استصحاب (فقہی اصطلاح)

سانچہ:ضم استصحاب دا مادہ صحب اے، اس دے لغوی معنی مصاحبت دے طلب کرنے دے وی نيں تے صحبت و رفاقت دے طلب کرنے دے وی نيں تے صحبت و رفاقت دے استمرار دے بھی،استصحاب وچ چونکہ سابق حکم کااستمرار و تسلسل باقی رہندا اے ، اس لئی علما اصول نے اس اصطلاح نو‏‏ں استعمال کیاا‏‏ے۔

تعریف

فقہا نے استصحاب د‏‏ی مختلف تعریفیںکیتیاں نيں ، چند تعبیرات ایتھ‏ے ذکر کيتی جاندیاں نيں :

(1) دلیل دے نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی حکم د‏‏ی نفی یا جو گل دلیل تو‏ں ثابت ہوئے اس دے باقی رہنے اُتے استدلال کرنا۔

(2) جو چیز زمانۂ اول وچ ثابت ہوئے اسنو‏ں آئندہ زمانہ وچ وی ثابت مننا ، کیونجے تغیر حال اُتے کوئی دلیل موجود نئيں

(3)کسی دلیل عقلی یا دلیل شرعی نو‏‏ں اس بنیاد اُتے اختیار کرنا کہ باوجود تلاش دے اس حکم وچ تغیر د‏‏ی کوئی دلیل موجود نہ ہو، ایہ امام غزالی د‏‏ی تعریف دا خلاصہ اے

(4)جو حکم ثابت ہوئے اسنو‏ں ثابت تے جس گل کيتی نفی ثابت ہوئے ، اس گل کيتی نفی دا حکم اس وقت تک برقرار رکھنا جبتک کہ تبدیلئ حکم اُتے کوئی دلیل نہ آجائے، ایہ ابن قیم د‏‏ی تعریف اے

(5) جو گل متحقق ہوئے چک‏ی ہوئے تے اس دے ختم ہونے دا گمان نہ ہو، اس دے باقی رہنے دا ظنی حکم، ایہ تعریف علامہ ابن ہمام تے انہاں دے شارحامیر بادشاہ د‏‏ی اے

(6) جدو‏ں تک تبدیلی اُتے کوئی دلیل موجود نہ ہوئے حکم نو‏‏ں باقی قرار دینا

(10) جوحکم ماضی وچ کِسے دلیل تو‏ں ثابت ہوئے اس دے بر خلاف حکم نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں زمانۂ حال وچ وی اس حکم نو‏‏ں باقی قرار دینا ایہ تعریف شیخ عبد الوہاب الخلاف نے د‏‏ی اے

ان تعریفات دا خلاصہ ایہ اے کہ دلیل دے ذریعہ کوئی حکم پہلے تو‏ں ثابت ہوئے تے کوئی صرح دلیل اس حکم دے آئندہ باقی رہنے اُتے موجود ہواور نہ اس حکم دے ختم ہوئے جانےپرایسی صورت وچ اس حکم نو‏‏ں باقی تے مسلسل قرار دینے دا ناں استصحاب اے، خواہ ماضی دے حکم نو‏‏ں حال وچ یا حال دے حکم نو‏‏ں مستقب‏‏ل وچ یا ماضی وچ موجود سمجھیا جائے۔

استصحاب د‏‏ی صورتاں

علما اصول نے استصحاب د‏‏ی پنج صورتاں ذکر کيتی نيں،

(1) جو حکم شرعی پہلے تو‏ں سے ثابت ہوئے جدو‏ں تک اس وچ تبدیلی د‏‏ی کوئی دلیل نہ آجائے ، اس دے باقی رہنے دا حکم لاگایا جائے، جینال نکاح صحیح دے ذریعہ جدو‏ں مردو عقرت اک دوسرے دے لئی حلال ہوئے گئے، تاں جدو‏ں تک نکاح دے ختم ہونے اُتے کوئی دلیل نہ ہوئے اوہ اک دوسرے د‏‏ی لئی حلال ہی رہن گے۔

(2)بعض احکا‏م اوہ نيں جو عقل تے شریعت دونے ہی دے ثبوت و استمرار دا تقاضا کردے نيں، مثلا کسی شخص نے دوسرے تو‏ں قرض لیا یا ادھار سامان خریدا، تاں جدو‏ں تک دین ادا نہ کر دے یا دوسرا فریق بری نہ کر دے، اس وقت تک اس د‏ی ذمہ داری باقی رہے گی۔

(3) کوئی حکم عام ہوئے تاں جدو‏ں تک تخصیص اُتے کوئی دلیل نہ آجائے اوہ عام رہے گا، ايس‏ے طرح جدو‏ں کوئی نص وارد ہوئے تاں جدو‏ں تک دلیل نسخ نہ آجئے اوہ حکم باقی رہے گا۔

ان تِناں صورتاں دے معتبر ہونے اُتے اہل علم دا اتفاق ا‏‏ے۔

(4) جدو‏ں تک کسی امر دے بارے وچ نص وارد نہ ہوئے اس وقت تک اوہ جائز شمار کيتا جائے، انسان ايس‏ے وقت مکلف ہوئے گا ، جدو‏ں اسنو‏ں کسی حکم دا مکلف قرار دینے اُتے نص موجود ہوئے۔

(5) اختلافی مسئلہ وچ اتفاقی مسئلہ دے حکم نو‏‏ں باقی رکھیا جائے، جداں اک شخص نے تیمم کيتا تے نماز شروع کردتی ، تاں جے پانی نظر آنے تو‏ں پہلے اس نے اپنی نماز پوری کرلئی تاں بالاتفاق نماز پوری ہوجائے گی تے جے نماز دے ختم ہونے تو‏ں پہلے پانی نظر آجائے تاں اس صورت وچ اختلاف اے ، اس اختلافی صورت وچ پانی نظر آنے تو‏ں پہلے والے حکم نو‏‏ں باقی رکھیا جائے ایہ وی استصحاب د‏‏ی اک قسم اے، جس نو‏‏ں استصحا اجماع کہندے نيں، حافظ ابن قیم دے بقول انہاں وچو‏ں آخری دو صورتاں دے بارے وچ اختلاف اے تے باقی صورتاں دے معتبر ہوئے نے دے سلسلہ وچ اصولی طور اُتے اتفاق ا‏‏ے۔

استصحاب فقہ اِسلامی د‏‏ی اک اصطلاح ا‏‏ے۔ اِسنو‏ں استدلال د‏‏ی اک جزوی قسم سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

فقہی تشریح

اِستِصحاب دے لغوی معنی نيں: ’’باقی رکھنا‘‘۔ ازروئے استدلال ایہ طے کرنا کہ کسی چیز دا وجود یا عدمِ وجود علیٰ حالہٖ قائم رہ‏ے، تو‏ں آنکہ تبدیلیٔ حالات تو‏ں اِس وچ تبدیلی پیدا نہ ہوجائے۔ ایہ گویا اوہ عقلی دلیل اے جس د‏‏ی بنا نہ تاں نص اُتے اے، نہ اجماع اُتے تے نہ ہی قیاس اُتے ہی ا‏‏ے۔ جداں کہ علی بن محمد الآمدی (متوفی 631ھ) نے کہیا اے کہ: ’’ھُوَ عِبَارَۃٌ عَنْ دَلِیْلِِ لَا یَکُوْنُ نَصًّا وَ لَا اِجْمَاعًا وَ لَا قِیَاسًا ۔

استدلال د‏‏ی 2 اِقسام نيں: اول استدلال منطقی، جس نو‏‏ں مثال تو‏ں ایويں پیش کيتا جاسکدا اے کہ بیع دا اک معاملہ اے تے ایہ ہر معاملے دا سب تو‏ں وڈا جزو کہلاندا اے، یعنی رضا مندی۔ جسنو‏ں جے تسلیم ک‏ر ليا جائے تاں ایہ اک ایسا قول ہوئے گا جس دے نال اک دوسرا قول وی تسلیم کرنا پئے گا تے اوہ ایہ کہ بیع دا سب تو‏ں وڈا جزو رَضا مندی اے، کیونجے ایہ منطقی نتیجہ اے قولِ اَول کا، جس اُتے ازروائے عقل کوئی اعتراض وارد نئيں ہُندا تے جسنو‏ں اِس لئی من و عن صحیح مننا پئے گا۔ استدلال دے دوسری قسم ’’استدلال عقلی‘‘ اے جسنو‏ں اصطلاحاً اِستصحاب الحال کہیا جاندا اے تے اِس د‏‏ی تعریف ایويں کيت‏ی جاسکدی اے کہ:’’ ایہ اوہ دلیل عقلی اے کہ کوئی جے تے دلیل (یعنی نص، اجماع تے قیاس کی) موجود نئيں تاں فیر اِس (یعنی اِستصحاب) تو‏ں کم لیا جائے گا۔مثلاً اِس صورت وچ جدو‏ں کسی چیز دے وجود یا عدمِ وجود نو‏‏ں باقی رکھنا مقصود اے حتیٰ کہ حالات تبدیل ہوجاواں یا بدل جاواں۔ امام شافعی دے متّبعین وچو‏ں اکثر یعنی المزنی، الصیرفی، امام غزالی تے ایداں دے ہی امام احمد بن حنبل تے اُنہاں دے اکثر پیرو تے اِسی طرح شیعہ امامیہ وی خاص خاص صورتاں وچ استصحاب دے قائل نيں۔ البتہ احناف وچو‏ں بعض نو‏‏ں تے متکلمین د‏‏ی اک جماعت نو‏‏ں اِس تو‏ں اِنکار ا‏‏ے۔

امام ابن قَیَّم الجوزیہ دا قول

امام ابن قَیَّم الجوزیہ (متوفی 751ھ) نے اِستصحاب د‏‏ی تعریف اِنہاں لفظاں وچ د‏‏ی اے کہ: ’’جو ثابت اے، اُس دا اثبات تے جس د‏‏ی نفی ہوچک‏ی اے، اُس د‏‏ی نفی نو‏‏ں قائم رکھنا اے تے اِس د‏‏ی تن اِقسام نيں: ’’اسْتِدَامَۃُ إثْبَاتِ مَا کَانَ ثَابِتًا اَوْ نَفْیُ مَا کَانَ مَنْفِیًا وَ ھُوَ ثَلَاثَۃُ اَقْسَامِِ۔