔ حیدر آباد، بھرت پور تے اودھ دے شاہی درباراں دے دعوت ناواں نوں ٹھکرا کے نظیر نے اک معمولی معلم دی حیثیت توں آگرے دے لوکاں دے درمیان رہنا ہی گوارا کيتا۔ نظیر آدرش وادی نئيں سن ۔ ہمیشہ انہاں دی نظر زندگی دی حقیقتاں اُتے رہندی سی۔ انھاں نے عام لوکاں دے مسائل بھکھ، عشق، تے اقتصادی ضروریات وغیرہ نوں اپنی شاعری دا موضوع بنایا۔ اوہ ہندوؤں، مسلماناں تے سکھاں دے تیوہاراں وچ دل کھول کر حصہ لیندے سن ۔ انھاں نے کرشن جی، مہادیو جی، نرسی بھگت تے گرونانک اُتے درجناں نظماں کہی نيں۔ انہاں دی بولی لکھنؤ تے دہلی دے شاعراں دی بولی دی طرح شستہ نئيں ہُندی سی۔ لیکن انہاں دے موضوعات تے بولی وچ مطابقت ضرور سی۔ انہاں دی بولی عوام دے ذوق دی کسوٹی اُتے پوری اترتی سی۔
اب تک لکھنؤ، ادب دا اہم مرکز بن چکيا سی تے ناسخ و آتش لکھنؤ دے اس دور دے مشہور ترین شاعر سن ۔ بولی تے علم عروض اُتے عبور حاصل ہونے توں ناسخ دی ادب دے میدان وچ ڈکٹیٹر دی سی حیثیت سی تے انھاں نے دہلی دے شاعراں اُتے وی اثر ڈالیا۔ اس دور دی بہترین تخلیقات وچوں آتش دے شاگرد پنڈت دتا شنکر نسیم دی ’’مثنوی گلزار نسیم‘‘ اے۔ جنھاں نے لکھنؤ دے طرز بیان تے محاورے نوں فنکارانہ چابک دستی توں استعمال کيتا۔
لکھنؤ دی کامیابیاں دا بیان نامکمل رہ جائے گا جے انیہويں صدی دے وسط دے دوعظیم مرثیہ گو شاعراں میر انیس تے مرزا دبیر دا ذکر نہ کيتا جائے۔ میر انیس نے بولی اُتے عبور، تخیل دی بلند پروازی تے وسیع علم نوں مرثیہ نگاری وچ خوب استعمال کيتا تے انہاں دے مرثیاں وچ رزمیہ تے المیہ دا عجیب امتزاج ملدا اے۔ مرزا دبیر جو کہ اِنّے ہی مشہور سن، انہاں دی بلندیاں نوں نہ چھو سکے۔
امانت دی ’’اندر سبھا‘‘ نے اوپیرا دی صورت وچ شاعری وچ اضافے کیتے۔اگرچہ لکھنؤ دی شان و شوکت نے کچھ عرصے دے لئی دہلی نوں پس پشت ڈال دتا سی لیکن 1857 دے انقلاب وچ تباہ و برباد ہونے توں پہلے دہلی نے اردو دے عظیم ترین شاعراں وچ چند نوں جنم دتا۔ ذوق، مومن، بہادر شاہ ظفر، شیفتہ تے غالب تمام ايسے دور دے نيں۔ ایتھے انہاں تمام شاعر دی کامیابیاں اُتے تفصیل توں بحث کرنا ممکن نئيں، لیکن فیر وی اردو شاعری دے سب توں بیش بہا تے تاب ناک موندی مرزا غالب دا ذکر ضروری اے۔ انسان دے دل دی گہرائیاں اُتے نظر، اس دے مسائل دے متعلق فلسفیانہ رویے، زندگی تے موت دے اسرار دے علم تے خیالات نوں چابکدستی توں فن دا جامہ پہنانے دی صلاحیت دی وجہ توں اوہ اردو ادب دے عظیم ترین شاعر نيں۔
انیہويں صدی دے وسط وچ اردو ادب دا جدید دور شروع ہونے توں پیشتر اردو شاعری وچ غزل، مثنوی، قصیدہ تے مرثیہ جداں کلاسیکی اصناف وچ کمال حاصل کيتا جاچکيا سی۔
جداں کہ پہلے بیان کيتا جاچکيا اے اردو نثر دی پہلی کتاب پندرہويں صدی وچ خواجہ گیسو دراز دی تصنیف ’’معراج العاشقین‘‘ سی۔ بعد وچ دکن وچ اردو نثر دی تے کئی کتاباں لکھی گئياں جنہاں وچ ملیا وجہی دی تصنیف اعلیٰ ترین منی جاندی اے۔ قدرتی طور اُتے ابتدا دی زیادہ تر لکھتاں مذہبی سن لیکن 1775کے آس پاس اٹاوہ دے میر حسین عطا تحسین نے’’ نوطرز مرصع‘‘ ناں دی کتاب لکھی۔ اس کتاب وچ فارسی دی کتاب توں ماخوذ چہار درویش دا قصہ بیان کيتا گیا سی۔ ايسے اثنا وچ عیسائی مشنریاں، یورپی تاجراں تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے ملازماں نے اردو دی گرامر پڑھ لی سی۔ انھاں نے اس بولی نوں انڈک، انڈوستانی یا ہندوستانی دا ناں دتا تے اوہ اسنوں ہندوستان دی عوامی بولی سمجھدے سن ۔ انھاں نے اس بولی دے متعلق کچھ کتاباں لکھياں تے اسنوں مقبول بنانے دی کوشش کيتی۔
انگریزاں نے سمجھ لیا سی کہ اس وسیع ملک دی بولی سیکھے بغیر گذارہ کرنا مشکل اے تے اپنے افسراں نوں اردو پڑھانے دے لئی انھاں نے 1800 وچ فورٹ ولیم کالج قائم کيتا۔ اس کالج نے اپنے قیام دے پہلے دس سال وچ اردو دی کچھ اہم کتاباں شائع کيتياں۔ اگرچہ اس کالج توں عام لوکاں دا کوئی تعلق نہ سی لیکن فیر وی اس دے اثرات اورزبان وچ اضافے دی اہمیت توں انکار نئيں کيتا جاسکدا۔ میر امن دی ’’باغ و بہار‘‘، شیر علی افسوس دی ’’آرائش محفل‘‘، حیدربخش حیدری کی’’ حاتم طائی‘‘، کاظم علی جو انہاں دی ’’سنگھاسن بتیسی ‘‘اور’’ شکنتلا ‘‘اور نہال چند کی’’ مذہب عشق‘‘ وغیرہ آج وی اردو ادب دے خزانے وچ بیش بہا موندی نيں۔
انشا نے، جنہاں دا ذکر پہلے بطور شاعر کيتا جاچکيا اے، ہندوستانی نثر وچ اک کتاب’’ رانی کیتکی دی کہانی‘‘ لکھی، جس وچ عربی تے فارسی لفظاں دا استعمال نئيں کيتا گیا سی۔ اس کتاب اُتے ہندی تے اردو دونے زباناں اپنا حق جتاندی نيں۔ انیہويں صدی دے پہلے تیس سال وچ چھاپے خانے قائم ہوجانے دی وجہ توں اردو نثر نے کافی ترقی کيتی۔ 1824 وچ رجب علی بیگ سرور نے اردو نثر دی مشہور ترین کتاباں وچوں اک کتاب ’’فسانۂ عجائب‘‘ مرصع طرز اُتے لکھی۔ اسنوں اردو نثر وچ لکھنؤ دا پہلا قابل قدر وادھا سمجھیا جاندا اے۔ اس دے پس منظر وچ لکھنؤ دے اس دور دی زندگی نمایاں اے تے اس کتاب دی سماجی افادیت نوں نظر انداز نئيں کيتا جاسکدا۔
مرزا غالب نے وفات پانے توں پہلے ویہہ سال تک شستہ تے خوبصورت نثر لکھی۔ دوستاں، شاگرداں ، مداحاں تے سرپرستاں نوں لکھے ہوئے انہاں دے خطوط وچ مختلف ادبی، فلسفیانہ، مذہبی، سماجی تے تاریخی مسائل اُتے بحث کيتی گئی اے۔ کچھ نقاد انھاں جدید اردو نثر دا پیش رو مندے نيں۔
اس مختصر بیان توں ظاہر اے کہ قدیم اردو نثر وچ مغربی ٹکنیک دے مطابق لکھے ہوئے ڈرامے، ناول تے افسانے دے علاوہ ادب تے علم دے ہر شعبہ اُتے لکھتاں موجود نيں۔ جتھے تک سائنٹفک نثر دا تعلق اے، 1844 وچ قائم شدہ دہلی کالج دی ورناکیولر ٹرانسلیشن(Vernacular Translation Society) سوسائٹی نے سائنس، علم ریاضی، قانون، تریخ تے جغرافیہ اُتے اک سو پنجاہ توں زیادہ کتاباں شائع کيتياں۔ اردو ادب دے جدید دور دے آغاز توں پہلے اردو ادب تریخ دے دھارے دے زیر اثر ترقی پذیر رہیا۔ اس دور دے اردو ادب وچ انسان دی اخلاقی اصلاح، انسانیت دی وحدت تے علم دی ترویج اُتے زور دتا گیا۔