عمر خیام

غیاث‌الدین ابوالفتح عمر ابراهیم خیام نیشابورﻯ عمر خیام
جنم:	18 مئی 1048 نیشاپور، خراسان
موت:	4 دسمبر 1131 خراسان
کارج_کھیتر:	ساہتکار، حساب دان، جغرافیہ دان، فلاسفر

عمر خیام (پورا ناں: غیاث‌الدین ابوالفتح عمر ابراهیم خیام نیشابوری ،18 مئی 1048 – 4 دسمبر 1131)فارسی ادب کار، حساب دان، جغرافیا دان تے فلاسفر سی۔ اوہناں نے اسلامی تارا پڑھت نوں اک نویں پچھان دتی تے ایہدے سدھاراں دے کارن سلطان ملک شاہ دا پترا (تریخ ملک شاہی)، جلالی جنتری دا چلن ہویا۔ اوہناں دیاں رباعیاں (چار لائیناں وچ لکھی اک قسم دی شاعری) نوں جگ پدھر تے مشہور کرن وچ انگریزی شاعر ایڈورڈ فجیرالڈ دا وڈا یوگدان رہیا اے۔

خیام دا جنم 18 مئی 1048 وچ اُبھے چڑھدے فارس دے نیشاپور وچ گیارویں صدی وچ اک تمبو بناؤن والے ٹبّر وچ ہویا تے اتھے ای اوہنے تقریبن پوری زندگی لنگھائی۔

حساب دان

الجبرا

عمر خیام نے الجبرا دے اصولاں اتے ذکریوگ کارج کیتا۔ اس نے تنّ گھاتی اتے ہور اچّ گھاتی سمیکرناں نوں حلّ کرن دے کجھ ویاپک طریقے وکست کیتے دوپدی سمیکرناں دے گنانکاں (Binomial Coefficients) نوں پہلی وار اسنے تربھج دے روپ وچّ پیش کیتا ، جسنوں ہن پاسکل ٹرائینگل ( Pascal Triangle ) نام نال جانیا جاندا ہے۔

جیامتی

اسنے گریک گنتگیاتا یوکلڈ دے پنجویں سوے سدھ (Axiom) اتے وچار کیتا۔ گیات رہے کہ یوکلڈ دی جیامتی وچّ سارے سدھانت پنج سوے سدھاں دی سہائتا نال سدھ کیتے جاندے ہن۔ ایہہ سوے سدھ تے سدیوی سچ منے جاندے ہن۔ پر ایہناں وچّ پنجواں سوے-سدھ بعد دے گنتگیاتیاں لئی وواداسپد رہا ہے۔ اس سوے-سدھ دے انوسار دو سمانتر ریکھاواں آپس وچّ کدے نہیں ملدیاں۔ سروپرتھم ال ہیتھم نے سوچیا کہ ایہہ سویسدھ نہیں سگوں تھیورم ہے ، جسنوں ہور سویسدھاں دی سہائتا نال سدھ کر سکدے ہاں ۔ گوس نے تھیوری دتی دیاں پنجواں سویسدھ کیول کجھ ہی دشاواں وچّ سچ پایا جاندا ہے۔ عمر خیام نے یوکلڈ دبارا سدھ کجھ اجہیاں تھیورماں کھوج لئیاں جنہاں وچّ پنجواں سوے-سدھ ٹکراؤ پیدا کر رہا سی۔ اس طرحاں اوہ پہلا گنتگیاتا ہے جسنے یوکلڈ جیامتی توں باہر دیاں سمبھاوناواں تے وچار کیتا۔

جیامتی الجبرا

خیام نے جیامتی الجبرا ( Geometric Algebra ) دی ستھاپنا کیتی۔ جس وچّ اسنے الجبرک سمیکرناں دے جیامتی حلّ پیش کیتے۔ اس وچّ شامل ہے کیوبک سمیکرن دا ہائپربولا اتے چکر ورگیاں جیامتی رچناواں دوارا حلّ۔ اسنے الجبرے وچّ ویاپک دوگھاتی سمیکرن دا وی وچار دتا۔

جغرافیا

جغرافیا وچّ کارج کردے ہوئے عمر خیام نے اک سور سال دی دوری دشملوَ دے چھ ستھاناں تکّ شدھ حاصل کیتی۔ اس آدھار اتے اسنے اک نویں کیلینڈر دی کھوج کیتی۔ اس سمیں دی ایرانی ہکومت نے اسنوں جلالی کیلینڈر دے نام نال لاگوُ کیتا۔ ایہہ کیلینڈر ورتمان دے گریگورئن کیلینڈر توں کتے زیادہ شدھ سی پر گنتی وچّ اوکھا سی۔ ورتمان ایرانی کلنڈر جلالی کیلینڈر دا ہی اک مانک روپ ہے۔ کجھ سروتاں دے انوسار اسنوں گیات سی کہ دھرتی اپنے اکش اتے گھمدی ہے اتے ایہہ برہمنڈ دا کیندر نہیں ہے۔ جدوں کہ یورپ وچّ اس سٹے اتے کاپرنیکس پندرویں شتابدی وچّ پجیا۔

دھرم

نیشاپور، ایران وچّ عمر خیام دی آرامگاہ

عمر خیام دی دھارمک شردھا وواداسپد ہے۔ کچھ اسنوں شیعہ مسلمان ، کجھ صوفی تاں کئی لوک ناستک وی سمجھدے ہن۔ لیکن انا طے ہے کہ اوہ ملاں دوارا تھوپے جان والے دھرم توں سنتشٹ نہیں سی۔ اسدیاں رباعیاں وچّ کئی جگہ اس پرتی بغاوت دے سر سنائی پیندے ہن ۔ مثال وجوں گورمکھی وچّ اسدی اک رباعی  :

از راہ چنارو ،کہ سلامت ن کنند
با خلق چنا زی کہ قیامت ن کنند
در مسجد گر روی چناں رو کہ ترا
در پیش ن کھانند او امامت ن کنند

شاعر

خیام نوں اس دیاں رباعیاں نے دنیاں دے وڈے شاعر دی پچھان دتی ہے۔ بھاویں اس دیاں اکا دکا رباعیاں کئی کتاباں وچّ بکھریاں ہوئیاں مل جاندیاں ہن، پر اوہناں دا رباعیاں دا پہلا سنگریہہ 1423 وچّ پرکاشت ہویا، یعنی خیام دی موت توں تقریباً تنّ صدیاں بعد۔ اس کارن ایہناں وچّ بہت ساریاں رباعیاں دی رلاوٹ منی جاندی ہے۔

خیام دی شاعری دے ترجمے

راجا مکھن لال

خیام دا سبھ توں پہلا ترجمہ راجا مکھن لال نے جو دربار-اے-دکنر نال وابستا سن اتے نظام نصیر ال دولا نے اس نوں راجا دا خطاب دتا سی۔ مکھن لال نے 1842 وچّ رباعیات-اے- خیام دا اردو وچّ ترجمہ کیتا، یعنی ایڈورڈ فٹزجیرالڈ توں 17 سال پہلاں۔

ایڈورڈ فٹزجیرالڈ

ایڈورڈ فٹزجیرالڈ دے انگریزی ترجمے نے عمر دی شاعری توں ساری دنیاں نوں جانو کر دتا۔ رباعیات-اے- خیام دے نام نال ایہہ انگریزی انوواد 15 جنوری 1859 نوں پرکاشت ہویا۔ اس نوں انگریزی شاعری دے سربوتم شاہکاراں وچّ شمار کیتا جاندا ہے۔ ایہہ نہ صرف انگریزی شاعری دی سبھ توں زیادہ پڑھی جان والی کتاب ہے، بلکہ سبھ توں زیادہ حوالے وجوں ورتی جان والی کتاب وی ایہی ہے۔ آکسفرڈ ڈکشنری آف کوٹیشنز وچّ اس کتاب وچوں 130 کتھن درج کیتے گئے ہن۔

حوالے