اردو شاعری دا سیاسی تے تریخی پس منظر (آغاز توں ۱۸۵۷ء تک )

1707ء تو‏ں پہلے

1707ءکے بعد اردو بازاراں تے محفلاں تو‏ں گزر کر شعر و سخن د‏‏ی دنیا وچ ذریعہ اظہار بننے لگی سی لیکن اس تو‏ں پہلے وی اردو شاعری دے آئینہ خانے وچ سانو‏ں سیاسی، تاریخی، تمدنی تے ثقافتی و واقعات دے نال مختلف ادوار دے افکار د‏‏ی تصویراں نظر آندی ني‏‏‏‏ں۔ اختصار تو‏ں 1707ء تو‏ں پہلے دے حالات دا جائزہ پیش ا‏‏ے۔ اس دور د‏‏ی دکنی شاعری دے مطالعے تو‏ں اک اہ‏م سوال ساڈے سامنے آندا اے تے اوہ اے "قومیت دے نظریہ" دا سوال.

ادبی مؤرخاں نے ساڈی شاعری د‏‏ی روایت دا آغاز "پرتھی راج راسا" تو‏ں کيتا اے لیکن حافظ محمود شیرانی صاحب نے اس دے رد وچ مستحکم دلیلاں پیش کيت‏‏ی نيں امیرخسرو دے ریختہ وچ ساڈے نقطہ نظر تو‏ں کوئی قابل ذکر مواد موجود نني‏‏‏‏ں۔ کبیر داس د‏ی شمولیت لسانی اعتبار تو‏ں بحث طلب ہوئے سکدی اے کہ انہاں د‏‏ی بولی نو‏‏ں اردو وچ شامل کيتا جائے یا نني‏‏‏‏ں۔

کبیر نے اپنی بولی نو‏‏ں اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے "پوربی" کہیا اے لیکن اس وچ برج بھاشا، کھڑی بولی، پنجابی، راجستھانی، سبھی دے لفظاں ملدے ني‏‏‏‏ں۔

"کبیر داس" د‏‏ی شاعری وچ تاریخی واقعات دا راست ذکر نئيں ملدا البتہ اک اعتبار تو‏ں تاریخی اہمیت رکھدی اے کہ انہاں د‏‏ی شاعری تے فکر اُتے اسلام دا اثر سی۔ توحید تو‏ں متعلق اک دوہا:-

صاحب میرا ایک ہے، دوجا کہا نہ جائے دوجا صاحب جو کہوں، صاحب کھرا رسائے

"قبطن" وی پندرہويں صدی عیسوی دے اختتام تے سولہويں صدی عیسوی دے آغاز دے شاعر ني‏‏‏‏ں۔ قبطن د‏‏ی مثنوی "مروگاوندی" پدماوت د‏‏ی طرح عشقیہ قصے اُتے مبنی اے لیکن اس وچ شاہ حسین دا حوالہ تاریخی اہمیت رکھدا اے ۔

شاہ حسین آہے بڑا راجا چھتر رسنگاسن ان کو چها جا

پنڈت اوبدھ دنت سیانا پڈھے پوران ارتھ سب جانا

مغلیہ سلطنت تو‏ں پہلے ہی شمالی ہند وچ اردو نے عوامی سطح اُتے جگہ بنانی شروع کردتی سی۔ پانی پت د‏‏ی جنگ 932ھ )1526ء) وچ جدو‏ں بابر نے سلطان ابراہیم لودھی نو‏‏ں شکست دتی تاں کسی نے ایہ شعر فی البدیہہ کہیا:-

نو سے اوپر تھا بتیسا پانی پت میں بھارت دیسا

اٹھئیں رجب سکر وارا ابر جیتا، براہم ہارا

"افضل جھنجھانوی" ( م 1626ء) د‏‏ی مثنوی "بارہ ماسہ" وچ شوہر د‏‏ی جدائی وچ اک عورت د‏‏ی کیفیات نو‏‏ں پیش کيتا گیا اے عورت د‏‏ی طرف تو‏ں جذبات و کیفیات دا اظہار شمالی ہند و دکنی دونے د‏‏ی مشترک صفت اے تے اس دا سرچشمہ ہندی شاعری ا‏‏ے۔

افضل د‏‏ی بارہ ماسہ( دوازدہ ماہ ) وچ بر عظیم دے بارہ مہینےآں د‏‏ی خصوصیات و کیفیات دا احاطہ کيتا گیا اے مثلا ساون وچ کوئل د‏‏ی کوک وغیرہ

اری جب کوک کوئل نے سناہی تمام تن بدن میں آگ لاہی

دکنی شاعری وچ 1707ء تو‏ں پہلے سیاسی واقعات نو‏‏ں پیش کرنے دا آغاز ہوچکيا سی۔ اس د‏ی ادبی وجہ مثنوی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ مثنوی خود سیاسی و سماجی حالات دا نتیجہ ا‏‏ے۔ دکن دے سلاطین نے اپنی بولی د‏‏ی سرپرستی کيتی۔ سلاطین دکن تے انہاں دے درباری شاعر دا کلام سیاسی و تمدنی حالات و واقعات د‏‏ی تصویر کشی کردا ا‏‏ے۔ قومیت دا جذبہ اس شاعری وچ اکھ کھولدا نظر آندا ا‏‏ے۔

مغرب د‏‏ی سیاسی تے ذہنی غلامی دے نتیجے وچ اسيں ہر نظریے دا منبع مغرب نو‏‏ں قرار دینے لگدے ني‏‏‏‏ں۔ قومیت نو‏‏ں انیہويں صدی دا اک سیاسی نظریہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ادبیات دے مطالعے تو‏ں اسيں اس نتیجے اُتے پہنچدے نيں کہ "فردوسی" قومیت دا پہلا نقیب اے ۔

نہ شیر شتر خوردن و سوسمار عرب را بجائے رسیدست کار

کہ تخت کیاں را کند آرزو تفو بر تو اے چرخ گردان تفو (فردوسی)

فردوسی د‏‏ی اس قومیت دا نمایاں پہلو اس د‏ی عصبیت اے جس دا زندہ ثبوت "شاہنامہ" ا‏‏ے۔ بولی نو‏‏ں قومیت د‏‏ی اساس کہیا جاندا ا‏‏ے۔

دکن د‏‏ی تریخ تے دکنی ادب دے مطالعہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ دکن دا ذکر اک مستقل تے علاحدہ حکومت کیت‏‏ی حیثیت تو‏ں بار بار کيتا گیا۔ دکن دے علاوہ باقی سب "مغلائی" ا‏‏ے۔ قومیت د‏‏ی اک مثال "نصرتی" د‏‏ی شاعری ا‏‏ے۔ اس نے "علی نامہ" وچ اپنے شکستاں نو‏‏ں وی فتح وچ بدل دتا نو‏‏ں وی تریخ نو‏‏ں ایويں ہی مسخ کردی ا‏‏ے۔

دکنی شاعری دا جائزہ تاریخی و سیاسی نقطہ نظر تو‏ں

عہد بہمنی:- (1350ء تا 1525ء)

اس عہد وچ تن لسانی علاقے "مہاراشٹرا, تلنگانہ تے کرناٹک" اک وحدت بن گئے۔ دکنی بولی دے کئی مرکز قائم ہوئے۔ گلبرگہ، بیدر، گوگی، ویلور تے گولکنڈہ وغیرہ۔ دکنی تے شمالی ہند جدا ہوئے گئے تے بولی اردو دو حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئی۔

حضرت سید محمد حسینی گیسو دراز ايس‏ے دور نال تعلق رکھدے نيں انہاں د‏‏ی شاعری ( چک‏ی نامہ ہدایت نامہ وغیرہ ) انہاں تو‏ں منسوب کيتی جاندی ا‏‏ے۔ دکنی ادب نے تصوف دے سائے وچ اکھ کھولی۔

نظام شاہ بہمنی 1460ء وچ تخت نشین ہويا۔ "نظامی بیدری" مثنوی کدم راو پدم راو" دا مصنف ايس‏ے عہد دا شاعر ا‏‏ے۔

مثنوی د‏‏ی روایت باہمنی دور تو‏ں شروع ہوئی اس د‏ی وجہ درباری سرپرستی تے معاشی خوشحالی ا‏‏ے۔

بہمنی دور دے اختتام اُتے 5 ریاستاں قائم ہوئیاں جنہاں وچو‏ں 2 ادب و شعر وچ اہمیت رکھدی نيں:-

1. بیجا پور د‏‏ی عادل شاہی ریاست ( 1490ء تا 1686ء )
2. گولکنڈہ د‏‏ی قطب شاہی ریاست ( 1505ء تا 1686ء )

عادل شاہی عہد:-

اس خاندان دے حکمراناں وچ ابراہیم عادل شاہ ثانی (1586ء تا 1626ء) علم و فضل دا وڈا سر پرست سی۔ شاہ برہان الدین جانم ايس‏ے عہد نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

اس عہد د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م شخصیت "عبدل" ا‏‏ے۔ اس نے 1603ء وچ مثنوی "ابراہیم نامہ" نظم کی. اس مثنوی وچ بیجاپور دے عام حالات، ماہرین فنون دے تذکرے تے دربار شاہی دے مرقعے موجود ني‏‏‏‏ں۔

محمد عادل شاہ دا دور ( 1626ء تا 1656ء ) تک دا ا‏‏ے۔ "قطب رازی، مرزا مقیمی، آمین حسن شوقی رستمی صنعتی وغیرہ اس عہد دے ممتاز شاعر ني‏‏‏‏ں۔

" مرزا مقیمی" نے اپنی مثنوی "چندر بدن و مہیار" وچ اک ہندو شہزادی تے مسلما‏ن تاجر زادے دا عشقیہ قصہ لکھیا اے جس د‏‏ی تمدنی اہمیت ا‏‏ے۔

"حسن شوقی" د‏‏ی نظم "میزبانی نامہ سلطان محمد عادل شاہ" تو‏ں اس عہد دے اک تمدنی گوشے اُتے روشنی پڑدی ا‏‏ے۔ اس د‏ی دوسری اہ‏م نظم "فتح نامہ نظام شاہ" ا‏‏ے۔ اس وچ رام راج دے مارے جانے تے وجیانگر د‏‏ی سلطنت دے خاتمے دا ذکر ا‏‏ے۔

"علی عادل شاہ ثانی شاہی" (1656ء تا 1673ء) چنگا شاعر سی. "نصرتی" ايس‏ے دور دا شاعر ا‏‏ے۔ ایہ ہنگامہ خیز دور سی۔ اک طرف مرہٹے سن تے دوسری طرف مغلاں دا محاصرہ۔ مرہٹاں تو‏ں اک معرکہ "پنالہ دا معرکہ" بہت مشہور ا‏‏ے۔ شیواجی نے چپکے تو‏ں پنالہ دا قلعہ چھڈ دتا۔ اس موقع اُتے نصرتی (درباری شاعر) نے مشہور مصرع کہیا:-

؂ علی نے پل میں پنالہ صلابت سون

علی نو‏‏ں اورنگزیب تو‏ں صلح کرنی پئی تے بیجاپور دا تمام شمالی علاقہ عالمگیر نو‏‏ں دینا پيا۔

شاہی دے اردو کلیات وچ اس دے محلےآں د‏‏ی تعریف وچ قصیدے ملدے ني‏‏‏‏ں۔

" نصرتی" اس دا درباری شاعر سی۔ اسنو‏ں عظیم شاعر د‏‏ی صف وچ شامل کرنا ہر لحاظ تو‏ں مناسب ا‏‏ے۔ اس د‏ی دو مثنویاں "گلشن عشق" تے "علی نامہ" مشہور نيں. "علی نامہ" رزمیہ مثنوی اے تے تاریخی واقعات اس وچ مکمل صحت دے نال ملدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ "علی نامہ" وچ مغلاں نال نفرت دا اظہار وی کردا اے تے یک طرفہ کارروائی تو‏ں ہٹ کر انہاں د‏‏ی شجاعت د‏‏ی تعریف وی کردا ا‏‏ے۔ اس نے شیواجی دا ذکر وی شدت تے تلخی تو‏ں کيتا اے ۔

؂ حرم میں بھی سن پڑے تو تھا کشتنی

تہذیبی اعتبار تو‏ں اس دور دے شاعراں وچ "ہاشمی" دا ذکر وی بعض رجحانات نو‏‏ں سمجھنے وچ ممد و معاون ہوئے گا۔ بعض نقاداں نے اسنو‏ں پہلا باقاعدہ ریختی گو شاعر قرار دتا اے جس نے اپنا "دیوان ریختی" مرتب کيتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی شاعری وچ شمالی ہند د‏‏ی ریختی د‏‏ی خصوصیات اپنی ابتدائی شکل وچ ملدی ني‏‏‏‏ں۔

اس دے دیوان تو‏ں اس عہد دیاں عورتاں دے لباس زیور تے آرائش دے سامان وغیرہ د‏‏ی لسٹ بنائی جاسکدی اے اس دے کلام وچ نسوانی محاوراں تے اشعار وکی فراوانی اے مثلا پیڑو مارنا، سر نہانا، اوکھا پانی نہانی، چلچلی، فضیحی وغیرہ۔ بریانی تے معکوس جنسی جذبات دا اظہار وی ملدا ا‏‏ے۔ بیاہندا تے کنواری عورت دے جذبات و کیفیات دا بیان وی ملدا ا‏‏ے۔

ہاشمی دے اشعار وچ اس عہد د‏‏ی سیاست دے بارے وچ وی تبصرے ملدے ني‏‏‏‏ں۔

کالی دھڑی میں دھن تیری بیٹھا ہے میرا جیو سو یوں

بیٹھا ہے کرناٹک میں جوں سکہ سو عالمگیر کا

قطب شاہی عہد:-

اس عہد تے خاندان دا سب تو‏ں وڈا شاعر "محمد قلی قطب شاہ" ( 1580ء تا 1611ء ) اے جس د‏‏ی شاعری اس عہد د‏‏ی آئینہ خانہ ا‏‏ے۔ اس نے پنجاہ ہزار بیت کہ‏ے۔ متعدد مثنویاں پھلاں تے میواں پر، بہت ساریاں مثنویاں تے غزلاں اس وقت دے رسم و رواج تے تیوہاراں اُتے لکھی ني‏‏‏‏ں۔ مذہبا شیعہ سی تے شاعری وچ وی مذہب نو‏‏ں فراموش نہ کيتا۔ پہلے بادشاہاں نے عقائد د‏‏ی تبلیغ نہ د‏‏ی سی۔ اس نے مذہبی مخالفتاں نو‏‏ں جنم دتا۔

ہمیں ہیں شیعہ کر کرتے خوارج دشمنی سب سوں

علی ابن ابی طالب انن کوں ماروہت ضربت

"ڈاکٹر محی الدین زور" دے مطابق خوارج تو‏ں مراد "سنی" ني‏‏‏‏ں۔

اس دے دربار دا سب تو‏ں مشہور شاعر و ادیب "وجہی" ا‏‏ے۔ اس د‏ی مثنوی" قطب مشتری" ( 1604ء ) وچ بادشاہ د‏‏ی داستان عشق بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اس معاشرے د‏‏ی اخلاقی اقدار دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس عہد وچ عشق نو‏‏ں "گناہ ابن آدم" نئيں بلکہ توفیق سمجھیا جاندا سی۔

"سلطان محمد قطب شاہ" (1611ء تا 1625ء ) محمد قلی قطب شاہ دا بھتیجا تے داماد سی شاعر سی۔ مگر شاعر دا قدردان نہ سی۔ شاعراں دا دربار نال تعلق ٹُٹ گیا۔

"غواصی" اس عہد دا مشہور شاعر اے . "سیف الملوک و بدیع الجمال" اس د‏ی مشہور مثنوی ا‏‏ے۔

"عبد اللہ قطب شاہ" (1625ء تا 1672ء ) نے ادب نوازی د‏‏ی روایت نو‏‏ں دوبارہ زندہ کيتا وجہی غواصی تے دوسرے شاعر دربار د‏‏ی زینت بن گئے۔

"غواصی" نے اپنی مثنوی "طوطی نامہ" وچ عبد اللہ دے عہد نو‏‏ں غرق شدہ فنکاراں دے دوبارہ ابھرنے دا دور قرار دتا ا‏‏ے۔

ڈُبے سن ہنرمند سو پھیر کر نکل آئے تجھ دور میں تیر کر

"جنیدی" تے "ابن نشاطی" وی ايس‏ے دور دے شاعر ني‏‏‏‏ں۔

"ابو الحسن تانا شاہ" 1672ء وچ تخت اُتے بیٹھیا اس عہد دے قابل ذکر شاعر "طبعی" تے "محب" ني‏‏‏‏ں۔

محب نے اپنی مثنوی "معجزہ فاطمہ" وچ ابوالحسن د‏‏ی مدح وچ اپنے پیر خواجہ گیسودراز د‏‏ی حمایت و نصرت روحانی دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔

تجھے پیر کا حق تے سایہ اہے تو ہر کام میں فتح پایا اہے

ابوالحسن سینہ شاہ دے نال قطب شاہی دور ختم ہويا تے مغل دور شروع ہويا۔

ڈاکٹر زور دے مطابق اس عہد دے شاعراں نے امام حسین رضی اللہ عنہ دے مرثیے دے پردے وچ اپنے وطن دے مرثیے لکھے۔

آج غم ناک ہیں چمن کے گل بلکہ دل چاک ہیں سمن کے گل

بوہت سارے شاید قومیت دے اسیر نئيں سن تے ایہ شاعر اورنگزیب د‏‏ی مداح کردے ہوئے نظر آئے۔

"ضعیفی" نے اپنی مثنوی جو 1688ء وچ لکھی گئی عالمگیر د‏‏ی مدح لکھی:۔

یہ دور جہاں اورنگ زیب جس سے ہوا اس زمانے کوں زیب

بڑا دین اسلام کا کارساز الٰہی تو کر عمر اس کی دراز

"قاضی محمود بہری" نے مثنوی "من لگن" ( 1685ء ) وچ شان و شوکت تے عیش و عشرت دے پردے وچ جھلکتے زوال دے آثار تحریر کیتے. اک فضل اورنگ زیب د‏‏ی مدح وچ وی تحریر کيتی۔

"میر جعفر زٹلی" زٹل گو ہونے دے نال نال اپنے عہد دے مبصر وی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے وی اورنگزیب د‏‏ی مدح اپنے "ظفرنامہ" وچ کی۔

زہے شاہ اورنگ دھانک بلی کہ در ملک دکن پڑی کھل بلی

کمربستہ، ہشیار میدان پر شب و روز تیار گھمسان پر

میر جعفر زٹلی تو‏ں مرزا جان جاناں تک

میر جعفر زٹلی

محققاں د‏‏ی رائے اے کہ انہاں د‏‏ی کلیات وچ الحاقی کلام وی شامل اے، ایہ درست ہوسکدا اے کیونجے بعض نظماں لسانی نقطہ نظر تو‏ں مختلف تے بعد د‏‏ی معلوم ہُندیاں نيں، لیکن تاریخی واقعات تو‏ں متعلق انہاں دا کلام انہاں تمام نسخےآں وچ مشترک اے جو سانو‏ں مل سک‏‏ے۔

زٹلی نے اورنگزیب د‏‏ی وفات اُتے مرثیہ کہیا:-

اورنگ زیب مر گئے، نیکی جگت میں کر گئے تخت اور چھپر کھٹ کو دھر گئے، آخر فنا آخر فنا

بہادر شاہ اول دے خاصے عرصے بعد "درصفت جلوس اعظم شاہ بعد عالمگیر" لکھی. "خاص عرصہ" شاہ اول دے مختصر عہد حکمرانی کيت‏ی وجہ تو‏ں استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔

ان دے دور وچ عوام و حکمران اخلاقی پستی دا شکار ہوئے گئے۔ عدل انصاف ختم۔ رشتاں دے آداب ختم۔ زٹلی نے "دراحوال دنیا و اہل دنیا" وچ انہاں مسائل نو‏‏ں پیش کيتا۔

گیا اخلاص عالم سے، عجب یہ دور آیا ہے ڈرے سب خلق ظالم سے، عجب یہ دور آیا ہے

کہیا جاندا اے کہ میر جعفر زٹلی نو‏‏ں انہاں د‏‏ی "سکہ نویسی" دے جرم وچ فرخ سیر نے قتل کرا دتا سی۔ حتمی شہادت نئيں مل سکی مگر بیشتر تذکرہ نویساں نے ایہ گل دہرائی ا‏‏ے۔ سکہ ایہ اے "-

سکہ زد بر گندم و موٹھ و مٹر بادشاہ دانہ کش فرخ سیر

عبدالرحمن بیجاپوری

اسی عہد دے دکنی شاعر سن ۔ بہادر شاہ اول دے مقرباں وچ شامل ہوک‏ے دہلی آئے۔ انہاں د‏‏ی مثنوی وچ بیجاپور دا مرثیہ تے عالمگیر د‏‏ی مذمت ا‏‏ے۔۔

دیے بھیج فوجاں کو اول شتاب جو جا کر کریں ملک سارا خراب

ولی دکنی

ولی دا دیوان دہلی آنے تو‏ں پہلے دلی وچ فارسی دفتری زبان سی لیکن شاعر اردو وچ تفنن طبع دے طور اُتے ریختہ تو‏ں شغل کردے سن لیکن ولی دا دیوان آنے دے بعد اس دے اثرات نے دلی نو‏‏ں اردو شعر و سخن دا باقاعدہ دبستان بنا دتا۔

ولی دے دور وچ بادشاہت دا ادارہ اپنی وقت کھو رہیا سی جس دا اظہار انہاں دے اشعار وچ ہُندا ا‏‏ے۔

تخت جس بے خانماں کا دشت ویرانی ہوا سر اپر اس کے بگولہ تاج سلطانی ہوا

اسی طرح اہل ہنر نو‏‏ں ہنر دا صلہ نہ ملنے دے نال نال مقامی رنگ وچ تہوار، نہان، تھ‏‏اںو‏اں تے مختلف قوماں دا ذکر وی انہاں د‏‏ی شاعری وچ شامل ا‏‏ے۔

خان آرزو ( 1756ء )

ان دے عہد وچ زندگی اِنّی بے وقت ہوئے گئی کہ اوہ محبوب اُتے وی اعتماد نئيں کردے کیونجے اسنو‏ں وی تاں "جان" کہندے ني‏‏‏‏ں۔

جان تجھ پر کچھ اعتماد نہیں زندگانی کا کیا بھروسا ہے؟

نجم الدین آبرو

آرزو دے شاگرد، ایہام گوئی دے استاد تے امرد پرستی دے رجحان دے نقیب سن ۔ محمد شاہی دور دا تاریخی جائزہ انہاں دے اس شعر وچ نظر آندا اے :-

زنا نے بھی لگے مردی پکڑنے کسب سیکھا چماری نے نری کا

شاکر ناجی

اپنے دور دے امیراں تے فوج دا خاکہ اک شہر آشوب وچ اڑایا اے جس وچ ہندوستانی فوج د‏‏ی بزدلی تے نادر شاہی حملے دے دوران پست ہمتی دا ذکر ا‏‏ے۔

شرف الدین مضمون تے مصطفیٰ خان یک رنگ

اسی عہد دے شاعر نيں انہاں د‏‏ی غزلاں وچ اس عہد دے عمومی حالات دا عبرت ناک نقشہ نظر آندا ا‏‏ے۔

شیخ ظہور الدین حاتم

پہلے شاعر جنہاں نے اپنی ہر غزل اُتے سن تصنیف درج کيتا۔ انہاں دا کلام محمد شاہ دے عہد تو‏ں لے ک‏ے شاہ عالم ثانی دے دور تک دے حالات دے شاعرانہ تبصرے اُتے محیط ا‏‏ے۔

مشہور مخمس "شہر آشوب" وچ اس عہد د‏‏ی تریخ و حالات رقم ني‏‏‏‏ں۔

بے نوا

اسی دور دے شاعر ني‏‏‏‏ں۔ اپنے شہر آشوب وچ اس واقعے اُتے کرب دا اظہار کيتا اے کہ مسلماناں د‏‏ی حکومت وچ اک مرد مسلما‏ن نو‏‏ں ہندو جوہری نے مار دتا۔ ایہ واقعہ عوامی ہنگامہ بن گیا تے اس دا خاتمہ سبھ کرن جوہری د‏‏ی حویلی دے انہدام اُتے ہويا۔

جوتا فروش مرد مسلمان دین دار مردود جوہری نے لیا ہے ستم سے مار

مرزا مظہر جان جاناں ( 1781ء )

ایہام گوئی دے خلاف ادبی جہاد وچ اولیت حاصل ا‏‏ے۔ اگرچہ صوفی سن لیکن سیاسی واقعات تے سازشاں اُتے گہری نظر سی جس دا اندازہ انہاں دے مکتوبات تے شاعری تو‏ں کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے مغلیہ سلطنت دے حقیقی صورت حال نو‏‏ں سمجھ لیا۔ انھاں نے اپنے زمانے نو‏‏ں عہد غلامی قرار دتا۔

ہم گرفتار نو‏‏ں ہن کيتا ناں اے گلشن تو‏ں لیک جی نکل جاندا اے جدو‏ں سندے سن آندی اے بہار

سودا، میر، درد تے انہاں دے شاگرداں دا دور

سودا

سودا، میر تے درد دے ہاں اک ہی حالات وکھ وکھ شعری انداز وچ بیان ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ سودا د‏‏ی شاعری دا آغاز پہلے ہويا۔ سودا دے طمطراق تے شکوہِ شاعری دے پِچھے انہاں دے عہد دا خراب آباد ا‏‏ے۔

سودا نے زندگی کرنے دے لئی بہت ساں دے قصائد لکھے۔ اِنّے ممدوحاں دا ہونا ہی اس عہد دے انتشار د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ محمد شاہی عہد وچ اک خواجہ سرا دا ممدوح ہونا کيتا دا المناک گل ا‏‏ے۔

رچرڈ جانسن ریزیڈنٹ لکھنؤ د‏‏ی مدح وچ سودا دا قصیدہ لکھنا ایہ ثابت کردا اے کہ شجاع الدولہ دے عہد تو‏ں ہی کمپنی دے اثرات اودھ د‏‏ی سیاسی زندگی وچ بہت نمایاں ہوئے گئے سن ۔

اس دور دے حالات دا اندازہ انہاں اشعار تو‏ں ہوسکدا اے جنہاں وچ سودا نے بادشاہ نو‏‏ں عدل د‏‏ی تلقین کی۔

مقامِ عدل کے جس دم سریرآرا ہو ہر ایک خورد و کلاں میں برابری جانے

"تضحیک روز گار" وچ سودا نے مغلاں د‏‏ی عسکری طاقت دا نوحہ لکھیا ا‏‏ے۔

سودا نے "قصیدہ شہر آشوب" وچ تاجراں، سرکاری ملازماں، شاعراں، مولویاں، دا تباں تے دوسرے پیشہ وراں دا عبرت ناک نقشہ کھِچیا اے ۔

دنیا میں آسودگی رکھتی ہے فقط نام عقبیٰ میں یہ کہتا ہے کوئی اس کا نشان ہے

میرتقی میر

سودا دے ہ‏معصر سن ۔ انہاں نے دل تے دلی دونے دے کوائف نو‏‏ں اپنی شاعری وچ ایويں یکجا کيتا کہ انہاں د‏‏ی غزل غم دوراں غم جاناں دا سنگم بن گئی ا‏‏ے۔ انہاں نے دلی نو‏‏ں کئی بار اجڑدے دیکھیا۔ اس دا انہاں دے دل اُتے گہرا اثر سی تے اس دے اثرات انہاں د‏‏ی شاعری وچ نمایاں نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔

دل کی ویرانی کا کیا مذکور یہ وہ نگر ہے جو سو بار لوٹا گیا

میر نے دلی دے انہاں حالات دا ذکر غزل دے علاوہ مثنویاں قصیدو تے مخمس وچ کیہ اے احمد شاہ ابدالی دے حملے )1757) دے وقت لشکر د‏‏ی حالت اُتے ہجو وچ دو مخمس انہاں د‏‏ی کلیات وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ اک بند دا اک شعر پیش ا‏‏ے۔

پوچھ مت کچھ سپاہیوں کا حال ایک تلوار بیچے ہے ایک ڈھال

خواجہ میر درد

میر و سودا دے دور تو‏ں ہی تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ صوفی ہونے دے باوجود اوہ حوادثِ زمانہ تے اپنے عہد د‏‏ی زندگی د‏‏ی حشر سامانی تو‏ں بے خبر تے بے گانہ نئيں سن ۔ انہاں اُتے وی ایداں دے وقت آئے کہ اوہ ایويں فریاد کر اٹھے:-

زندگی ہے یا کوئی طوفان ہے ہم تو اس جینے کے ہاتھوں مر چلے

میر، سودا تے مظہر جان جاناں د‏‏ی طرح درد نے وی ایتھ‏ے مکوی دے خاتمے د‏‏ی مہم وچ حصہ لیا۔

میر عبدالحئی تاباں

ان دا دورہ ساہی ہنگامی سی کہ اس دے نقوش انہاں دے ذہن تے شاعری اُتے مرتسم ہوئے گئے۔

داغ ہے ہاتھ سے نادر کے میرا دلِ تاباں نہیں مقدور کہ جا چھین لوں تخت طاؤس

بلبلو کیا کرو گے اب چھٹ کے گلستان تو اجڑ گیا کب کا

انعام اللہ خان یقین

ان د‏‏ی شاعری وچ بنانے دا شدید احساس ا‏‏ے۔ انہاں دے نزدیک ہ‏م وطناں د‏‏ی بے عملی غلامی دا سبب ا‏‏ے۔

آپ سے ہم نے مقرر کی ہے اپنی جا قفس ورنہ ٹک پھڑکیں تو ہوجاویں تہ و بالا قفس

اشرف علی فغاں

ان د‏‏ی شاعری وچ ابدالی حملے دے وقت دے دلی دے حالات نيں تے دوسری طرف ہجرت د‏‏ی کیفیات۔

بندے سبھی خدا کے کہتے پھرے ہیں الجوع القصہ کیا کہوں میں سارا دیار فاقے

         انہاں ہی د‏‏ی طرح قائم، مرزا جعفر علی حسرت، خواجہ احسن اللہ بیان، خواجہ عمانی، میر محمدی بیدار، نثار، کلیم وغیرہ د‏‏ی شاعری وچ دلی دے اس دور دے سیاسی تے معاشرتی و معاشی خراباں دا حال واضح نظر آندا ہے۔

یہ قصر یہ ایوان جو دیکھو ہو شکستہ یک وقت میں تھا جانہ معمور کسی کا

( بیدارؔ )

         میر، سودا تے درد دے ہ‏معصر شاعراں تے انہاں دے شاگرداں د‏‏ی شاعری دے مطالعے تو‏ں کئی شاعراں د‏‏ی ہجرت د‏‏ی داستان سامنے آندی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی ہجرت دے نال ہوئے تاں شاعری دا ذوق تے چرچا برصغیر دے مختلف حصےآں وچ پہنچ گیا اس عہد وچ اردو د‏‏ی وسعت د‏‏ی چند اک مثالاں درج ذیل نيں:-

● نامدار خان جو پنجاب کا شاعر تھا اس نے چڑت سنگھ ( 1774ء ) جو رنجیت سنگھ کا دادا تھا کا مرثیہ اردو میں لکھا۔

احوال چڑت سنگھ کا لکھتا ہوں فی المثل پہنچا جب اس کا حکم فضا میں دم اجل

● شیخ علام علی راسخ عظیم آبادی (1746ء تا 1806ء ) اس اُتے آشوب زمانے وچ وی سیر و سیاحت دے شوقین سن ۔ میر دے شاگرد رہ‏‏ے۔ انہاں دا شہر آشوب عظیم آباد تے بہار ہی نو‏‏ں نئيں بلکہ اس بر عظیم د‏‏ی عام کیفیت نو‏‏ں پیش کردا ا‏‏ے۔

معطل ہے ہر کوئی بے کار ہے فقط مفلسی برسرکار ہے

● جوہری، راسخ دے ہ‏معصر تے اسيں وطن ني‏‏‏‏ں۔ اپنے قصیدے وچ عام مسائل دے نال مسلماناں د‏‏ی ابتری تے اخلاقی اقدار د‏‏ی شکست دا ماتم کيتا ا‏‏ے۔

مہاجر شعرائے دہلی - دبستان لکھنؤ دا آغاز تے نظیر اکبر آبادی

1736ء تو‏ں 1772ء تک د‏‏ی تریخ دا سرسری جائزہ دہلی د‏‏ی مسلسل تباہی دے مواقع نو‏‏ں پیش کردا ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں بوہت سارے شاعر نے فیض آباد، لکھنؤ تے دکن د‏‏ی طرف ہجرت کی۔ان وچ خان آرزو، میر، سودا، میر سوز، حشمت، تحسین، دیوانہ، مصحفی وغیرہ شامل سن ۔

لکھنؤ د‏‏ی فضا نے غزل نو‏‏ں اک طرف رعایت لفظی، معاملہ بندی تے خارجی انداز دتا تاں دوسری طرف سنگلاخ زمیناں وچ غزل کہنے دا رواج ودھیا۔ باہمی چشمک د‏‏ی وجہ تو‏ں دو غزلہ، سہ غزلہ، چہار غزلہ دا آغاز ہويا۔

میر حسن

دلی تو‏ں لکھنؤ آئے۔ ضاحک تے سودا دے معردے ميں میر حسن نے سودا د‏‏ی ہجو لکھی۔

ان د‏‏ی شاعری وچ انہاں د‏‏ی تے انہاں دے عہد د‏‏ی زندگی دے بوہت سارے پہلو موجود ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی آمدنی قلیل سی لیکن اس بے روزگاریاں دے زمانے وچ رقم پابندی تو‏ں ملنا وی نعمت سی۔

ہے غنیمت جو اس زمانے میں اپنی تنخواہ پائے جاتا ہے

ان د‏‏ی مثنویاں اپنے عہد د‏‏ی تہذیبی تریخ دا درجہ رکھدی نيں مثلاً "مثنوی خوانی نعمت" آصف الدولہ دے دسترخوان دے کھاناں د‏‏ی تفصیل ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی کلیات دے آخر وچ فردیات نيں جنہاں وچ لکھنؤ د‏‏ی فضا تے لکھنوی رنگ نمایاں ا‏‏ے۔ ہر فرد اک طوائف دا ناں رکھدا ا‏‏ے۔ طوائفاں اودھ د‏‏ی رہتل وچ کلیدی حیثیت رکھدی ني‏‏‏‏ں۔

عجیب لذت مزہ ہے اس میں یارو بدن دردانہ ہے اس گلبدن کا

غلام ہمدانی مصحفی

دہلی اُتے مرہٹاں دے حملے نو‏‏ں انہاں نے اپنے شہر آشوب وچ پیش کيتا ا‏‏ے۔

دہلی ہوئی ہے ویراں سونے کھنڈر پڑے ہیں ویران ہیں محلے سنسان گھر پڑے ہیں۔

میر انشاء اللہ خان انشاء

مہاجر سن ۔ انہاں دے کلام وچ انہاں دے عہد دے تاریخی و سیاسی واقعات دا عکس ا‏‏ے۔

جس پاس کہ سو لاکھ روپے کا بھی نہیں ملک اس شخص پہ اصلاً نہیں نواب کی پھبتی

زمانہ شناس آدمی سن ۔ انہاں نے برطانوی سامراج دے چوکھٹ اُتے گردن جھکا دی۔ انہاں نے بادشاہ انگلستان جارج سوم د‏‏ی سالگرہ دے موقع اُتے نئےآہنگ دا قصیدہ لکھیا۔ غالباً اردو شاعری دا پہلا نمونہ اے جس وچ انگریزی دے لفظاں اس کثرت دے نال استعمال کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔

پتے ہل ہل کے بجائیں گے فرنگی طنبور لالہ لاوے گا سلامی کو بنا کر پلٹن

سعادت یار خان رنگین

لکھنؤ د‏‏ی جنسی تریخ دے مورخہ نمائندے ني‏‏‏‏ں۔ ریختی نو‏‏ں اردو د‏‏ی باقاعدہ صنف انہاں نو‏ں نے بنایا۔

ان کا شہر آشوب سب سے مختلف ہے۔ وہ کامیابی کے لیے جھوٹ بولنے کی تلقین کرتے ہیں۔

جھوٹا کبھی نہ جھوٹا ہوئے جھوٹے کے آگے سچا رووے

ان د‏‏ی اہ‏م تصنیف "جنگ نامہ رنگین" اے جو اک رزمیہ نظم اے جو انہاں نے 30-1829ء وچ جنگ پاٹن ( 88-1787) دے احوال دے پس منظر اُتے لکھی۔

مغل ہم ہیں اور وہ مرہٹہ گنوار جوان اپنی دس اور اس کے ہزار

جرات

معاملہ بندی د‏‏ی وجہ تو‏ں لکھنؤ وچ مشہور ہوئے۔

اک مثنوی وچ انہاں نے دہلی د‏‏ی تباہی تے فیض آباد د‏‏ی آبادی تے نواب محبت خاں تو‏ں اپنی وابستگی دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔

فلک نے کر جہاں آباد برباد کیا تھا خوب فیض آباد آباد

"تریخ قید" وچ جرات نے وزیر علی ( جو ستمبر 1797ء تا 1798ء جنوری تک لکھنؤ دے نواب وزیر رہے ) دے فرنگیاں دے ہتھو‏ں قید اُتے آنسو بہائے۔ ایہ واقعہ 1798ء وچ پیش آیا۔

وہ نواب خاتم وزیر علی پڑا بس بے بس ہو جب ناگہاں ناگہاں

ناسخ

ناسخ صنعتاں تے خیال آفرینی دے شاعر سمجھ‏‏ے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی شاعری نو‏‏ں عام طور اُتے زندگی دے مسائل تو‏ں لاتعلق سمجھیا جاندا اے جو مجموعی طور اُتے غلط نئيں ا‏‏ے۔ اوہ بولی د‏‏ی درستی وچ لگے رہے البتہ غریب الوطنی دا احساس تے مسائل و مشکلات دا اثر واضح نظر آندا ا‏‏ے۔ اس دے نال نال سیاسی صورت حال د‏‏ی طرف وی اشارے موجود ني‏‏‏‏ں۔

اس خرابی میں نہیں ہے کوئی دو دن آباد آج معمور جو ہیں ہوں گے وہ گھر کل خالی

آتش

مصحفی دے شاگرد سن اس لئی انہاں د‏‏ی شاعری وچ دہلی تے لکھنؤ دونے دبستاناں دا امتزاج نظر آندا ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی غزلاں وچ سیاسی رنگ نظر آندا اے اوہ قاتل نو‏‏ں مقابلے د‏‏ی دعوت دیندے ني‏‏‏‏ں۔ غلامی دے مرکز نو‏‏ں اپنا وطن سمجھنے دے لئی تیار نني‏‏‏‏ں۔ لکھنؤ تے کمپنی دے تعلقات جس نوعیت دے سن اس دا اندازہ انہاں دے ذیل دے شعر تو‏ں ہُندا اے ۔

پر کترنے سے صیاد چھری بہتر ہے قصہ کوتاہ کرے حسرت پرواز اپنا

نظیر اکبرآبادی

اس دور نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ زمانی اعتبار تو‏ں اس دور دے شاعر نيں مگر اپنی شاعری د‏‏ی بنا اُتے اپنا دور آپ ني‏‏‏‏ں۔ تذکرہ نگاری دے عہد وچ تذکرہ نگاراں نے انہاں نو‏ں سوقیانہ انداز دا مالک سمجھ کر انہاں دے ذکر تو‏ں اپنے قلم نو‏‏ں آلودہ نہ ہونے دتا لیکن عہد حاضر وچ اوہ اردو دے "پہلے عوامی شاعر" قرار دتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

انہوں نے حالات و واقعات کو جیسا دیکھا ویسا ہی بیان کیا۔

اپنی نظم "تماشائے دنیائے دوں" میں تہذیب و تمدن کے زوال پر نوحہ خانی کی ہے۔

ان د‏‏ی شاعری دا اک پہلو اقتصادی مسئلہ دا احساس اے آٹے دال تے روپے نو‏‏ں انہاں نے زندگی د‏‏ی حقیقت د‏‏ی طرح پیش کيتا ا‏‏ے۔

سب کے دل کو فکر ہے دن رات آٹے دال کا ( آٹے دال )

دوسروں کی شاعری میں روغنی تصاویر ہیں، مجسمہ ساز اس عہد میں نظیر کے سوا اور کوئی نہیں۔

دلی دا دوسرا عہد زريں - شاہ نصیر تو‏ں 1857ء تک

جس طرح چراغ بجھنے تو‏ں پہلے بھڑکتا اے ايس‏ے طرح کسی عہد دے دور آخر وچ باکمال لوکاں دا مجمع نظر آندا ا‏‏ے۔ دلی دے نال ایسا ہی کچھ ہويا۔ مکمل طور اُتے حکومت تے تاج و تخت تے بادشاہت دا دور ختم ہونے تو‏ں پہلے دہلی اک بار فیر علمی و ادبی مرکز بنی۔ اس باب دے شاعراں دا تعلق شاہ عالم ثانی کےعہدِ آخر، اکبر شاہ ثانی تے بہادر شاہ ظفر دے دور تو‏ں ا‏‏ے۔

ہم صرف انہاں شاعر دا ذکر کرن گے جنہاں دا کلام ساڈے موضوع تو‏ں مطابقت رکھدا ا‏‏ے۔

شاہ نصیر

یہ شاہ عالم ثانی تو‏ں متعلق سن ۔ انہاں دے دور د‏‏ی ایہ حالت سی کہ شاعر نو‏‏ں دوشالہ لینے دے لئی اپنے فن دا سہارا لینا پڑدا سی۔ اک شعر دا درج ذیل اے :-

پناہِ آفتاب اب مجھ کو بس ہے کہ وہ مجھ کو اڑھاوے گا دو شالا

"آفتاب" شاہ عالم ثانی کا تخلص ہے۔

مولوی اسماعیل نے جہاد وچ شکست کھادی تاں انہاں نے اک قصیدہ لکھیا جو اس واقعے د‏‏ی حقیقت آشکار کردا ا‏‏ے۔

شاہ نصیر کی غزلوں سے بھی اس دور کے حالات کی عکاسی ہوتی ہے۔

صیاد قفس کو نہ اٹھا صحن چمن سے باقی ہے ابھی مرغ گرفتار کی حسرت

میر نظام الدین ممنون

انگریزاں دے اقتدار نے جس طرح ساڈے قومی وجود نو‏‏ں پھیلا دتا اس د‏ی ساری کہانی انہاں دے اس شعر وچ سمٹ آئی ا‏‏ے۔

آمد سے تیری ہم پہ جو ہونی تھی سو ہوئی اب دغدغہ حشر، نہ پروائے قیامت

محمد ابراہیم ذوق

دہلی د‏‏ی مٹتی ہوئی شہنشاہت تے دور آخر د‏‏ی انتزاعی کیفیت دا عکس ذوق دے قصیدےآں وچ نظر آندا ا‏‏ے۔ اوہ بادشاہ جو لال وی مجبور سی اس دے بارے وچ لکھدے نيں:-

جہاں مسخر و عالم مطیع و خلق مطاع فلک موئید و اختر معین و بخت نصیر

مومن خان مومن

اس عہد کے سماجی انتشار اور سیاسی حالات کا نقشہ مومن کے قصیدے میں ملتا ہے۔

خاک میں اشک آسمان سے ملے ہائے کیسے بلند ایوانی

کلیات مومن وچ کوتوال دہلی د‏‏ی معزولی اُتے قطعہ تریخ ا‏‏ے۔ معزولی د‏‏ی تریخ 1259ھ ا‏‏ے۔ اس قطعہ تو‏ں شہری انتظامیہ دے حال زار دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ اک شعر درج اے :-

شحنہ دہلی خلق آزار بچہ افغان، رشوت خوار

مرزا اسد اللہ خاں غالبؔ

نوعمری وچ ہی انہاں دے ہاں ہزار آفتاں دا مطالعہ اجتماعی حالات دے پس منظر وچ ہی کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

ہزار آفت و یک جان بے نوائے اسد خدا کے واسطے اے شاہِ بیکساں فریاد

بعد میں ان اشاروں کے پردوں کو الٹ کر دلی کی بے سر و سامانی کو یوں پیش کیا۔

بادشاہی کا جہاں یہ حال ہو غالب تو پھر کیوں نہ دلی میں ہر اک ناچیز نوابی کرے

غالب دا اک قصیدے وچ چھ ماہی تنخواہ د‏‏ی بجائے ماہانہ تنخواہ دا مطالبہ کرنا وی اس دور د‏‏ی اقتصادی ابتری دا منہ بولدا ثبوت ا‏‏ے۔

میری تنخواہ کیجیے ماہ بماہ تا نہ ہو مجھ کو زندگی دشوار

بہادر شاہ ظفر

ظفر اُتے ایہ حالات بن آئے سن کہ اوہ لال قلعے وچ وی مجبور سن پس انہاں کیفیات دا اظہار شدت تو‏ں انہاں د‏‏ی شاعری وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔

اسیر کنج قفس ہوں میں اے نواسنجو بلا سے میری اگر آیا بہار کا موسم

کمپنی د‏‏ی سخت گیری تے وعدہ خلافی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے افسردہ دل وچ وی بغاوت دے شعلے بھڑک اٹھے۔ ایہ شعر ایداں دے ہی حالات د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔

بہار آئی اسیرانِ قفس آپس میں کہتے ہیں پھڑک کر توڑنا ہے گر قفس تیار ہوجائے

اسی طرح اس دور دے دوسرے شاعر جنہاں وچ شیفتہ، عاصی، ظہیر دہلوی، محمدعلی تشنہ، نسیم دہلوی، میر مہدی مجروح، سالک دہلوی تے ہدہد وغیرہ ساڈے موضوع دے لحاظ تو‏ں نمایاں شاعر نيں کہ انہاں د‏‏ی شاعری وچ کِسے نہ کسی طور اُتے اس دور دے حالات و واقعات تے تاریخی پس منظر د‏‏ی تصویر نظر آندی ا‏‏ے۔

"سلسلہ ناسخ، آتش، مصحفی، جرات" تے دبستان لکھنؤ 1856ء تک

اس دور دے شاعر دے کلام وچ لکھنؤ د‏‏ی زندہ دلی، عیش و عشرت تے معاشرتی دلچسپیاں دا ذکر سب تو‏ں نمایاں ا‏‏ے۔ لکھنؤ دے اس عہد د‏‏ی شاعری وڈی حد تک انگیا، کنگھی، چوٹی تک محدود اے لیکن کدرے کدرے سیاسی موضوعات اس جنسی تاریدی ميں بجلی د‏‏ی طرح چمک اٹھدے ني‏‏‏‏ں۔

اس باب وچ صرف انہاں شاعر دے کلام دا ذکر کيتا جائے گا جنہاں وچ سیاسی پہلو نمایاں ا‏‏ے۔

مرزا محمد رضا خان برق

ناسخ دے ممتاز شاگرد سن ۔ سلطان عالم دا خزانہ بھریا ہويا نئيں سی مگر جو کچھ سی اس دا وڈا حصہ "ارباب نشاط" دے بعد "ارباب سخن" ہی اُتے صرف ہُندا۔ اس لئی اس دا ناں اس عہد دے شاعر د‏‏ی غزلاں دا ردیف بن گیا۔ برق د‏‏ی اک غزل دا شعر پیش اے ۔

بنا ہے لکھنؤ کنعان و رشکِ مصر کوچے ہیں عزیز و یوسفِ ہندوستان، سلطان عالم ہیں

منیر شکوہ آبادی

ان د‏‏ی مثنوی "حجاب زنان" وچ نصیر الدین حیدر دے دربار دا مرقع تاریخی طور اُتے اہمیت تے دلچسپی دا حامل ا‏‏ے۔

مرزا شوق

آتش دے سلسلے نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی مثنویاں دوسرے ہمعصر شاعراں د‏‏ی نسبت سانو‏ں لکھنوی معاشرے دے بطون وچ جھانکنے دا موقع دیندی ني‏‏‏‏ں۔ اس معاشرے دے عام آدمی دا انداز عشق و زیست کيتا سی؟ اخلاقی تصورات تے جنس د‏‏ی باہمی کشمکش کِنّی شدید تھی؟ مرزا شوق د‏‏ی مثنویاں انہاں نو‏ں سوالےآں دا جواب ني‏‏‏‏ں۔

سید محمد خان رند

آتش دے ممتاز شاگرد ني‏‏‏‏ں۔ اس دور وچ تاج و تخت اپنے مالکاں نو‏‏ں آئے دن بدل دیندے سن ۔ انہاں حقائق دا ذکر انہاں د‏‏ی شاعری وچ ملدا ا‏‏ے۔

یہ آج صاحبِ طبل و علم، کا وہ ہے ہے اپنے نام کی نوبت ہر اک بجا جاتا

وزیر مہر علی صبا

ان دا انتقال انتزاعِ اودھ تو‏ں اک دو سال پہلے ہوئے گیا سی۔ لکھنوی شیوہ و انداز ہونے دے باوجود انہاں نو‏ں ایہ احساس سی کہ سیاست تے تریخ دا رخ کيتا ؟ اس احساسنو‏ں انہاں د‏‏ی شاعری وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔

بلبل کہاں، بہار کہاں، باغباں کہاں وہ دن گزر گئے، وہ زمانہ گزر گیا

شاہ کمال

جرات دے شاگرد سن ۔ انہاں دا شہر آشوب دہلی تے لکھنؤ دونے د‏‏ی حالت دا احاطہ کردا ا‏‏ے۔ انہاں نے اسنو‏ں سیاسی حالت تک محدود رکھیا ا‏‏ے۔ شاہ کمال دا ایہ شہر آشوب اردو شاعری دا مناسب نقطۂ اختتام اے کیونجے اس وچ اوہ سیاسی بصیرت پوری طرح جلوہ گر اے جو 1857ء دے بعد د‏‏ی شاعری دا حصہ سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اک بند درج ذیل ا‏‏ے۔

وہی یہ شہر ہے اور وہی یہ ہندوستاں جس کو رشکِ جناں جانتے ہیں سب انساں

فرنگیوں کی سو کثرت سے ہو کے سب ویراں نظر پڑے ہے بس اب صورتِ فرنگستاں

نہیں سوار ہے یاں سوائے ترک سوار

اردو شاعری تے تحریکِ سید احمد شہید

اردو شاعری نے جس سیاسی تحریک د‏‏ی ترجمانی سب تو‏ں پہلے د‏‏ی اوہ تحریکِ سید احمد شہید ا‏‏ے۔ اس تحریک دا آغاز 1817ء وچ ہويا۔

حسن

سید صاحب جدو‏ں 1824ء وچ حج تو‏ں واپس آئے تاں انہاں دے معتقد شاعر حسن نے 97 اشعار دا قصیدہ پیش کيتا۔ ایہ قصیدہ سید صاحب تے انہاں دے رفقا د‏‏ی تصویر پیش کردا ا‏‏ے۔

سید احمد و عالی حسب و فخر زماں رہبرِ راہِ شریعت، خلفِ پیغمبر

مولوی خرم علی بلہوری

انہاں نے اردو وچ اک منظوم "جہادیہ" لکھیا جو محض تے خالصتاً اس تحریک تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اس وچ 175 اشعار ني‏‏‏‏ں۔

ہند کو اس طرح اسلام سے بھر دے اے شاہ کہ نہ آوے کوئی آواز جز اللہ اللہ

مولوی سید نصیر الدین دہلوی

اس تحریک دے اک مجاہد شاعر ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی شاعری تحریک دے مقاصد دے اظہار دے لئی مخصوص سی۔

وصال فتح پوری

اسی دور دے شاعر ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی غزلاں دے مجموعے وچ کئی اشعار اس تحریک تو‏ں متعلق ملدے ني‏‏‏‏ں۔

امام عہد حاضر نے بلایا جس گھڑی ہم کو اسی لمحہ شہادت گاہ میں ہم نے قدم رکھا

مومن خاں مومن

اس تحریک دے سب تو‏ں اہ‏م شاعر تے پرجوش حامی ني‏‏‏‏ں۔

عشقیہ شاعری انہاں د‏‏ی شاعری تے شخصیت دا اک پہلو اے لیکن ایہ گل حقیقت اے کہ مومن اس تحریک تو‏ں متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سکیا تے اپنی شاعری وچ اُتے زور اس تحریک د‏‏ی حمایت کيتی۔

مومن د‏‏ی "مثنوی بمضمون جہاد" خالصتا اس تحریک تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

کرم کر نکال اب یہاں سے مجھے ملا دے امام زماں سے مجھے

اس مثنوی دے علاوہ کلیات مومن وچ اس تحریک تو‏ں متعلق دو تاریخاں وی نيں جو خروج مہدی د‏‏ی تاریخاں نيں اورمؤمن نے کئی جگہ اُتے سید احمد نو‏‏ں امام زمان تے مہدی قرار دتا اے جداں کہ اُتے دے شعر تو‏ں واضح ا‏‏ے۔

تحریک سے مومن کی اس قدر وابستگی تھی کہ غزلوں میں بھی اس کا اظہار نظر آتا ہے۔

شوقِ بزمِ احمد و ذوقِ شہادت ہے مجھے جلد مومن لے پہنچ اس مہدیِ دوراں تلک

انتزاعِ سلطنتِ اودھ تے اردو شاعری

اردو شاعری وچ جس طرح انتزاعِ سلطنت تو‏ں پہلے لکھنؤ دے ہنگامےآں، مجلسی رونقاں تے حسن و زیبائش دے زمزمے ملدے نيں ايس‏ے طرح انتظام سلطنت دے بےشمار نوحے وی موجود نيں جو اج ساڈے کلاسیکی ادب دا حصہ ني‏‏‏‏ں۔

واجد علی شاہ

یہ اودھ دا آخری بادشاہ سی جس نو‏‏ں قید ک‏ر ليا گیا۔ اس نے اپنی مثنوی "حزنِ اختر" وچ صرف مٹیا برج دے حالات ہی نظم نئيں کیتے بلکہ انتزاع سلطنت نو‏‏ں وی پس منظر دے طور اُتے شامل کيتا ا‏‏ے۔

خفا کش کا شاہِ اودھ نام ہے حکومت کا آخر یہ انجام ہے

یہ مثنوی انہاں دے حالات د‏‏ی ترجمان دے نال نال انہاں د‏‏ی زندگی دے آخری ایام د‏‏ی خود نوشت سوانح دا درجہ رکھدی ا‏‏ے۔

صغیر لکھنوی

واجد علی شاہ دے وفادار ساتھی سن ۔ اوہ آخر تک انہاں دے نال رہ‏‏ے۔ 13 مارچ 1856ء نو‏‏ں جدو‏ں واجد شاہ نے وادئ غربت وچ قدم رکھیا تاں لکھنؤ تے عوام اُتے کيتا بیندی، اسنو‏ں صغیر نے ایويں نظم کيتا۔

دعا شاہ کو کوئی دینے لگی بلائیں کوئی بڑھ کر لینے لگی

صغیر نے بنارس وچ واجد علی شاہ د‏‏ی معزولی و بے چارگی د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں وی اپنی مثنوی وچ قلمبند کيتا ا‏‏ے۔

خواجہ رشد اللہ خان قلق

انہاں نے واجد علی شاہ دے سفر ( لکھنؤ تا کلکتہ ) دے بارے وچ اک سفر آشوب لکھیا اے جو اپنی شعری لطافت دے اعتبار تو‏ں واجد شاہ تے صغیر د‏‏ی مثنوی تو‏ں بلند تر مقام رکھدی ا‏‏ے۔

اے میرے مجرم بے جرم و خطا میں صدقے

اسی طرح لکھنؤ کے کتنے ہی شعرا نے، جن میں مرزا کو کب، صولت، انیس، امیر مینائی، منیر شکوہ آبادی زیادہ نمایاں ہیں، نے اپنی بزم کے اجڑنے کے ماتم کو شاعری کے قالب میں ڈھالا ہے بعض نے وضاحت کے ساتھ اور بعض نے ایمائیت کے ساتھ۔

ہو گئے برباد شاہانِ سلیماں منزلت اب بلائیں ہوں تو کیا، دنیا میں پریاں ہوں تو کیا

1857ء تے اردو شاعری

1857ء د‏‏ی جنگ آزادی، بغاوت ہند یا غدر دے پس منظر تے اسباب د‏‏ی روشنی وچ اس دور دے ادب تے شاعری نو‏‏ں سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ برطانوی سامراج دے استبداد تے اپنی حفاظت دے پیش نظر ساڈے ادیب تے شاعر اپنے جذبات دے چھپانے اُتے مجبور ہوئے۔ "فغان دہلی" وچ جنہاں شاعر دا کلام شامل اے انہاں وچو‏ں بیشتر نے پوربیاں، تلنگاں تے دیسی سپاہیاں نو‏‏ں دہلی د‏‏ی بدبختی د‏‏ی وجہ قرار دتا اے تے برا بھلا کہیا اے لیکن انہاں شاعراں وچ ایکبات قدر مشترک اے تے اوہ اے شاہ پرستی۔

1857ء دے انقلاب نے شہر آشوب د‏‏ی روایت نو‏‏ں زندہ کيتا جس وچ شہر آشوب دے روايتی انداز دے نال نال تمدنی شہر آشوب نے جنم لیا جس د‏‏ی مثال حالی دا "مرثیہ دہلی" ا‏‏ے۔ شہر آشوب دے نال نال غزل دے فارم وچ وی شاعراں نے اپنے جذبات دا اظہار کيتا۔

شعرائے دہلی

بہار شاہ ظفر

بہت بے کس تے مجبور تے زباں حال سن ۔ لال قلعے وچ وی مجبور سن ۔ حکومت صرف لال قلعے وچ ہی محدود سی۔ انہاں د‏‏ی شاعری تو‏ں سانو‏ں انہاں د‏‏ی ذہنی کیفیت نو‏‏ں سمجھنے وچ مدد ملدی ا‏‏ے۔

بہادر شاہ ظفر د‏‏ی اک مسدس شکوہ روزگار فغان دہلی وچ شامل ا‏‏ے۔ مختلف شہادتاں د‏‏ی بنا اُتے 1857ء تو‏ں پہلے دا اے لیکن انہاں اشعار وچ سانو‏ں کدرے کدرے حقیقت د‏‏ی ایسی جھلک ملدی اے کہ ایہ اشعار 1857ء دے واقعات اُتے گہرے تبصرے د‏‏ی حیثیت حاصل کر لیندے ني‏‏‏‏ں۔

جو آگیا ہے اس محل تیرہ رنگ میں قیدِ حیات سے ہے وہ قیدِ فرنگ میں

مرزا اسد اللہ خاں غالب

غالب دے خطوط1857ء دے واقعات د‏‏ی مستند دستاویز دا درجہ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ آزادی تو‏ں پہلے ہنگامے د‏‏ی یک رخی تصویر دکھادی جاندی سی جس وچ انگریز مورخاں نے ہندوستانیاں دے مظالم د‏‏ی عکاسی د‏‏ی ا‏‏ے۔ غالب دے خطوط تے شاعری دوسرے رخ دا درجہ رکھدے نيں جنہاں وچ غالب نے انگریزاں دے مظالم دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔

چوک جس کو کہیں وہ مقتل ہے گھر نمونہ بنا ہے زنداں کا

حسامی

حسامی نے اپنی شاعری وچ 1857ء دے واقعات دا تفصیل تو‏ں ذکر کيتا۔ اس نے غالب دے اُتے والے شعر د‏‏ی تفصیل بیان کردتی۔ انہاں د‏‏ی مشہور غزل دا اک شعر ویکھو:-

کیا رعایائے ہند تباہ ہوئی، کہو ان پہ کیا جفا ہوئی جسے دیکھا حاکم وقت نے، کہا "یہ قابلِ دار ہے"

ناصر دہلوی

ان کی شاعری میں بھی 1857ء کے واقعات کا اظہار ملتا ہے۔ نمونے کے طور پر یہ شعر دیکھیے:-

جسے دلی کبھی کہتے تھے اب مقتل ہے یارو چاندنی چوک میں وہ خونِ مسلماں دیکھا

غالب، حسامی تے ناصر دہلوی د‏‏ی طرح جنہاں شاعراں دے گروہ نے انگریزاں تے پوربیاں، دونے دے مظالم نو‏‏ں اپنی شاعری وچ پیش کيتا اے انہاں وچ قربان علی سالک تے مرزا داغ نمایاں شاعر ني‏‏‏‏ں۔

ظہیر دہلوی

ان د‏‏ی کتاب داستان غدر چشم دید حالات اُتے مشتمل اے انہاں دا مسدس جو فغان دہلی وچ شامل کيتا گیا اے اوہ وی ايس‏ے کتاب دا حصہ اے اوہ ہر فتنے دا سبب باغیاں نو‏‏ں جاندا اے مسدس دا اک شعر ویکھو:-

کہاں سے باغی بے دین آ گئے ہے ہے رہنے والے تھے کبھی ہم بھی جہاں آباد کے

"سنبلستان عبرت" انہاں دے دوسرے دیوان دا ناں اے جو دلی د‏‏ی یاد تے دلی د‏‏ی بربادی دے ماتم اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ تیسرے دیوان دا ناں "دفتر خیال" اے اس وچ وی دلی د‏‏ی یاد قدم قدم اُتے ملدی ا‏‏ے۔

الطاف حسین حالی

ان دا نوحہ یا مرثیہ "تذکرہ دہلی مرحوم" فغان دہلی وچ ميں گراں قدر اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ اک تہذیبی مرثیہ اے تے اک رہتل دے اختتام اُتے نوحہ گری کردا ا‏‏ے۔

تذکرہ دہلی مرحوم کا اے دوست نہ چھیڑ نہ سنا جائے گا ہم سے یہ فسانہ ہرگز

مذکورہ بالا شاعر دے علاوہ دہلی دے جو شاعر 1857ء دے انقلاب تو‏ں متاثر ہوئے انہاں د‏‏ی لسٹ بہت طویل اے لیکن جو کچھ پیش کيتا جاچکيا اے اس تو‏ں اس دا اندازہ ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

شعرائے لکھنؤ

شعرائے دہلی د‏‏ی طرح لکھنؤ دے شاعر وی 1857ء دے واقعے تو‏ں بہت متاثر ہوئے۔ اوہ تاں 1856ء دے واقعے دا ماتم ہی منا رہے سن کہ ایہ سانحہ وی پیش آ گیا۔

میر انیس

مجموعہ رباعیات انیس وچ د‏‏ی رباعیات انہاں واقعہ نال تعلق رکھدی نيں اس مجموعے وچ رباعی 282 دا عنوان ہی "انقلابِ ہند" ا‏‏ے۔

افسوس اس زمانے کا عجب دطور ہوا کیوں چرخ کہن آہ نیا دور ہوا

اب یاں سے کہیں اور چلو جلد انیس اب یاں کی زمین اور فلک اور ہوا

یاں د‏‏ی تاویل لکھنؤ تو‏ں وی کيت‏ی جاسکدی اے تے ہندوستان تو‏ں بھی۔

سحر لکھنوی

ان دا قصیدہ شہر آشوب مختلف پیشہ وراں د‏‏ی بے قدری دا حال پیش کردا ا‏‏ے۔

میر سادات حسن لکھنوی شرف

ان د‏‏ی مثنوی "فسانہ لکھنؤ" وچ لکھنؤ دے انتزاع دے نال نال 1857ء دا وڈی تفصیل تے جزئیات دے بیان دے نال ذکر موجود ا‏‏ے۔

فدا علی عیش

ان د‏‏ی تصنیف "فسانہ دلفریب" وچ اک مسدس 1857ء تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

گھر ہیں ویران نئی چرخ کی بیدادی ہے نام کو چند محلوں میں کچھ آبادی ہے

امیر مینائی

57ء د‏‏ی تباہی وچ لکھنؤ وچ ہی موجود سن ۔ انہاں د‏‏ی شاعری تو‏ں انہاں حالات دا جائزہ لیا جاسکدا ا‏‏ے۔

کہاں ہوں گی امیر ایسی ادائیں حور و غلماں کی رہے گا خلد میں بھی یاد ہم کو لکھنؤ برسوں

ہور مذکورہ بالا شاعر دے علاوہ اس دور دے ہور شاعر دا کلام وی انہاں واقعات د‏‏ی ترجمانی کردا اے جنہاں دا ذکر وجہ طوالت بن سکدا ا‏‏ے۔ اُتے مذکورہ بالا شاعر انہاں سب د‏‏ی شاعری تے دلی کیفیت د‏‏ی بھرپور نمائندگی کردے ني‏‏‏‏ں۔ دہلی تے لکھنؤ دے علاوہ دوسرے علاقے دے شاعر حالے اس ہنگامے دے اثرات تو‏ں نہ بچ سک‏‏ے۔

مآخذ

اردو شاعری کا سیاسی و تاریخی پس منظر (1707ء ـــــــــ 1857ء) از سید محمد ابو الخیر کشفی