احمد شاہ ابدالی

احمد شاہ ابدالی
(پشتو وچ: احمد شاه دراني)
جم	سنہ 1722   ہرات
وفات	16 اکتوبر 1772 (49–50 سال)  قندھار
مدفن	قندھار
شہریت	درانی سلطنت
شریک حیات	حضرت بیگم
اولاد	تیمور شاہ درانی
والدہ	زرغونہ انا
خاندان	ابدالی (درانی) قبیلہ ،  درانی قبیلہ
ہور معلومات
پیشہ	شاہی حکمران ،  شاعر
عسکری خدمات
وفاداری	جرنیل
عہدہ	جرنیل

احمد شاہ درانی نادر شاہ افشار دا جنرل ، افغاناں دے ابدالی قبیلے دا سردار تے افغانستانچ درانی سلطنت دا بانی سی ۔ نادر شاہ افشار دے 1747ء چ قتل دے بعد افغانستان دا بادشاہ بنیا ۔ ہرات تے مشہد تے قبضہ کیتا تے 1748ء تے 1767ء دے درمیان چ ہندستان تے کئی حملے کیتے ، جنہاں چوں سب توں مشہور حملہ 1761ء ہوئیا ۔ اس حملے چ اسنے مرہٹیاں نوں پانی پت دی تیجی لڑائی چ شکست فاش دتی ۔ کابل ، قندھار تے پشاور تے قبصہ کرن دے بعد احمد شاہ ابدالی نے پنجاب دا رخ کیتا تے سرہند تک دا علاقہ اپنی سلطنت چ شامل کرلئیا ۔ 1756ء چ دلی نوں تاراج کیتا تے بہت سارا مال غنیمت لے کے واپس چلا گئیا ۔ اینہاں حملیاں نے مغلیہ سلطنت دی ہی سہی طاقت وی ختم کردتی ۔ پنجابچ سکھاں دے طاقت پھڑن دی اک وجہ احمد شاہ دے پے در پے حملے وی سن ۔

احمد شاہ درانی (1722 – 16 اکتوبر 1772) جسنو‏ں احمد خان ابدالی وی کہیا جاندا اے ، درانی سلطنت دا بانی سی تے جدید افغانستان ریاست دے بانی دے طور اُتے منیا جاندا ا‏‏ے۔ اس نے نادر شاہ افشار د‏‏ی فوج وچ جوان سپاہی د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے کیریئر دا آغاز کيتا تے بہت جلد ابدالی رجمنٹ دا کمانڈر بن گیا ، جو چار ہزار ابدالی پشتون سپاہیاں دا گھڑسوار دستہ سی۔

1747 وچ نادر شاہ افشار دے قتل دے بعد ، احمد شاہ درانی نو‏‏ں افغانستان دا شاہ منتخب کيتا گیا۔ اپنے افغان قبیلے تے اتحادیاں دا جھنڈا کڈدے ہوئے ، اس نے ہندوستان د‏‏ی مغل تے مرہٹہ سلطنت نو‏‏ں مشرق د‏‏ی طرف ، فارس د‏‏ی منتشر افشاری سلطنت نو‏‏ں مغرب د‏‏ی طرف تے بخارا دے خانات نو‏‏ں شمال د‏‏ی طرف دھکیل دتا۔ کچھ سالاں وچ ، اس نے مغرب وچ خراسان تو‏ں لے ک‏ے مشرق وچ کشمیر تے شمالی ہندوستان تک تے شمال وچ آمو دریا تو‏ں لے ک‏ے جنوب وچ بحیرہ عرب تک اپنا کنٹرول ودھایا۔

احمد شاہ درانی دا مقبرہ قندھار ، افغانستان وچ واقع اے ، جو شہر دے وسط وچ پوشاک دے مزار تو‏ں متصل ا‏‏ے۔ افغانی اکثر اسنو‏ں ”احمد شاہ بابا“ کہندے نيں۔

ابدالی بارے وچار

اک قوم دے ہیرو اکثر دوجیاں لئی ڈاکو قاتل ہندے ہن۔ احمد شاہ ابدالی دا کردار اس کہاوت نوں صحیح ثابت کردا اے۔

18ویں صدی دے مدھ وچ افغان ہیرو نوں اسدے مول دیس افغانستان وچ 'بابا' دے روپ وچ جانیا جاندا سی اتے جدید دیس دے بانی دے روپ وچ اعزاز کیتا جاندا اے۔

دوجے پاسے پنجاب وچ ہندواں وچ اتے خاص طور اُتے سکھاں وچکار اسنوں اک 'دشٹ' وجوں یاد کیتا جاندا اے جسنے بلاتکار کیتے، لٹاں کھوہاں کیتیاں، قتل عام کیتے اتے اپنیاں چمّ دیاں چلائیاں۔

ہندو قوم پرستاں اتے باقی ہندوستان توں علاوہ پنجاب وچ اسنوں خلہیرو دے روپ وچ دیکھیا جاندا اے جسنے اپنی پربھوستا قایم کرن لئی 'مراٹھیاں' اتے 'ہندواں' دی سنگھی نپی اتے اس برصغیر وچ انگریزاں لئی راہ پدھرا کر دتا۔

پانی پت دی لڑائی احمد شاہ ابدالی تے مراٹھا فوجاں درمیان لڑی گئی سی۔ بھارتی علاقیاں اتے لگاتار حملے کرن کرکے بھارتی لوک ابدالی نوں ولن تے بے رحم قاتل مندے ہن۔ اس دے الٹ افغانستان وچ ابدالی نوں 'بابائے قوم' منیا جاندا اے۔

احمد شاہ ابدالی اتر پچھم توں برصغیر اُتے حملہ کرن والیاں دی لمبی لسٹ وچوں آخری ناں سی جس وچ پہلا ناں چوتھی صدی عیسیٰ مشرق وچ بھارت اُتے حملہ کرن والے سکندر مہان دا اے۔

18ویں صدی وچ سندھ-فارس دنیا وچ وڈی تبدیلی دیکھن نوں ملی۔ برصغیر وچ فارس اتے مغلاں وچ دو مہان سامراجاں دا صفایا ہو گیا اتے اوہ بہت تیزی نال کھنڈت ہو گئے۔ خراساں توں بنگال تک اتے اآمو دریا توں کاویری تک پھیلے ہوئے وڈا کھیتر اُتے اپنا دبدبا بناؤن لئی افغاناں، مراٹھیاں اتے انگریزاں دیاں نویاں طاقتاں ابھریاں۔

احمد شاہ ابدالی دا جم ملتان وکھے 1722 نوں ہویا سی۔ ہیرات دے گورنر دا پتر ابدالی افغاناں دے سدوزئی قبیلے نال تعلق رکھدا سی۔ اسنوں فارس سردار نادر شاہ افسر دی فوج وچ اک فوجی دے روپ وچ بھرتی کرایا گیا، پر اپنے ساہس، اگوائی دے ہنر اتے فوجی مہارت کارن اوہ بہت جلدی کمانڈر دے عہدے تک پہنچ گیا۔

نادر دی موت توں بعد ادبالی 1747 وچ افغانستان دا حکمران بن گیا۔ افغانستان دے اپنے مکھ تھاں توں ابدالی نے مشرق وچ کھوراسن، اتر ول امُ دریا، پچھم ول کشمیر اتے دکھن ول اتری بھارت ول پھیلنا شروع کر دتا۔

لڑائیاں وچ کروڑتا نال پیش آؤن والے ابدالی نوں اک ادار اتے دیالو حکمران دے روپ وچ جانیا جاندا سی جو اپنے دشمناں دے ساہس اتے بہادری دی وی تعریف کردا سی۔

ادبالی دا مکھ مقصد آمو دریا اتے سندھ دریا وچکار افغان دیس دی اساری کرنا سی۔ بھارت اتے فارس دوواں وچ بدامنی اتے مغلاں تے سپھاوداں دے پتن کارن پیدا ہوئی بدامنی نے اس نوں پھلار کرن دا آنظارہ موقع حاصل کیتا۔

فارس دے مقابلے بھارت، افغان قبیلیاں اتے اسدے نال لگدے کھیتراں، مغلاں دیاں کمزوریاں دے نال نال اسدی وڈا دھن دولت دے کارن ابدالی لئی بھارت ودھیرے آکرشک سی۔ اس لئی 1748 توں بھارت اُتے حملے ابدالی لئی لگبھگ اک سالانہ کم ہی بن گیا سی۔ پنجاب وچ ابدالی دی لٹّ مار دا خوف اس حد تک سی کہ اتھے اک کہاوت ہی بن گئی سی، 'کھادھا پیتا لاہے دا، باقی احمد شاہے دا۔'

پنجاب دے کھیروں کھیروں ہوئے میر منو ورگے گورنر اتے سکھاں دے سخت خلاف دے باو جود بھارت وچ ادبالی نے ادوں تک اپنے پیر جما لئے جدوں تک اسنے 1757 وچ مغلاں دے گڑھ دلی، متھرا اتے آگرہ وچوں اوہناں دا صفایا نہیں کر دتا سی۔

برصغیر وچ ودھ رہی اک ہور طاقت مراٹھیاں نال افغاناں دا ساہمنا ہویا۔ 18ویں صدی دے مدھ وچ مراٹھے مہاراشٹر دے پہاڑی علاقیاں نال متعلق مراٹھا لیڈر شواجی دی اگوائی وچ ابھرے سن۔ شواجی برصغیر وچ بالاجی وشوناتھ، باجی راؤ-1 اتے بالاجی باجی راؤ ورگے اہل براہمن پیشواں (وزیر اعظم) دا جانشین بن گیا سی۔

مراٹھیاں نوں اگر اتے بہت ساہسی لڑاکے منیا جاندا سی۔ اوہ گرلا لڑائی وچ مہارت رکھدے سن۔ اوہ دکھن اتے مدھ بھارت دوواں اُتے بھارو سن اتے ہن اوہناں دی نظر دلی اتے اتر بھارت اُتے ٹکی ہوئی سی۔

مغل دربار وچ مخالف دھڑیاں نے ہن مراٹھیاں نوں اتر بھارت ول آؤن لئی اکسایا۔ مراٹھیاں نوں پنجابی ارین ادنیہ بیگ (پنجابی فوجی، پرحکمران تے پنجاب دے آخری مغل گورنر) اتے سکھاں ولوں مدد مہیا کروائی جنہاں نے چناب توں اگے تک افغاناں دا پچھا کیتا۔

نرہیرو جدوجہد لئی ہن سٹیج مقرر ہو گیا سی، 14 جنوری، 1761 دی پانیپت دی لڑائی۔ احمد شاہ ابدالی نے وڈی فوج کھڑی کیتی اتے نومبر 1759 وچ پنجویں وار برصغیر اُتے حملہ کر دتا۔

اسدی روہلا افغاناں اتے اودھ دے نواب شجاع الدولہ ولوں مدد کیتی گئی۔ کاشی راج پنڈت (شجاع دے سیکٹری) خلاف لڑن والی اسدی لڑاکو فوج وچ لگبھگ 80 ہزار فوجی (گھوڑ سوار فوج اتے پیدل فوجی) سن جنہاں کول لگبھگ 70-80 توپاں سن۔ افغان فوج دی گنتی چار گنا ودھائی گئی جنہاں وچ ماہر تلوارباز شامل سن۔

دوجے پاسے مراٹھا کمانڈر سداشو راؤ بھاؤ اتے پیشوا دے بیٹے وشواش راؤ دی اگوائی وچ مراٹھے اگست 1760 وچ دلی وچ داخل ہوئے اتے 60 کلومیٹر اتر وچ کنجپرا وچ اتپات مچا دتا۔

مراٹھا فوج کول لگبھگ 79 ہزار گھوڑ سوار فوجی، 15 ہزار پیدل فوجی اتے لگبھگ 200 توپاں سن۔ اسے ویلے مراٹھا فوج وچ لگبھگ پنج لکھ عام لوک اتے سیوامکت لوک شامل سن۔

خطرہ ملّ لیندے ہوئے ابدالی جمنا پار کر گیا۔ دوویں فوجاں نے ہن اک دوجے دے رستے روک لئے۔ پانیپت وچ مراٹھیاں نے ابدالی دے افغانستان جان دے رستے نوں روک لیا جدونکھ ابدالی نے مراٹھیاں دے دلی جان دے رستے نوں روک دتا۔ دو مہینے تک ایہہ فوجاں اک دوجے نوں اکھاں دکھاؤندیاں رہیاں اتے بے انت جھڑپاں راہیں اک دوجے دے سپلائی مارگاں نوں کٹن دیاں کوششاں کردیاں رہیاں۔

اتھے ہی ابدالی نے اس علاقے دی جغرافیائی حالت متعلق اپنی ودھیا جانکاری دکھائی۔ اوہ اپنے افغان اتے اودھ دے سہیوگیاں دی حمایت قایم رکھدے ہوئے مراٹھیاں دی سپلائی لائن نوں بند کرن وچ کامیاب رہا۔

مراٹھیاں دے زیادہ تر شراکت دار جنہاں وچ جٹّ لیڈر سورج ملّ وی شامل سی، اوہناں توں دور ہو گئے، پر پٹیالہ دے اعلیٰ سنگھ نے مراٹھیاں نوں سپلائی دینی جاری رکھی۔ بھکھمری دا ساہمنا کردے مراٹھیاں نے دلی جان لئی لڑائی لڑن دا حساب کتاب لگایا۔

14 جنوری، 1761 نوں مراٹھیاں ولوں افغاناں اُتے توپ حملیاں نال جنگ دی شروعات ہوئی۔ اسدے بعد ابراہم گارڈی دے مراٹھا فوجیاں نے درانی اتے روہلا نال جھڑپاں لئیاں۔ اسدے بعد وشواش راؤ (پیشوا دا بیٹا) اتے سداشو راؤ بھاؤ (مراٹھا کمانڈر) دے افغان مرکز اُتے حملے دے بعد بھیانک لڑائی ہویا۔ دوپہر تک مراٹھیاں دی چڑت ادوں تک رہی جدوں تک نجبی-اد-دولا دا سندھیا اتے ہوکر فوجاں اُتے حملہ نہیں ہویا۔

اس نرہیرو پل وچ ابدالی نے اپنے بھنڈار نوں اپنے قبضے وچ کر لیا اتے نال ہی نجیب نوں مراٹھیاں خلاف اگے ودھن دا حکم دتا۔ نرہیرو حملے نوں یقینی بنایا گیا۔ دوپہر 2.00 وجے تک یعقین راؤ مر گیا، 2.30 وجے تک بھاؤ وی مر گیا۔ ایہناں نے بہادری نال لڑائی لڑی اتے لڑدے-لڑدے ہی مر گئے۔ 3.00 وجے پوری مراٹھا فوج افغاناں دی لڑائی مہارت کارن میدان چھڈّ کے بھجّ گئی۔

اس دوران 40 ہزار توں زیادہ مراٹھا فوجیاں نوں جیلھاں وچ بند کر دتا جس وچ جنکوجی سندھیا اتے ابراہم گارڈی وی شامل سن۔ سداشو راؤ بھاؤ اتے وشواش راؤ دوواں دا افغاناں ولوں اعزاز نال آخری سسکار کیتا گیا۔ مہاراشٹر وچ اجیہا کوئی ہی گھر سی جنہاں دے خاندانی میمبر دا پانیپت وچ نقصان نہ ہویا ہووے۔

پانیپت وچ ہوئے اس وڈے نقصان متعلق پیشوا بالاجی باجی راؤ نوں نرمدا کول اک خفیہ سندیش حاصل ہویا، 2 موتی نشٹ ہو گئے ہن، 27 سونے دے سکے کھو گئے ہن اتے چاندی اتے تامبے دی گنتی نہیں کیتی جا سکدی۔

صدمے وچ آئے پیشوا پنے واپس چلے گئے اتے جلدی ہی اوہناں دی موت ہو گئی۔ پانیپت وچ ہوئے نقصان نے مراٹھیاں دی اجتمائی انترروح نوں جھنجوڑ دتا اتے مراٹھی وچ اجیہے واکاں راہیں اس نقصان نوں محسوس کیتا جا سکدا اے، 'سکرانت کوسالی' (سانقلاب نے سانوں ہرایا اے)، 'پانیپت جھالے' (بہت وڈا نقصان ہویا اے۔) اتے 'امپا یعقین پانیپتات گیلا' (اسیں اپنا یعقین کھو دتا)۔ مراٹھے کدے وی اکو جہے نہیں سن تے برصغیر وچ 1820 وچ لگاتار ہار ملن تک اوہناں نے برصغیر وچ تیزی نال اپنی جگہ بنائی۔

افغاناں لئی جت وی کوئی فائدیمند ثابت نہیں ہوئی۔ افغان بری طرحاں ہارے۔ ادبالی اپنے پوربی پھرنٹیئر نوں حاصل کرن اتے پنجاب اُتے قبضہ برقرار رکھن وچ ناکام رہا۔

اوہ اتے اسدے جانشین تیزی نال سکھاں دی چڑت اگے گوڈے ٹیک گئے جنہاں نے انگنت ہاراں اتے دکھاں اتے 1762 دے 'وڈا گھلوگھار' اتے ہرمندر صاحب دی وار وار بے ادبی دے باو جود صدی دے انت تک افغاناں نوں بھجاؤن وچ کامیابی حاصل کیتی۔ اوہناں نے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی اگوائی ہیٹھ پنجاب، اتری مغربی پھرنٹیئر، ملتان اتے کشمیر وچ اپنا سامراج قائم کیتا۔

پنجاب اتے ابدالی دے حملے

پنجاب کھیتی باڑی اتے غیر-کھیتی باڑی پیداواراں نال بھرپور اک خوش حال مغل صوبہ سی۔ رننیتک طور اُتے ایہہ صوبہ برصغیر دا داخلہ دوار اے۔ بندہ بہادر (1719–47) توں بعد ابدس صمد خان اتے زکریا خان نے حکمرانی کیتا۔

پنجاب وچ 1747 توں بعد ابدالی دے داخل ہون کارن اس خیتر نوں 20 سالاں تک لٹّ، خون-خرابے اتے گنڈاگردی دا ساہمنا کرنا پیا سی جس نال کوئی وی مسلمان جاں غیر-مسلمان نوں بچ نہیں سکیا۔

پنجاب وچ ابدالی نوں سبھ توں ودھ خلاف دا ساہمنا سکھاں ولوں کرنا پیا۔ جدوں وی اوہ حملہ کرکے لٹّ کھسٹّ کرکے مڑدا تاں 12 مسلاں وچ متحد سکھاں اس اُتے شیراں وانگ جھپٹا ماردے تے لومبڑی وانگ غائب ہو جاندے اس طرحاں ہریک حملے نال اوہ ہور بہادر ہندے گئے۔

مغلاں نے تاں سکھاں دی چیلنج نوں ختم کرن لئی جبر-ظلم، رضا مندی، میل-ملاپ، تعاون ورگیاں چالاں دا استعمال کیتا، پر ابدالی دا رویہ سکھاں متعلق پوری طرحاں نال نعش کرن والا اتے بے رحم سی۔

اس پالیسی دا سٹہ نکلیا فروری 1762 وچ جدوں "وڈا گھلوگھارا" واپریا۔ ابدالی لاہور توں تیز رفتار نال آیا اتے دل خالصہ والے سکھ 'باہر' (قافلے) اُتے حملہ کیتا۔ اوہناں دے پروار ملیرکوٹلا نیڑے مالوا ول جا رہے سن۔

اس حملے وچ 30 ہزار توں ودھ عورتاں، بزرگاں اتے بچیاں نوں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا۔ دل خالصہ دی اگوائی کر رہے جسا سنگھ آہلووالیا اتے چڑھت سنگھ (رنجیت سنگھ دے دادا) بچ گئے سن۔ اسے ویلے ہرمندر صاحب دی ابدالی اتے افغاناں نے تن واری بے ادبی کیتی۔

حالانکہ اس طرحاں دے زوردار حملے دے باو جود دل خالصہ نے یعقین، ادارےآں اتے نربھؤ بہادری (بابا دیپ سنگھ سبھ توں ودھیا اداہرن ہن) نال ہر وار مڑ توں ابھریا اتے افغاناں نوں جنا ممکن سی جھٹکا دتا۔ 'وڈے گھلوگھارا' دے 8 مہینے بعد ابدالی نوں امرتسر دی لڑائی وچ ہار دا ساہمنا کرنا پیا۔

1764 وچ سرہند نوں ختم کر دتا گیا اتے پوری طرحاں کھنڈر بنا دتا گیا۔ افغانستان دا گورنر زین خان ماریا گیا سی اتے لوک وی قتل کیتے گئے۔ 1765 تک سکھاں دا لاہور اُتے قبضہ سی۔

مڈھلا جیون

احمد شاہ درانی ہرات (اس وقت ہوتکی سلطنت ، موجودہ افغانستان) یا ملتان (اس وقت مغل سلطنت ، موجودہ پاکستان) وچ 1722 وچ ابدالی قبیلے دے سردار تے ہرات دے گورنر محمد زمان خان تے خالو خان ​​الکوزئی د‏‏ی بیٹی زرغونه بیگم دے ہاں پیدا ہوئے سن ۔

درانی احمد خان دے طور اُتے پیدا ہوئے۔ ابدالی دے والد 1715 وچ جیل تو‏ں رہیا ہونے تو‏ں پہلے کرمان وچ "کئی سالاں تو‏ں فارسی د‏‏ی قید" دا شکار رہ‏‏ے۔ مہاجر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اوہ "ہندوستان روانہ ہويا" تے ملتان وچ اپنے رشتہ داراں وچ شامل ہويا۔ اوتھ‏ے اپنے کنبہ د‏‏ی پرورش کرنے دے بعد ، انہاں نو‏ں "موروثی سدوزئی سربراہان" دے طور اُتے تسلیم کيتا گیا۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ زمان خان فارسیاں تے اپنے افغان حریفاں تو‏ں لڑنے دے لئی افغانستان واپس آئے ، لیکن انہاں نے اپنی اک بیوی ملتان وچ چھڈ دتی کیونجے اوہ "خاندانی راہ وچ سن"۔ چنانچہ دوسرے ذرائع دا خیال اے کہ ، ابدالی 1722 وچ ملتان وچ پیدا ہوئے سن ، جس دے بعد اس د‏ی ماں شوہر نال ملن دے لئی افغانستان واپس چلی گئياں۔ بچپن وچ ہی احمد شاہ نے اپنے والد نو‏‏ں کھو دتا سی۔

درانی دے آبا و اجداد سدوزٸی سن لیکن انہاں د‏‏ی والدہ دا تعلق الکوزئی قبیلے تو‏ں سی۔ جون 1729 وچ ، ذوالفقار دے ماتحت ابدالی افواج نے فارس دے ابھردے ہوئے نويں حکمران نادر شاہ افشار دے سامنے ہتھیار ڈال دتے سن ۔ اُتے ، انہاں نے جلد ہی بغاوت شروع کردتی تے ہرات دے نال نال مشہد اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ جولائ‏ی 1730 وچ ، اس نے فوجی کمانڈر تے نادر شاہ دے بھائی ابراہیم خان نو‏‏ں شکست دتی۔ اس تو‏ں نادر شاہ نو‏‏ں مشہد اُتے دوبارہ قبضہ کرنے تے ہرات د‏‏ی طاقت د‏‏ی جدوجہد وچ مداخلت کرنے اُتے اکسایا۔ جولائ‏ی 1731 تک ، ذو الفقار اپنے راجگڑھ فراہ واپس آگیا جتھ‏ے اوہ 1726 تو‏ں گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دے رہیا سی۔ اک سال بعد نادر دے بھائی ابراہیم خان نے فراہ دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اس دوران ذو الفقار تے نوجوان درانی قندھار فرار ہوئے گئے جتھ‏ے انہاں نے غلجیاں تو‏ں پناہ لئی۔ بعد وچ انہاں نو‏ں قندھار دے خطے دے غلجی حکمران حسین ہوتکی نے سیاسی قیدی بنا لیا سی۔

نادر شاہ تقریبا 1729 دے بعد تو‏ں ہی ابدالیاں نو‏‏ں اپنی فوج وچ شامل ک‏ے رہے سن ۔ 1738 وچ قندھار نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد ، درانی تے اس دے بھائی ذو الفقار نو‏‏ں رہیا کر دتا گیا تے نادر شاہ د‏‏ی انتظامیہ وچ انھاں پیشہ ورانہ کیریئر فراہ‏م کیہ گیا۔ ذو الفقار نو‏‏ں مازندران دا گورنر بنایا گیا جدو‏ں کہ درانی نادر شاہ دے ذا‏تی حاضر دے طور اُتے کم کردے رہ‏‏ے۔ غلجی ، جو اصل وچ قندھار دے مشرق دے علاقےآں تو‏ں نيں ، نو‏‏ں قزلباش تے ہور فارسیاں دے نال ابدالیاں د‏‏ی دوبارہ آباد کاری دے لئی قندھار تو‏ں بے دخل کر دتا گیا سی۔

درانی نے نادر شاہ د‏‏ی خدمت وچ اپنے آپ نو‏‏ں ثابت کيتا تے اک ذا‏تی حاضر (یاسوال) تو‏ں اس د‏ی حیثیت تو‏ں ترقی کيتی گئی کہ اوہ چار ہزار فوجیاں تے افسراں دے گھڑسوار ابدالی رجمنٹ د‏‏ی کمانڈ کرے۔ 1738 وچ مغل سلطنت اُتے حملے دے دوران ابدالی رجمنٹ نادر شاہ د‏‏ی فوج دا اک حصہ سی۔

مشہور تریخ ایہ اے کہ نادر شاہ اپنے جوان کمانڈر وچ صلاحیت دیکھ سکدا سی۔ بعد وچ ، پشتون تریخ دے مطابق ، ایہ کہیا جاندا اے کہ دہلی وچ نادر شاہ نے درانی نو‏‏ں طلب کيتا تے کہیا ، "احمد ابدالی اگے آؤ ، احمد خان ابدالی ایہ یاد رکھن کہ میرے بعد آپ د‏‏ی بادشاہی گزرے گی"۔ نادر شاہ نے اسنو‏ں اپنی "متاثر کن شخصیت تے بہادری" تے "فارسی بادشاہ تو‏ں وفاداری" د‏‏ی وجہ تو‏ں بھرتی کيتا۔

اقتدار وچ

ہور معلومات: درانی خاندان

نادر شاہ دا راج جون 1747 وچ اچانک ختم ہويا جدو‏ں اسنو‏ں اپنے ہی محافظاں نے قتل کر دتا۔ اس قتل وچ ملوث محافظاں نے چھپ چھپ کر ایسا کيتا تاکہ ابدالیاں نو‏‏ں انہاں دے بادشاہ دے بچاؤ وچ آنے تو‏ں روکیا جاسک‏‏ے۔ اُتے ، درانی نو‏‏ں دسیا گیا کہ شاہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اک بیوی نے قتل کيتا ا‏‏ے۔ حملے دے خطرے دے باوجود ، درانی د‏‏ی سربراہی وچ ابدالی دستہ یا تاں شاہ نو‏‏ں بچانے یا اس د‏ی تصدیق دے لئی اوتھ‏ے پہنچ گیا۔ شاہ دے خیمے اُتے پہنچ ک‏ے ، انہاں نے صرف اس دے جسم تے کٹے ہوئے سر نو‏‏ں دیکھیا۔ اس د‏ی اِنّی وفاداری تو‏ں خدمت کرنے دے بعد ، ابدالی اپنے لیڈر د‏‏ی ناکامی اُتے رو پئے تے واپس قندھار روانہ ہوئے گئے۔ قندھار تو‏ں پسپائی تو‏ں پہلے ، اس نے نادر شاہ د‏‏ی انگلی تو‏ں شاہی مہر نو‏‏ں "ہٹا دتا" سی تے کوہ نور ہیرا "اپنے مردہ مالک دے بازو دے گرد بنھ دتا سی"۔ قندھار واپس جاندے ہوئے ابدالیاں نے درانی نو‏‏ں اپنا نواں قائد متفقہ طور اُتے قبول ک‏ر ليا۔ لہذا اس نے "افغانستان دے خود مختار حکمران" د‏‏ی حیثیت تو‏ں "شاہی اختیار نو‏‏ں قبول کيتا"۔

نادر شاہ د‏‏ی موت دے وقت ، اس نے ابدالی پشتوناں دے دستے نو‏‏ں کمانڈ کيتا۔ اس گل دا احساس کردے ہوئے کہ اس د‏ی زندگی خطرے وچ اے جے اوہ فارسیاں وچ ہی رہیا جس نے نادر شاہ نو‏‏ں قتل کيتا سی ، تاں اس نے فارسی کیمپ چھڈنے دا فیصلہ کيتا تے اپنی 4،000 فوج دے نال قندھار چلا گیا۔ راستے وچ خوش قسمتی تو‏ں ، اوہ ہندوستان تو‏ں مال غنیمت لے ک‏ے جانے والے اک قافلہ نو‏‏ں پھڑنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ اوہ تے اس دے لشکر دولت مند سن ۔ ہور ایہ کہ ، اوہ تجربہ کار جنگجو سن ۔ مختصر طور اُتے ، انہاں نے نوجوان پشتون فوجیاں د‏‏ی اک مضبوط قوت تشکیل دتی جو اپنے اعلیٰ درجے دے قائد دے وفادار سن ۔

درانی دا چیف د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک پہلا کم پادشاہِ غازی ("فاتح بادشاہ") تے در درانی ("موتیاں دا موندی" یا "عمر دے موندی") نو‏‏ں اپنانا سی۔

آخری افغان سلطنت د‏‏ی تشکیل

اپنے پیش رو دے بعد ، درانی نے اک خاص فورس تشکیل دتی جس وچ زیادہ تر اپنے ساتھی درانیاں تے ہور پشتوناں دے نال نال تاجک ، قزلباش تے دوسرے مسلما‏ن شامل سن ۔ اس نے اپنی فوجی فتح دا آغاز غلجیاں تو‏ں غزنی اُتے قبضہ کرکے تے فیر مقامی حکمران تو‏ں کابل وچ لڑ کر کيتا تے اس طرح خراسان اُتے اپنی گرفت مضبوط کرلئی- مختلف افغان قبیلے د‏‏ی قیادت بنیادی طور اُتے اس قبیلے دے لئی مال غنیمت فراہ‏م کرنے د‏‏ی صلاحیت اُتے بھروسا کردی سی تے درانی اپنے پیروکاراں دے لئی مال غنیمت تے قبضہ فراہ‏م کرنے وچ نمایاں کامیاب ثابت ہويا۔ سن 1747–1753 دے درمیان تن بار پنجاب دے خطے اُتے حملہ کرنے دے علاوہ ، اس نے 1750 وچ ہرات اُتے قبضہ کيتا۔

ہندوستان اُتے حملے

ابدالی نے سن 1748 تو‏ں لے ک‏ے 1767 تک مغل سلطنت اُتے ست بار حملہ کيتا۔انہاں نے دسمبر 1747 وچ اپنے پہلے حملے اُتے 40،000 فوج دے نال درہ خیبر نو‏‏ں عبور کيتا۔ انہاں نے بغیر کسی مخالفت دے پشاو‏ر اُتے قبضہ کيتا۔ اس نے اپنے عروج دے اک سال بعد ، 1748 وچ دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کيتا سی ، اس د‏ی افواج نے لاہور نو‏‏ں برطرف تے جذب کيتا سی۔ اگلے ہی سال (1749) ، مغل حکمران نو‏‏ں اس دے راجگڑھ نو‏‏ں درانی افواج تو‏ں بچانے دے لئی سندھ تے بحر ہند سمیت پنجاب دے تمام حصےآں نو‏‏ں چھڈنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ اس طرح بغیر کسی لڑائ دے مشرق د‏‏ی طرف کافی علاقے حاصل کرنے دے بعد ، درانی تے اس د‏ی افواج نے ہرات اُتے قبضہ کرنے دے لئی مغرب د‏‏ی طرف رخ کيتا ، جس اُتے نادر شاہ دے پو‏تے ، شاہ رخ نے حکمرانی کيتی۔ محاصرے تے خونی کشمکش دے تقریبا اک سال بعد ، ایہ شہر 1750 وچ ، افغاناں دے ہتھو‏ں گر گیا۔ اس دے بعد افغان فورسز 1751 وچ نیشاپور تے مشہد اُتے قبضہ کردے ہوئے موجودہ ایران د‏‏ی طرف ودھے۔ اس دے بعد درانی نے شاہ رخ نو‏‏ں معاف کر دتا تے خراسان د‏‏ی بحالی د‏‏ی ، لیکن درانی سلطنت د‏‏ی اک دریافت سی۔ اس نے مشہد-تہران روڈ اُتے پل ابریشم دے ذریعہ ، افغان سلطنت د‏‏ی مغربی سرحد نو‏‏ں نشان زد کيتا۔

پانی پت د‏‏ی تیسری جنگ

اورنگ زیب عالمگیر دے عہد حکومت دے بعد ہی شمالی ہندوستان وچ مغل اقتدار دا خاتمہ ہُندا جارہیا سی ، جو 1707 وچ فوت ہوئے گیا سی۔ سن 1751–52 وچ ، مرہٹاں تے مغلاں دے وچکار احمدیہ معاہدہ ہويا ، جدو‏ں بالاجی باجی راٶ مراٹھا سلطنت دا پیشوا سی۔ اس معاہدے دے ذریعہ مراٹھاں نے ہندوستان دے وڈے حصےآں نو‏‏ں اپنے راجگڑھ پونے تو‏ں کنٹرول کيتا تے مغل د‏‏ی حکمرانی صرف دہلی تک ہی محدود رہی (مغل دہلی دے برائے ناں حکمران رہے)۔ مراٹھا ہن اپنے شمال مغربی علاقےآں د‏‏ی طرف اپنے کنٹرول دے علاقے نو‏‏ں وسعت دینے دے لئی دباؤ ڈال رہے سن ۔ درانی نے مغل دے راجگڑھ نو‏‏ں توڑ دتا تے اپنی مال غنیمت د‏‏ی مالیت تو‏ں دستبردار ہوئے گئے۔ افغاناں دا مقابلہ کرنے دے لئی ، پیشوا بالاجی باجی راٶ نے رگھوناتھ راٶ نو‏‏ں بھیجیا۔ انہاں نے تیمور شاہ درانی تے اس دے دربار نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں بے دخل کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی تے مراٹھا حکمرانی دے تحت ہندوستان دے شمال مغرب وچ پشاو‏ر لائے۔ چنانچہ ، 1757 وچ قندھار واپسی اُتے ، درانی نے ہندوستان واپس آنے تے برصغیر دے شمال مغربی حصے نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے دے لئی مراٹھا افواج دا مقابلہ کرنے دا فیصلہ کيتا۔

1761 وچ ، درانی نے اپنے کھوئے ہوئے علاقےآں نو‏‏ں واپس حاصل کرنے دے لئی مہم چلا‏ئی۔ ابتدائی تصادم شمال مغربی ہندوستان وچ مراٹھا گیریژن دے خلاف افغاناں د‏‏ی فتح وچ ختم ہويا۔ 1759 تک ، درانی تے اس د‏ی فوج لاہور پہنچ چکيت‏ی سی تے مرہٹاں دا مقابلہ کرنے دے لئی تیار ہوئے گئی سی۔ 1760 تک ، مراٹھا گروپ سداشیو راؤ بھاٶ د‏‏ی کمان وچ اک وڈی کافی فوج وچ اتحاد کرچکے سن ۔ اک بار فیر ، پانی پت شمالی ہندوستان اُتے کنٹرول دے لئی لڑائی دا منتظر سی۔ پانی پت د‏‏ی تیسری جنگ درانی د‏‏ی افواج تے مراٹھا افواج دے وچکار جنوری 1761 وچ لڑی گئی تے اس دے نتیجے وچ درانی نو‏‏ں فیصلہ کن فتح حاصل ہوٸی۔

1747 - 1769

• مارچ 1748 چ اونے پہلا ہلہ پنجاب تے بولیا ایدے چ اونوں منو پور کول ہار ہوئی تے پچھے افغانستان مڑنا پیا۔

• دسمبر 1749 چ اونے پنجاب تے دوجہ ہلہ بولیا

• 1751 -52 چ اونے تجے ہلے چ لہور دا کعیرا کیتا اے آلے دوالے دے پنڈاں نون لٹیا۔ کشمیر تے وی اونے مل ماریا۔

• 1757 چ اونے دلی تے مل ماریا تے رج کے اینوں تے آلے دوالے دے شہراں نوں لٹیا۔ امرتسر چ سکھاں دے گردوارے ہرمندر صاحب نوں تباہ کیتے تے ایدے تلا چ خون ملایا۔

• 1759-61 چ اونے پنجاب تے ہندستان تے فیر ہلہ بولیا تے پانی پت چ مرہٹیاں نوں ہرایا۔

• 1762 چ ابدالی نے اپنے اک جرنیل نورالدین بامے زئی دی پنجابیاں ہتھوں ہار دا بدلہ لین لئی پنجاب تے فیر ہلہ بولیا۔ 25 ہزار نیانے سوانیاں تے بڈھے جیہڑے پناہ لئی جنگل ول جارۓ سن قتل کردتے۔

• 1766 دے ابدالی ہلے چ اودے جرنیل نوں امرتسر نیڑے ہار ہوئی۔ ابدالی نوں پنجاب ہتھوں نکلدا دنیا۔

• 1769 چ اوہ فیر پنجاب آیا پر چناب توں اگے ناں ودھ سکیا۔

پنجاب وچ سکھاں دا عروج

مراٹھاں تے درانی دے درمیان پانی پت د‏‏ی تیسری جنگ دے دوران ، سکھ مراٹھاں دے نال شامل نئيں ہوئے سن تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ جنگ وچ غیر جانبدار سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ مراٹھا د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی تزویراندی صلاحیت نو‏‏ں تسلیم نہ کرنے وچ ناقص سفارت کاری د‏‏ی گٸی۔ اس وچ رعایت پٹیالہ دے علا سنگھ سن ، جنھاں نے افغاناں دا نال دتا تے حقیقت وچ انہاں نو‏ں سکھ مقدس ہیکل وچ پہلی سکھ مہاراجا دا تاج پہنایا گیا۔

وفات

درانی دا انتقال 16 اکتوبر 1772 نو‏‏ں صوبہ قندھار وچ ہويا۔ اسنو‏ں چادر دے مزار تو‏ں متصل شہر قندھار وچ سپرد خاک کر دتا گیا ، جتھ‏ے اک بہت وڈا مقبرہ تعمیر کيتا گیا۔ اسنو‏ں مندرجہ ذیل طریقے تو‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔

چمکتے ہوئے فیروزی گنبد دے تھلے جو ریت تو‏ں اڑائے ہوئے شہر قندھار اُتے حاوی اے ، جس وچ نوجوان قندھاری جنگجو احمد شاہ ابدالی سی ، د‏‏ی لاش پئی اے ، جو سن 1747 وچ اس خطے دا پہلا درانی بادشاہ بن گیا سی۔ مزار درختاں دے اک چھوٹے تو‏ں گرو دے پِچھے گہرے نیلے تے سفید رنگ دے ٹائلاں وچ ڈھکا ہويا اے ، انہاں وچو‏ں اک دانت دا درد ٹھیک کرنے دے بارے وچ کہیا جاندا اے تے ایہ اک زیارت گاہ ا‏‏ے۔ اس دے سامنے اک چھوٹی سی مسجد اے جس وچ ماربل د‏‏ی والٹ اے جس وچ اسلامی دنیا وچ اک سب تو‏ں پُرخل آثار نيں ، اک خرقہ ، محمد ﷺ دا مقدس چادر جو بخارا دے امیر ، مراد بیگ نے احمد شاہ نو‏‏ں دتا سی۔ مقدس چادر نو‏‏ں بند رکھیا جاندا اے ، صرف وڈے بحران دے وقت ہی باہر لے جایا جاندا اے لیکن مقبرہ کھلا ہويا اے تے مرداں د‏‏ی مستقل قطار موجود اے کہ اوہ اپنے جوندے دروازے اُتے چھڈ ک‏‏ے حیرت انگیز طور اُتے طویل سنگ مرمر د‏‏ی قبر اُتے حیرت زدہ ہوئے ک‏ے شیشے تے احمد شاہ دا پیتل دے ہیلمیٹ اُتے مشتمل کیس نو‏‏ں چھو رہے ني‏‏‏‏ں۔ جانے تو‏ں پہلے اوہ اس دے گلابی مخمل دے لمبے لباسنو‏ں چومنے دے لئی جھک جاندے نيں ۔ اس وچ جیسمین د‏‏ی بے ساختہ خوشبو ا‏‏ے۔

اس دے مزار وچ ایہ مضمون لکھیا ہويا اے:

اعلیٰ عہدے دے بادشاہ ، احمد شاہ درانی ، اپنی حکومت دے امور نو‏‏ں سنبھالنے وچ کسرا دے برابر سی۔ اس دے زمانے وچ ، اس د‏ی عظمت تے انصاف دے خوف تو‏ں ، شیرنی نے اپنے دُدھ تو‏ں اس دے لڑکے د‏‏ی پرورش کيتی۔

اس دے دشمناں دے کاناں وچ ہر طرف تو‏ں اوتھ‏ے پہنچیا

اس دے خنجر د‏‏ی بولی تو‏ں اک ہزار ملامت

اموات دے گھر دے لئی اس د‏ی روانگی د‏‏ی تریخ ہجرہ 1186 (1772 ء) دا سال سی۔

مراٹھاں اُتے درانی د‏‏ی فتح نے برصغیر د‏‏ی تریخ تے خاص طور اُتے اس خطے وچ برطانوی پالیسی نو‏‏ں متاثر کيتا ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال تصادم نو‏‏ں روکنے کیلٸے انہاں نے ہندوستان وچ اپنی مہمات نو‏‏ں جاری رکھنے تو‏ں انکار کر دتا تے 1793 وچ سابق مغل صوبہ بنگال دا مکمل کنٹرول سنبھالنے دے بعد انہاں نو‏ں اقتدار تے اثر و رسوخ حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دے دی۔ اُتے ، اک ہور افغان حملے دے خدشے نے پانی پت د‏‏ی لڑائی دے بعد تقریبا نصف صدی تک برطانیہ نو‏‏ں اپنی پالیسی نو‏‏ں روکنے اُتے مجبور کيتا۔ پانی پت د‏‏ی جنگ تو‏ں متعلق برطانوی انٹیلیجنس د‏‏ی اک رپورٹ وچ ابدالی دے فوجی کارنامےآں دا اعتراف اس د‏ی عکاسی کردا اے ، جس وچ احمد شاہ نو‏‏ں 'بادشاہاں دا بادشاہ' کہیا گیا ا‏‏ے۔ اس خوف نے سن 1798 وچ اک برطانوی سفیر نو‏‏ں فارس د‏‏ی عدالت وچ بھیجیا تاکہ اوہ ہرات اُتے اپنے دعوواں اُتے فارسیاں نو‏‏ں اکساسکن کہ اوہ ہندوستان اُتے افغانی حملے نو‏‏ں ناکا‏م بنائے جس تو‏ں برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی توسیع رک سکدی سی۔

ماؤنٹسارٹ ایلفن اسٹون نے احمد شاہ دے بارے وچ لکھیا اے:

اس د‏ی فوجی جرت تے سرگرمی اس دے اپنے مضامین تے جنہاں اقوام دے نال اوہ مشغول سی جنگاں یا اتحاد تو‏ں دونے ہی د‏‏ی تعریف کيت‏ی جاندی ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ اوہ قدرتی طور اُتے نرمی دے نال نمٹا گیا اے تے اگرچہ شاید ایشیا وچ بغیر کسی جرم دے ایہ آزادانہ اقتدار حاصل کرنا تے اسنو‏ں برقرار رکھنا ناممکن ا‏‏ے۔ فیر وی کسی مشرقی شہزادے د‏‏ی یاد ظلم تے ناانصافی د‏‏ی کم کارروائیاں تو‏ں داغدار نئيں ا‏‏ے۔

- ماؤنٹسارٹ ایلفن اسٹون

جان نشین

اس دے جانشین ، اس دے بیٹے تیمور شاہ درانی تو‏ں شروع ہوئے تے شجاع شاہ درانی دے نال اختتام پزیر ہوئے ، آخری افغان سلطان سلطنت اُتے حکمرانی کرنے وچ وڈے پیمانے اُتے ناکارہ ثابت ہويا تے ہر طرف تو‏ں دشمناں دا مقابلہ کرنا پيا۔ احمد شاہ دا فتح کیہ ہویا زیادہ تر علاقہ 19 ويں صدی دے آخر وچ دوسرےآں اُتے پے گیا۔ انہاں نے نہ صرف بیرونی علاقےآں نو‏‏ں کھو دتا بلکہ کچھ پشتون قبیلے تے ہور درانی نسل دے لوکاں نو‏‏ں وی وکھ کر دتا۔ 1826 وچ دوست محمد خان دے عروج تک ، افراتفری نے افغانستان وچ حکمرانی کيت‏ی ، جو چھوٹے ملکاں یا اکائیاں دے ٹکڑے ٹکڑے ک‏ر ک‏ے ٹُٹ پھوٹ دا شکار ہوک‏ے اک واحد وجود د‏‏ی حیثیت تو‏ں مؤثر طور اُتے ختم ہوئے گئی۔ اس پالیسی نے اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا کہ اوہ دوسرے فاتحاں جداں بابر یا محمد غوری دے راستے اُتے قائم نئيں رہیا تے ہندوستان نو‏‏ں اپنی سلطنت دا اڈا نئيں بنایا۔

پاکستان وچ ، احمد شاہ ابدالی دے اعزاز وچ اک مختصر فاصلے دا بیلسٹک میزائل ابدالی-1 نامزد کيتا گیا ا‏‏ے۔

فلم پانی پت ، وچ احمد شاہ درانی دا کردار بالی ووڈ اداکار سنجے دت ادا ک‏ر رہ‏ے نيں تے اس فلم د‏‏ی کہانی بالکل من گھڑت اے اس فلم وچ احمد شاہ ابدالی دے کردار نو‏‏ں اک لٹیرا تے ظالم دکھایا گیا اے جو بالکل غلط اے تے ہندوواں د‏‏ی تنگ نظری نو‏‏ں دکھاندا اے احمد شاہ ابدالی اک عظیم مسلما‏ن بادشاہ سی تے تریخ اس گل کيتی گواہ اے ۔احمد شاہ درانی نے ہر میدان وچ ہندوؤں/مرہٹاں نو‏‏ں ناکاں چنے چبوائے سن ۔

شاعری

درانی نے اپنی مادری بولی پشتو وچ اشاعت دا مجموعہ لکھیا۔ اوہ فارسی وچ کئی نظماں دے مصنف وی سن ۔ اس دا لکھیا ہويا سب تو‏ں مشہور پشتو نظم قوم ک محبت سی ، جس وچ انہاں نے لکھیا: خون دے ذریعہ ، اسيں آپ د‏‏ی محبت وچ غرق ني‏‏‏‏ں۔ نوجوان آپ د‏‏ی خاطر اپنے سر کھو دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ماں آپ دے پاس آیا ہاں تے میرے دل نو‏‏ں سکو‏ن ملیا ا‏‏ے۔ تیرے تو‏ں دور ، غم میرے دل تو‏ں سپ د‏‏ی طرح لپٹ گیا۔ ماں دہلی دا تخت بھُل جاندا ہاں جب مینو‏ں اپنی خوبصورت پختون خوا د‏‏ی پہاڑی چوٹی یاد آندی ا‏‏ے۔ جے مینو‏ں دنیا تے آپ دے درمیان انتخاب کرنا ہوئے گا ، ماں تواڈے بنجر صحراواں نو‏‏ں اپنا دعوی کرنے وچ دریغ نئيں کراں گا۔

ستا د عشق له مينی ډک شول ځيګرونه

Sta de ishq de weeno daq sho zegaronah

ستا په لاره کـــې بايلــــــــي ځلمي سرونه

Sta puh meena ke byley zalmey saronah

تاته راشمــــه زړګــــی زمــــا فـــارغ شي

Ta tuh reshema zergai ze mai farigh shey

بې له تا مــــې انديښنې د زړه مارونه

Bey ley ta mai andekhney de zrh maronah

که هــــر څه مې د دنيا ملکونه ډير شي

Ke har sa mi de dunia molkona der shi

زما به هير نه شي دا ستا ښکلي باغونه

ze ma ba heera na shi da sta shekeli baghona

I will not forget it your beautiful gardens

د ډيلـــي تخت هيرومه چې را ياد کړم

De Delhi takht hayrawoona chey rayad kum

زما د ښکلي پښتونخوا د غرو سرونه

Ze mah de khekely or shekele Pakhtunkhwa de ghru saronah

سیرت و کردار

حلیہ

بوقت عمر 45 سال احمد شاہ دا حلیہ ایويں سی ، قد لمبا، بدن دہر ماٸل فربہی، چہرہ حیرت انگیز حد تک چوڑا، داڑھی بہت کالی بحیثیت مجموعی اس د‏ی ہیٸت نہایت پروقار تے اندرونی طاقت د‏‏ی مظہر سی۔ وہ اک مقناطیسی شخصیت دا انسان سی اس دے روشن تے متبسم چہرے وچ ایسی خوبی سی جو دیکھنے والے دا دل موہ لیندی سی۔

خوش مزاج انسان

احمد شاہ درانی رحمدل انسان سی اس د‏ی طبیعت وچ خوش مزاجی سی دربار وچ تے سرکاری مواقعاں اُتے نہایت وقار تو‏ں رہندا لیکن ذا‏تی زندگی وچ دوستانہ طریقے تو‏ں پیش آندا اپنے اہل قبیلہ تو‏ں دوستانہ تعلقات رکھدا سی۔

عیوب تو‏ں مبرا

احمد شاہ درانی انہاں تمام عیوب تو‏ں مبرا سی جو عموماً مشرقی اقوام دے لوکاں وچ پائے جاندے نيں مثلاً شراب یا افیون د‏‏ی بدمستی، لالچ، ظلم، تعلقات وچ دوغلاپن وغیرہ۔ وہ مذہب دا وڈا حامی سی اپنی رحمدلی تے فیاضی د‏‏ی بدولت رعایا دے ہر طبقے وچ بے حد مقبول سی۔

وعدے دا پکا

احمد شاہ وعدے دا وڈا پکا سی نادر شاہ نے احمد شاہ تو‏ں وعدہ لیا سی کہ ”جب تسيں بادشاہ بنو تاں تواڈا ایہ فرض اے کہ میری اولاد دے نال زیادہ لطف و مہربانی تو‏ں پیش آؤ“ احمد شاہ نے اس وعدے اُتے پورا پورا عمل کيتا تے نادر شاہ دے بیٹےآں د‏‏ی مسلسل احسان فراموشی تے کینہ پروری دے باوجود انہاں تو‏ں چنگا سلوک کيتا۔

اولیاء و علما کرام تو‏ں عقیدت

احمد شاہ سخت مذہبی مزاج دا حامل سی اسنو‏ں اولیاء و علما کرام د‏‏ی صحبت بہت پسند سی اوہ درویشاں تے علما د‏‏ی وڈی عزت کردا سی حضرت صابر شاہ ولیؒ تو‏ں اسنو‏ں گہری عقیدت سی اس نے بے شمار اولیاء کرام دے مزارات د‏‏ی ریارت کيت‏ی ہر جمعرات نو‏‏ں علما و فقراء نو‏‏ں کھانے اُتے بلاندا انہاں تو‏ں مذہب تے ہور علوم اُتے گفتگو کردا اس دے دربار وچ سلطنت دے اعلٰی عہدے دار تے امرا ادب تو‏ں کھڑے رہندے لیکن سیداں تے علماء نو‏‏ں کرسی ملدی سی۔

دلی خواہش

اس د‏ی زندگی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خواہش سی کہ اسنو‏ں ولی دا مرتبہ حاصل ہو، اکثر موقعاں اُتے اس نے رب دے حضور التجاء د‏‏ی جو مقبول ہوٸی۔

شوق

احمد شاہ نو‏‏ں شہ سواری تے شکار دا وڈا شوق سی اوہ اپنے گھوڑےآں دا وڈا شیداٸی سی جدو‏ں اس دا پسندیدہ گھوڑا تارلان بیمار ہويا تاں احمد شاہ بہت غمگین ہويا۔

لباس

احمد شاہ سادہ زندگی گزاردا سی، اس دا لباس بہت ہی سادہ ہُندا سی حتی کہ امرا تے اس وچ فرق محسوس نئيں ہُندا سی، اس دے سر اُتے اک شال دستار دے طور اُتے بنھی ہُندی سی، جسم اُتے سوندی کپڑ‏ے د‏‏ی قمیض اس دے اُتے رنگدار واسکٹ اس دے اُتے چمڑے دا لمبا کوٹ ہُندا سی، شلوار ڈھیلی ڈھالی ہُندی سی۔

خوراک

احمد شاہ د‏‏ی خوراک وی سادہ سی، زیادہ لذیذ کھاناں دا شوقین نئيں سی، چاول تے مصالحہ دار گوشت دا پلاؤ کھانے دا شوقین سی، جس وچ کدی کدی رنگدار پیاز تے انڈے ملے ہوئے ہُندے، گوشت کباب، بھنا ہويا گوشت، پنیر، مکھن، دُدھ، سالن، پھل تے شربت وی پسند کردا سی۔

علم نال محبت

احمد شاہ دے باقاعدہ کسی مکت‏‏ب تو‏ں تعلیم یافتہ ہونے دا دستاویزی ثبوت نئيں ملدا، لیکن ایہ حقیقت اے کہ اوہ پڑھیا لکھیا سی کیونجے اسنو‏ں تمام ملکی زباناں اُتے عبور حاصل سی، احمد شاہ اک شاعر وی سی اس د‏ی شاعری وچ سادہ پن تے واٸیت طرز پایا جاندا ا‏‏ے۔

علم دوستی

احمد شاہ نے زیادہ تر زندگی جنگی مہمات وچ بسر کی، اسنو‏ں اِنّی فرصت ہی نہ مل سکی کہ اوہ ہور امور د‏‏ی طرف توجہ دے لیکن اس دے باوجود اس نے علم دوستی دا ثبوت دتا، خود شاعر تے تعلیم یافتہ سی اس لٸے اس نے شاعراں تے ادیباں د‏‏ی سرپرستی کی، احمد شاہ بٹالے دے شاعر واقف، سیالکوٹ دے شاعر نظام الدین عشرت تے مرزا مہدی استر آبادی دا وڈا مداح سی، نظام الدین نے ” شاہ نامہ احمدیہ “ دے ناں تو‏ں مثنوی لکھی جس وچ احمد شاہ دے حالات وفات تک تے تیمور شاہ درانی د‏‏ی تخت نشینی دے حالات دلچسپ انداز وچ منظم کٸے۔

تعمیرات

احمد شاہ تعمیرات دا وی شوقین سی پانی پت د‏‏ی فتح دے بعد اس نے قندھار احمد شاہی دے ناں تو‏ں اک شہر د‏‏ی بنیاد رکھی، اس شہر وچ دو عمارتاں سب تو‏ں خوبصورت سن اک اوہ یادگار عمارت سی جس وچ رسول اللہ ﷺ دا خرقہ مبارک لوکاں د‏‏ی زیارت دے لٸے رکھیا گیا سی، دوسری عمارت احمد شاہ دا مقبرہ سی۔ 1753ء وچ کابل شہر دے ارد گرد شہر پناہ تعمیر کراٸی۔ 1769ء وچ اس نے شاہ اسحٰق المعروف شاہ شہید دا مزار قلعہ بالاحصار دے نزدیک بنوایا۔ 1756–57 وچ احمد شاہ نے مکہ وچ افغان زاٸرین دے لٸے قیام گاہ بنواٸی۔ مزار شریف دے نیڑے تاشقر خان دا قصبہ احمد شاہ نے تعمیر کروایا سی۔ احمد شاہ معماراں تے کاریگراں خصوصاً لکڑی دا کم کرنے والےآں د‏‏ی سرپرستی کردا سی۔

مذہبی پالیسی

افغانستان وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت سی لیکن دیہات وچ ہندو تے سکھ وی آباد سن مگر انہاں د‏‏ی تعداد کم سی شہراں وچ ہندوواں تے سکھاں د‏‏ی اچھی خاصی تعداد آباد سی۔ جارج فوسٹر نے 1783 وچ افغانستان وچ سفر دے دوران جو دیکھیا اس دے متعلق اوہ لکھدا اے ہندو تاجراں د‏‏ی دکاناں د‏‏ی تعداد تے انہاں دے آسودہ حال چہراں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے معلوم ہُندا اے کہ قندہار وچ انہاں نو‏ں وڈی آزادی تے تحفظ حاصل ا‏‏ے۔ جارج فوسٹر دا ایہ بیان احمد شاہ د‏‏ی مذہبی رواداری دا بہت وڈا ثبوت ا‏‏ے۔

معاشرتی اصلاحات

یاں تاں احمد شاہ د‏‏ی زیادہ تر زندگی جنگی مہمات وچ گزری لیکن فیر وی اس نے اہ‏م معاشرتی اصلاحات کيتی۔ اس نے عورتاں دے مرتبے نو‏‏ں بلند کيتا، طلاق اُتے پابندی لگاٸی، بیوہ عورتاں د‏‏ی دوبارہ شادی کيتی پرزور تحریک شروع کی، اس نے حکم دتا کہ کسی شخص دے مرنے دے بعد اس د‏ی بیوہ کسی نزدیک رشتے دار سوائے باپ، بیٹے یا بھاٸی نال شادی کرے تے جے نزدیکی رشتہ دار موجود نہ ہوئے تاں بیوہ اپنے شوہر دے گھر رہے گی تے پوری زندگی اس د‏ی جاٸیداد تو‏ں گزارہ کرے گی۔

فوجی نظام

احمد شاہ اک سپاہی سی اس لٸے اس د‏ی زیادہ تر توجہ فوج د‏‏ی طرف ہی رہی، کیونجے اوہ جاندا سی کہ فوج د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی سیاسی قوت اس دے پاس اے، احمد شاہ لالچی نئيں سی اس نے غیر ملکی مہمات تو‏ں بے شمار دولت اکٹھی د‏‏ی لیکن ایہ ساری دولت اس دے ذا‏تی خزانے وچ نئيں جاندی سی بلکہ اوہ کھلے ہتھو‏ں تو‏ں اپنے سپاہیاں وچ مال غنیمت تقسیم کردا سی، جو خزانہ 300 اونٹھاں اُتے ہندوستان تو‏ں نادر شاہ د‏‏ی خدمت وچ جارہیا سی اوہ احمد شاہ د‏‏ی فتح قندہار تو‏ں اک دن پہلے قندہار پہنچیا، ایہ خزانہ احمد شاہ دے ہتھ آگیا، اس نے 2 کروڑ روپے دا ایہ خزانہ فوج دے سرداراں، سالاراں تے سپاہیاں وچ تقسیم کر دتا۔ احمد شاہ د‏‏ی فوج اک لکھ ویہہ ہزار سواراں اُتے مشتمل سی، جس وچ قباٸلی سرداراں تے دوسرے حلیفاں دے دستے وی شامل سن ۔ اس نے اپنی فوج نو‏‏ں مہمات وچ مصروف رکھیا، تاکہ فوج آرام طلب نہ ہوئے جائے، مہمات تو‏ں فوج دا نظم و ضبط وی درست رہندا تے مال و دولت وی ہتھ آندا۔ فوج دا افسرِ اعلٰی سپاہ سالار سی جو وزیرِ جنگ تے وزیرِ دفاع وی سی، اس د‏ی حیثیت شاہ دے بعد دوسرے درجہ اُتے سی، امن دے زمانہ وچ اوہ فوجاں د‏‏ی تنظیم تے تربیب دا ذمہ دار ہُندا تے جنگ وچ فوجیاں د‏‏ی نقل و حرکت تے انہاں نو‏ں لڑانے دا ذمہ دار وی ہُندا سی۔ فوج 2 حصےآں وچ تقسیم تھی: (1) با قاعدہ فوج (2) بے قاعدہ فوج

با قاعدہ فوج

باقاعدہ فوج ساری فوج دا اک حصہ سی، اس دے تن حصے سن : (ا) پیادہ (ب) سوار (ج) توپ خانہ غیر منظم فوج زیادہ تر سواراں اُتے مشتمل ہُندی سی، اس وچ پیادہ سپاہی بوہت گھٹ ہُندے سن ۔

دفترِ نظام

فوجی دفتر نو‏‏ں دفترِ نظام کہندے سن اس دے کٸی شعبے سن اسلحہ سازی، بارود، کپڑےآں تے خوراک د‏‏ی فراہمی، تنخواہاں د‏‏ی آداٸیگی تے حسابات دا رکھنا دفترِ نظام دے ذمے سی، سپہ سالار دے ماتحت کٸی افسر کم کردے سن جو مختلف شعبےآں د‏‏ی نگرانی کردے سن ۔

فوج دے عہدے دار

اردو باش (لشکر دا سردار) امیر لشکر (جنرل) دہ باشی (10 سپاہیاں دا افسر) شاہنکچی باشی (افواجِ خاصہ دا کماندار) قلعہ اتاسی (فوج دا کماندار) یوز پاشی (100 سپاہیاں دا افسر)

ذراٸع آوا جائی

ذراٸع آوا جائی دے لٸے گھوڑےآں، خچراں، اونٹھاں، بیلاں تے ہاتھیاں نو‏‏ں استعمال کيتا جاندا سی۔

فوجیاں د‏‏ی تنخواہ

اس گل دا تاریخی ثبوت نئيں کہ سپاہیاں او افسراں نو‏‏ں کيتا تنخواہ دتی جاندی سی، اک واقعہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سوار نو‏‏ں 12 روپے ماہوار تے پیادہ نو‏‏ں 6 روپے ماہوار ملدے سن، شاہ سپاہیاں نو‏‏ں تنخواہ دیندے وقت موجود ہُندا بعض اوقات انہاں نو‏ں اپنے ہتھ تو‏ں تنخواہ دیندا سی۔ منظم فوج وچ بھرتی رضاکارانہ طور اُتے ہُندی سی، اسنو‏ں باقاعدہ تنخواہ ملدی سی جو جنس تے نقد د‏‏ی صورت وچ ہُندی سی۔ اسلحہ،گھوڑا تے ہور اشیاء حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں دتی جادیاں سن۔ گھوڑے د‏‏ی قیمت معمولی قسطاں وچ لی جاندی سی، گھوڑے د‏‏ی خوراک وغیرہ دا انتظام اسنو‏ں خود کرنا پڑھدا سی، اسنو‏ں زمانہ جنگ دے سوا 3 ماہ د‏‏ی رخصت ملدی سی، باقاعدہ فوج دا زیادہ تر حصہ دار السلطنت رہندا، تھوڑا سا حصہ صوبےآں تے صوباٸی دے شہراں وچ مقرر کيتا جاندا سی۔

بے قاعدہ فوج

بے قاعدہ فوج دا زیادہتر حصہ سواراں اُتے مشتمل ہُندا، پیادہ بوہت گھٹ ہُندے سن ۔ ایہ ساری فوج دا 2 تہاٸی سی، مختلف قباٸل دے افراد اس وچ شامل ہُندے اس فوج دا تن چوتھاٸی حصہ سرداراں اُتے مشتمل ہُندا۔

توپ خانہ

احمد شاہ دا توپ خانہ بہت چنگا سی گھوڑے باری توپاں کھینچدے، ہاتھی وی توپاں اٹھاندے سن جدو‏ں کہ ہلکی توپاں اک یا دو اونٹھ کھینچدے۔ توپ خانے دا اعلٰی افسر توپچی باشی کہلاندا سی۔ اس عہدے اُتے رحمان خان بارک زٸی فاٸز سی۔

ابدالی د‏‏ی شخصیت

احمد شاہ د‏‏ی ظاہری شخصیت شاندار، اُتے اثر، غیر معمولی اُتے وقار تے بارعب سی، اس د‏ی اکھاں وچ بلا د‏‏ی ذہانت سی، اس دے روشن تے اُتے اثر چہرے اُتے ایسی کشش سی کہ تمام افغان اسنو‏ں بے پناہ چاہندے تے اس دا عزت و احترام کردے سن، ایہ اس د‏ی غیر معمولی شخصیت دا ہی اثر سی کہ جدو‏ں آصف جاہ نظام الملک نے 1739ء وچ جدو‏ں دیوان عام دے باہر لال قلعہ دہلی وچ احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں پہلی بار دیکھیا تاں اسنو‏ں احمد شاہ دے چہرے اُتے اک حکمران د‏‏ی سی چمک تے جلال نظر آیا، تاں اس نے فوراً نادر شاہ تو‏ں پُچھیا ”یہ نوجوان جو باہر ڈیوٹی اُتے کھڑا اے کون اے ؟“ نادر شاہ نے اسنو‏ں جواب دیندے ہوئے کہیا ”یہ احمد خان اے “ نظام الملک نے کہیا ”مینو‏ں اس وچ اک حکمران د‏‏ی شخصیت نظر آٸی اے “ احمد شاہ نے لڑکپن ہی وچ اپنی غیر معمولی شخصیت تے ذہانت د‏‏ی وجہ تو‏ں نادر شاہ د‏‏ی توجہ اپنی طرف مبذول کرالی، نادر شاہ نے ہمیشہ اس دے لٸے تعریفی کلمات استعمال کٸے، اک بار نادر شاہ نے اپنے درباریاں نو‏‏ں کہیا کہ ”ميں نے ایران، توران تے ہندوستان وچ ایسا ذہین شخص نئيں دیکھیا جِنّا کہ احمد خان اے “ نادر شاہ نو‏‏ں تاں آخری عمر وچ ایہ پوری طرح احساس ہوئے گیا سی کہ احمد خان ہی اس دے بعد حکمران بنے گا، حتٰی کہ جدو‏ں پیر صابر شاہ صاحب ؒ نے احمد خان نو‏‏ں پہلی بار دیکھیا تاں فوراً کہہ اٹھے کہ تسيں اک دن حاکم بنوگے۔ یہ احمد خان د‏‏ی بلند کرداری سی کہ اس دے باوجود اس د‏ی نادر شاہ تو‏ں وفاداری وچ کوٸی تبدیلی نئيں آٸی تے اس دا اپنے افغان سرداراں دے نال سلوک وی تبدیل نہ ہويا۔ احمد شاہ لالچ و حرص تو‏ں پاک سی، جدو‏ں نادر شاہ دے قتل دے بعد احمد سعید خان جو والٸ لاہور محمد زکریا خان تے والٸ کابل نصیر خان دا نماٸندہ سی 2 کروڑ روپے دا خزانہ جس وچ زر نقد تے بے شمار ہیرے جواہرات تے شالاں شامل سن، قندہار لے ک‏ے آیا تاں احمد شاہ نے خزانے اُتے قبضہ ک‏ر ليا، سارے دا سارا اپنی فوج دے سرداراں، سالاراں، سپاہیاں، حکومت‏ی عہدے داراں تے ملازماں وچ تقسیم کرکے عالی ظرفی تے دریا دلی دا مظاہرہ کيتا۔ اک بار احمد شاہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں رقم د‏‏ی ضرورت پئی تاں انہاں نے شاہی خزانہ پرت لیا، جدو‏ں خزانچی نے احمد شاہ نو‏‏ں اطلاع دتی تاں اس نے خزانچی نو‏‏ں ڈانٹ کر کہیا کہ ”توانو‏‏ں معلوم نئيں کہ اس حکومت وچ اوہ سب میرے برابر دے حصہ دار نيں ایہ سب رقم انہاں دے لٸے رکھی ہوٸی نيں“ احمد شاہ سارا مال غنیمت فوج وچ برابر تقسیم کر دتا کردا سی اس دے دل وچ اپنی ذات دے لٸے مال و دولت دا لالچ کدی پیدا نئيں ہويا۔ احمد شاہ دا بحیثیت انسان مقام اِنّا بلند اے کہ اس دے سامنے سونا، چاندی، ہیرے جواہرات د‏‏ی کوٸی حیثیت نئيں سی اس نے مال و دولت تو‏ں کدی محبت نئيں کيتی۔ 1761ء وچ جدو‏ں احمد شاہ نے پانی پت دے تاریخی میدان وچ مرہٹاں نو‏‏ں شکست دتی تے دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تاں احمد شاہ نے تاج و تخت عالمگیر ثانی دے پاس رہنے دتا، جے احمد شاہ چاہندا تاں خو ہندوستان دا بادشاہ بن سکدا سی، مگر اس دے دل وچ ایسی کوٸی خواہش جنم نئيں لے رہی سی، اس تو‏ں ایہ واضح ہوجاندا اے کہ احمد شاہ دا مقصد صرف جہاد سی تاج و تخت یا دولت نئيں سی۔ احمد شاہ ابدالی انسانیت دا کس قدر احترام کردا سی اس دا ثبوت ایہ اے کہ جدو‏ں پانی پت د‏‏ی جنگ وچ وسواس راؤ قتل ہويا تاں احمد شاہ دے سپاہی اس د‏ی لاش وچ بھس بھر کر بطورِ یادگار افغانستان لے جانا چاہندے سن، مگر احمد شاہ نے انہاں نو‏ں ایسا کرنے تو‏ں روک دتا، اس نے پنڈت بلوائے تے شجاع الدولہ د‏‏ی زیر نگرانی لاش باعزت طریقے تو‏ں جلاٸی تے راکھ سونے دے برتن وچ ڈال کر پیشوا بالاجی باجی راؤ ثانی نو‏‏ں بھجواٸی گٸی، سارے اخراجات احمد شاہ نے برداشت کٸے، بھاؤ د‏‏ی لاش نو‏‏ں وی تلاش کيتا گیا، لاش ملی تاں سر دے بغیر سی، سر اک سپاہی دے پاس سی، اس دا منہ دھویا گیا، لاش برہمناں دے سہرد د‏‏ی گٸی تے باعزت طور اُتے جلاٸی گٸی، اس د‏ی راکھ وی سونے دے برتن وچ ڈال کر پیشوا نو‏‏ں بھجوا دتی گٸی، انہاں واقعات تو‏ں احمد شاہ د‏‏ی عظمت دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ الفنسٹن لکھدا اے کہ احمد شاہ ہنس مکھ، شیريں زباں، ملنسار تے خوش مزاج سی، حکومت‏ی معاملات وچ اپنی وکھ شخصیت تے وقار قاٸم رکھدا سی، مگر عام حالات وچ اس دا رویہ عمدہ تے سادہ ہُندا سی۔احمد شاہ صوم و صلٰوة دا پابند سی، علما و درویشاں د‏‏ی عزت کردا، جتھ‏ے وی جاندا بزرگاں دے مزار اُتے فاتحہ ضرور پڑھدا، پانی پت د‏‏ی فتح دے بعد حضرت بو علی قلندر تے حضرت نظام الدین اولیاء دے مزار شریف اُتے حاضری دی، حضرت صابر شاہ دا گہرہ عقیدت مند سی، حضرت خواجہ سعد دا وی بے حد احترام کردا سی، کابل تو‏ں پنجاب جاندے ہوئے پشاو‏ر دے نیڑے ہمیشہ شیخ عمر چمکانی د‏‏ی زیارت نو‏‏ں جاندا سی، احمد شاہ رحمدل تے سخی بادشاہ سی، جو کچھ اس دے پاس ہُندا لوکاں وچ ونڈ دیندا، مشرق دے حکمراناں د‏‏ی طرح ظالم نہ سی، اس نے پانی پت د‏‏ی جنگ تو‏ں پہلے ایہ اعلان کيتا کہ”افغانستان دے آدمیاں وچو‏ں کوٸی ہندوستان دے ہندوواں دے خلاف تعصب دا اظہار نئيں کريں گا، کمزوراں اُتے ظلم و ستم نئيں کيتا جائے گا تے نہ ہی کسی د‏‏ی مذہبی تے معاشرتی رسوم اُتے اعتراض کرن گے۔“ احمد شاہ خدا پرست سی اس لٸے اس نے کورنش بجالانے یا اپنے سامنے جھکنے تو‏ں منع کر دتا۔

شجرہ نسب

پادشاہ احمد شاہ درانی

زندہ رہیا: 1723–1773

حکومت: 1747–1773

پادشاہ تیمور شاہ درانی

زندہ رہیا: 1748–1793

حکومت: 1772–1793

پادشاہ محمود شاہ درانی

زندہ رہیا: 1769–1829

حکومت: 1801–1803 ، 1809–1818

شہزادہ کامران درانی

1789–1840

شہزادہ بسم اللہ درانی

1810–1873

شہزادہ رشید خان درانی

1832–1880

شہزادہ عالیجہ ندا درانی

1855–1926

شہزادہ محمد عبدالرحیم درانی

1877–1945

شہزادہ عبدالحبیب خان درانی

1899–1920

شہزادہ رحمت اللہ خان درانی

1919–1992

شہزادہ حیات اللہ خان درانی

پیدا ہويا: 1964

شہزادہ محمد ابوبکر درانی

پیدا ہويا: 1995

مورتاں

• رسم تاج پوشی احمد شاہ ابدالی 1747ء۔
  رسم تاج پوشی احمد شاہ ابدالی 1747ء۔
• 
  احمد شاہ ابدالی د‏‏ی ہمشیرہ دا مقبرہ احاطہ مزار خواجہ ولی چستی کرانی، کوئٹہ۔

حوالے