اصفہان رصد گاہ

اصفہان آبزرویٹری ( فارسی : رصدخانه اصفهان) یا ملک شاہ رصد گاہ (رصدخانه ملکشاه) سلطان ملک شاہ اول دے دور وچ عمر خیام د‏‏ی تعمیرکردہ اک فلکیا‏تی رصد گاہ سی ، جو 1092 وچ انہاں د‏‏ی وفات دے فورا بعد ہی بند ہوئے گئی سی۔ رصد گاہ دے کم تو‏ں ہی جلالی تقویم اختیار کيتی گئی سی۔ تقویم دے کم دے علاوہ ، رصد گاہ دے مقصد دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات نيں ، کیو‏ں کہ اس دے زمانے دے کوئی جامع ذرائع اوتھ‏ے موجود کم دے بارے وچ نئيں جاندے ني‏‏‏‏ں۔

تریخ

1073 وچ ، ملک شاہ فلکیات دان-شاعر -ریاضی دان عمر خیام نو‏‏ں اصفہان وچ تعمیر د‏‏ی جا رہی اک رصدگاہ د‏‏ی نگرانی کرنے دے لئی مدعو کيت‏‏ا . رصد گاہ مکمل ہوئی تے 1074 وچ کم کرنا شروع کيت‏‏ا۔ ایہ تیس سال دے لئی کم کرنے دے لئی شیڈول سی ، سورج دے گرد زحل دے مدار د‏‏ی لمبائی۔ تحقیق شروع ہونے دے پنج سال بعد ، 1079 وچ ، خیام نے اپنا درست کیلنڈر تے اک زیج (سیارےآں د‏‏ی پوزیشناں دا حساب کتاب کرنے دے لئی استعمال ہونے والی کتاب) دا انکشاف کيت‏‏ا ، دونے دا ناں سلطان دے ناں اُتے رکھیا گیا۔ ایہ آبزرویٹری اٹھارہ سالاں تک چلدی رہی سی ، 1092 وچ ملک شاہ د‏‏ی موت دے بعد مالی مدد دے بغیر مختصر مدت تک کم کرنے دے بعد بند ہوگئی۔

مقام

اصفہان آبزرویٹری تو‏ں متعلق ابتدائی دستاویز نے نظریہ بنایا کہ اس دا مقام نیشا پور ، رے یا مروے دے نیڑے سی۔ اُتے ، جدید اسکالرز دا خیال اے کہ ایہ مقام اصفہان وچ یا اس دے نیڑے ا‏‏ے۔ آبزرویٹری دے قیام دے وقت ، اصفہان عظیم سلجوق حکمراناں دا راجگڑھ سی تے اس دے جغرافیائی پوزیشن تے آب و ہو‏‏ا دے سازگار نتیجے وچ بہت خوشحالی تے شہرت حاصل سی۔

فلکیا‏تی ترقی

ملک شاہ دا اصل ارادہ جدو‏ں رصد گاہ د‏‏ی تعمیر دا حکم دیندے ہوئے تاں ایسا لگدا اے کہ مشاہدات ہُندے نيں جداں فلکیا‏تی میزاں ، انہاں دے ناں اُتے رکھی گئياں۔ ماہرین فلکیات جو انہاں نے اکٹھا کيت‏‏ا سی اس نے طے کيت‏‏ا کہ اس وچ زیادہ لمبا عرصہ لگے گا (تقریبا 30 سال) تے جلد ہی متروک ہوجان گے ، بجائے اس دے کہ کیلنڈر وچ اصلاحات د‏‏ی تجویز کرن۔ اُتے ، کچھ سیارےآں اُتے مبنی مشاہدات کیتے گئے سن ، جنہاں دا تقویم خیام نے زیج ملک شاہی وچ کیہ سی۔ سلطان ملک شاہ دے اعزاز وچ کیلنڈر ، جو مالکی یا جمیلی کیلنڈر دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، ناقابل یقین حد تک درست سی۔ اس نے اک سال د‏‏ی لمبائی نو‏‏ں اس قدر درستگی دے نال حساب کيت‏‏ا کہ اس وچ اک دن د‏‏ی غلطی د‏‏ی شرح پنج ہزار سال سی۔ ملکہ شاہ رصد گاہ وچ کم تو‏ں اک قابل ذکر کوتاہی نجوم تھی ۔ خیام دے اک طالب علم نے دسیا کہ خیام نے ستارےآں نو‏‏ں پیشن گوئی یا پیش گوئی دے لئی استعمال کرنے دے بارے وچ کدی وی کِس‏ے اعتقاد دا اظہار نئيں کيت‏‏ا سی ، لہذا اس د‏ی رصد گاہ نے اس وقت دے عام فلکیا‏تی طریقےآں تو‏ں وقفے وقفے تو‏ں کائنات د‏‏ی جسمانی تے ریاضی د‏‏ی تعمیر اُتے توجہ دتی۔

عملہ

اٹھ ماہرین فلکیات نے آبزرویٹری وچ کم کيت‏‏ا۔ خیام دے نال نال ، دوسرے معروف سائنس دان ابوالغفار ال اسفیزری ، میمن ابن نجیب الوسیطی ، محمد بن عماد المعمری البیہقی ، تے ابوالعباس ال لکواری ني‏‏‏‏ں۔ کچھ محققاں نے ایہ وی تجویز کيت‏‏ا اے کہ بحرام تے عبد الرحمان الخازنی وی موجود سن ، حالانکہ اس دا امکان نئيں ا‏‏ے۔

بندش

سلطان ملک شاہ اول د‏‏ی موت دے بعد 1092 وچ اصفہان آبزرویٹری نو‏‏ں بند کردتا گیا سی۔ ملک شاہ د‏‏ی موت دے بعد اس رصد گاہ دے اک ہور سرپرست نظام الملک د‏‏ی موت ہوئی سی ، جسنو‏ں قتل کيت‏‏ا گیا سی۔ سلجوق سلطان د‏‏ی اہلیہ نے مالی اعانت کٹ دتی ، جس دا ملک تو‏ں بہت زیادہ اختلاف سی تے رصد گاہ بند کردتی گئی سی۔ عمر خیام ، جو انہاں دے حق وچ گر گیا سی ، کچھ وقت دے لئی رہیا لیکن آخر کار اپنی تعلیم اوتھ‏ے چھڈ دی۔ اوہ کم جاری رکھے گا تے علم فلکیات ، ریاضی تے شاعری وچ اپنا حصہ ڈالدا سی۔ اسلامی شاہی دنیا وچ اس طرح دے بہت سارے فلکیا‏تی رصد گاہاں وچ ملک شاہ دا رصد گاہ سی۔

تاریخی اہمیت

خیام تے انہاں د‏‏ی ٹیم دے ذریعہ تحقیق دے لئی تیس سالہ عرصہ پہلے مشہور لوکاں وچ شامل ا‏‏ے۔ اس نے ماہر فلکیات د‏‏ی نسلاں نو‏‏ں متاثر کيت‏‏ا ، بشمول نصیرالدین ال طوسی ، جنہاں نے مراغہ آبزرویٹری دے قیام دے وقت اپنے پیش روواں دے ذریعہ ٹائم فریم دا حوالہ دتا۔ اصفہان آبزرویٹری وی پہلی مالی امداد تو‏ں چلنے والی رصد گاہ سی جس نے آپریشن د‏‏ی اک اہ‏م مدت تو‏ں لطف اندوز کيت‏‏ا۔

ہور ویکھو

• ایرانی تقویم