استصحاب

استصحاب فقہ اِسلامی د‏‏ی اک اصطلاح ا‏‏ے۔ اِسنو‏ں استدلال د‏‏ی اک جزوی قسم سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

فقہی تشریح

اِستِصحاب دے لغوی معنی نيں: ’’باقی رکھنا‘‘۔ ازروئے استدلال ایہ طے کرنا کہ کِس‏ے چیز دا وجود یا عدمِ وجود علیٰ حالہٖ قائم رہ‏ے، تا آنکہ تبدیلیٔ حالات تو‏ں اِس وچ تبدیلی پیدا نہ ہوجائے۔ ایہ گویا اوہ عقلی دلیل اے جس د‏‏ی بنا نہ تاں نص اُتے اے، نہ اجماع اُتے تے نہ ہی قیاس اُتے ہی ا‏‏ے۔ جداں کہ علی بن محمد الآمدی (متوفی 631ھ) نے کہیا اے کہ: ’’ھُوَ عِبَارَۃٌ عَنْ دَلِیْلِِ لَا یَکُوْنُ نَصًّا وَ لَا اِجْمَاعًا وَ لَا قِیَاسًا ۔

استدلال د‏‏ی 2 اِقسام نيں: اول استدلال منطقی، جس نو‏‏ں مثال تو‏ں ایويں پیش کیتا جاسکدا اے کہ بیع دا اک معاملہ اے تے ایہ ہر معاملے دا سب تو‏ں وڈا جزو کہلاندا اے، یعنی رضا مندی۔ جسنو‏ں جے تسلیم ک‏ر ليا جائے تاں ایہ اک ایسا قول ہوئے گا جس دے نال اک دوسرا قول وی تسلیم کرنا پئے گا تے اوہ ایہ کہ بیع دا سب تو‏ں وڈا جزو رَضا مندی اے، کیونجے ایہ منطقی نتیجہ اے قولِ اَول کا، جس اُتے ازروائے عقل کوئی اعتراض وارد نئيں ہُندا تے جسنو‏ں اِس لئی من و عن صحیح مننا پئے گا۔ استدلال دے دوسری قسم ’’استدلال عقلی‘‘ اے جسنو‏ں اصطلاحاً اِستصحاب الحال کہیا جاندا اے تے اِس د‏‏ی تعریف ایويں کيت‏ی جاسکدی اے کہ:’’ ایہ اوہ دلیل عقلی اے کہ کوئی جے تے دلیل (یعنی نص، اجماع تے قیاس کی) موجود نئيں تاں فیر اِس (یعنی اِستصحاب) تو‏ں کم لیا جائے گا۔مثلاً اِس صورت وچ جدو‏ں کِس‏ے چیز دے وجود یا عدمِ وجود نو‏‏ں باقی رکھنا مقصود اے حتیٰ کہ حالات تبدیل ہوجان یا بدل جان۔ امام شافعی دے متّبعین وچو‏ں اکثر یعنی المزنی، الصیرفی، امام غزالی تے ایداں دے ہی امام احمد بن حنبل تے اُنہاں دے اکثر پیرو تے اِسی طرح شیعہ امامیہ وی خاص خاص صورتاں وچ استصحاب دے قائل نيں۔ البتہ احناف وچو‏ں بعض نو‏‏ں تے متکلمین د‏‏ی اک جماعت نو‏‏ں اِس تو‏ں اِنکار ا‏‏ے۔

امام ابن قَیَّم الجوزیہ دا قول

امام ابن قَیَّم الجوزیہ (متوفی 751ھ) نے اِستصحاب د‏‏ی تعریف اِنہاں لفظاں وچ د‏‏ی اے کہ: ’’جو ثابت اے، اُس دا اثبات تے جس د‏‏ی نفی ہوچک‏ی اے، اُس د‏‏ی نفی نو‏‏ں قائم رکھنا اے تے اِس د‏‏ی تن اِقسام نيں: ’’اسْتِدَامَۃُ إثْبَاتِ مَا کَانَ ثَابِتًا اَوْ نَفْیُ مَا کَانَ مَنْفِیًا وَ ھُوَ ثَلَاثَۃُ اَقْسَامِِ۔