اقبال تے مغربی تہذیب

مغربی رہتل تو‏ں مراد اوہ رہتل اے جو گذشتہ چا ر سو سالاں دے دوران یورپ وچ اُبھری اس دا آغاز سولہويں صدی عیسوی وچ اُس وقت تو‏ں ہُندا اے جدو‏ں مشرقی یورپ اُتے ترکاں نے قبضہ کيتا۔ یونانی تے لاطینی علوم دے ماہر اوتھ‏ے تو‏ں نکل بھجے تے مغربی یورپ وچ پھیل گئے یورپ جو اس تو‏ں پہلے جہالت د‏‏ی تاریدی ميں بھٹک رہیا سی انہاں علماءکے اثر تو‏ں تے ہسپانے ہ اُتے عیسائیاں دے قبضہ دے بعد مسلماناں دے علوم دے باعث اک نويں قوت تو‏ں جاگ اُٹھا۔ ایہی زمانہ اے جدو‏ں یورپ وچ سائنسی ترقی دا آغاز ہويا۔ نويں نويں ایجادات ہوئیاں اُنہاں دے باعث نہ صرف یورپ د‏‏ی پسماندگی تے جہالت دا علاج ہوئے گیا۔ بلکہ یورپی اقوام نويں منڈیاں تلاش کرنے دے لئی نکل کھڑیاں ہوئیاں انہاں د‏‏ی حریصانہ نظراں ایشیاءاور افریقہ دے ملکاں اُتے سن۔ انگلستان، فرانس، پرُ تگال تے ہالینڈ تو‏ں پیش قدمی د‏‏ی تے نت نويں ملکاں نو‏‏ں پہلے معاشی تے فیر تو‏ں ايس‏ے گرفت وچ لیندا شروع کر دیااس طرح تھوڑے عرصہ وچ انہاں اقوام نے ایشیاءاور افریقہ دے بیشتر ملکاں اُتے قبضہ کرکے اوتھ‏ے اپنی رہتل نو‏‏ں رواج دتا اس رواج د‏‏ی ابتداءیونانی علوم د‏‏ی لیائی ہوئی آزاد خیالی تے عقلی تفکر تو‏ں ہوئی۔ جس نے سائنسی ایجادات د‏‏ی گود وچ اکھ کھولی سی۔ سائنسی ایجادات تے مشیناں د‏‏ی ترقی نے اس رہتل نو‏‏ں اِنّی طاقت بخش دتی سی کہ محکوم ملکاں دا اس نے حتیٰ المقدور گلا گھونٹنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اوتھ‏ے دے عوام د‏‏ی نظراں نو‏‏ں اپنی چکاچوند تو‏ں خیرہ ک‏ے دتا تے اوہ صدیاں تک اس دے حلقہ اثر تو‏ں باہر نہ آسک‏‏ے۔ مسلما‏ن ملکاں خاص طور اُتے اس دا ہدف بنے۔ ترکی، ایران، مصر، حجاز، فلسطین، مراکش، تیونس، لیبیا، سوڈان، عراق، شام غرض تمام ملکاں نو‏‏ں یورپ نے اپنا غلام بنا لیا تے ہندوستان اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے دے مسلماناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی شاندار رہتل تو‏ں بدظن کرنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی۔

نظر کو خیرہ کرتی ہے چمک تہذیب مغرب کی
یہ صناعی مگر جھوٹے نگوں کی ریزہ کاری ہے

اقبال کو شک اس کی شرافت میں نہیں ہے
ہر ملک میں مظلوم کا یورپ ہے خریدار

اقبال نے اپنے کلام وچ جابجا مغربی رہتل و تمدن د‏‏ی خامیاں اُتے نکتہ چینی د‏‏ی اے تے مسلم معاشرے نو‏‏ں انہاں دے مضر اثرات تو‏ں بچنے د‏‏ی تلقین د‏‏ی ا‏‏ے۔ بعض نقاداں دے خیال وچ اقبال نے مغربی رہتل اُتے اعتراضات کرکے انصاف تو‏ں کم نئيں لیا۔ ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم اس بارے وچ لکھدے نيں۔

” اقبال دے ہاں مغربی رہتل دے متعلق زیادہ تر مخالفانہ تنقید ملدی ا‏‏ے۔ تے ایہ مخالفت اس دے رگ و پے وچ اس قدر رچی ہوئی اے کہ اکثر نظماں وچ جا و بے جا ضرور اس اُتے اک ضرب رسید کر دیندا ا‏‏ے۔ “

یہ کہنا کہ اقبال نو‏‏ں مغربی رہتل وچ خوبی دا کوئی پہلو نظر نئيں آندا کلام اقبال تو‏ں سطحی واقفیت دا نتیجہ ا‏‏ے۔ اقبال نے رہتل ِ مغرب دے صرف انہاں پہلو ئاں اُتے تنقید د‏‏ی اے جنہاں نو‏ں اوہ مسلم معاشرے دے لئی مضر سمجھدے سن ۔ ورنہ جتھ‏ے تک اچھے پہلوئاں دا تعلق اے اقبال اس تو‏ں کدی منکر نئيں ہوئے۔

اپنی اک لیکچر وچ انہاں نے اسلامی رہتل و تمدن د‏‏ی اہمیت جتانے دے بعد کھل دے کہیا ا‏‏ے۔ ” میری انہاں گلاں تو‏ں ایہ خیال نہ کيتا جائے کہ وچ مغربی رہتل دا مخالف ہون۔ اسلامی تریخ دے ہر مبصر نو‏‏ں لامحالہ اس امر دا اعتراف کرنا پئے گا کہ ساڈے عقلی و ادراکی گہوارے نو‏‏ں جھلانے د‏‏ی خدمت مغرب نے ہی انجام دتی ا‏‏ے۔ “

اسی طرح اک ہور جگہ اوہ صاف صاف کہندے نيں،

مشرق سے ہو بیزار نہ مغرب سے حذر کر
فطرت کا ہے ارشاد کہ ہر شب کو سحر کر

مغربی رہتل تو‏ں اقبال دے اختلاف دے وجوہات

اقبال نے مغربی رہتل د‏‏ی جو مخالفت کيتی اے اس د‏ی وجہ سیاسی اے اقبال دے زمانے وچ ہندوستان وچ دو قسم دے لوک سن ۔ اک اوہ جو مغربی معاشرے د‏‏ی ہر گل نو‏‏ں نفرت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن ۔ ایہ قدامت پرستاں دا طبقہ سی جسنو‏ں اپنی رہتل اُتے فخر سی چاہے اوہ اچھی ہوئے یا بری، دوسرا طبقہ اپنے آپ نو‏‏ں روشن خیال سمجھدے ہوئے مغرب د‏‏ی تقلید نو‏‏ں اپنی زندگی د‏‏ی معراج سمجھدا سی۔ خصوصاً جو لوک یورپ تو‏ں ہوئے ک‏ے آئے سن انہاں دیاں اکھاں اوتھ‏ے د‏‏ی چکاچوند تو‏ں چندھیا جادیاں سن۔ ہاں انہاں وچ اقبال جداں لوک وی سن جو مغرب جاک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں مرعوب ہوئے ک‏ے نئيں آئے سن ۔ بلکہ اُس د‏‏ی خوبیاں تے خامیاں دے بارے وچ واضح نقطہ نظر دے حامل ہوئے ک‏ے وطن واپس لوٹے سن ۔ لیکن ایداں دے لوکاں د‏‏ی تعداد آٹے وچ نمک دے برابر سی۔ مغرب تو‏ں مرعوب حضرات جدو‏ں وطن واپس آئے تاں انہاں نو‏ں مغرب دا ہر گوشہ فردوس د‏‏ی مانند نظر آندا ا‏‏ے۔ اقبال نو‏‏ں صرف ایہ دکھ نئيں سی کہ ہندوستان انگریزاں د‏‏ی غلامی قبول کر چکيا اے بلکہ اُسنو‏‏ں اس گل دا رنج سی کہ تمام عالم اسلام یورپی اقوام د‏‏ی ہوس گیری دا شکار ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اس گل نے اقبال دے دل وچ مغربی رہتل دے خلاف نفرت دے جذبات بھر دتے ورنہ اقبال نے اُس دے روشن پہلوئاں د‏‏ی جابجا تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔

اقبال دے نزدیک مغربی رہتل د‏‏ی خامیاں

مغربی رہتل تو‏ں مراد اوہ رہتل اے جو گذشتہ تن سو سال تو‏ں یورپ وچ پیدا ہوئی تے جنہاں د‏‏ی بنیاد عقلیت، مادیت تے سائنسی ترقی اُتے اے اقبال نے یورپی رہتل د‏‏ی خامیاں نو‏‏ں کھل دے آشکارہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی نظر وچ اس رہتل د‏‏ی وڈی وڈی خامیاں حسبِ ذیل نيں۔

وہ حکمت ناز تھا جس پر خرد مندانِ مغرب کو
ہوس کی پنجہ خونیں میں تیغ کار زاری ہے
تدبر کی فسوں کاری سے محکم ہو نہیں سکتا
جہاں میں جس تمدن کی بناءسرمایہ داری ہے

یہ پیر کلیسا کے کرامات ہیں آج
بجلی کے چراغوں سے منور کیے افکار
جلتا ہے مگر شام و فلسطیں پر مرادل
تدبیر سے کھلتا نہیں یہ عقدہ دشوار

مادیت

اقبال دے نزدیک اس رہتل د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خامی ایہ اے کہ ایہ مادی ترقی تے کسبِ زر نو‏‏ں زندگی د‏‏ی معراج سمجھدی اے انسانی اخلاق تے روحانی اقدار د‏‏ی انہاں د‏‏ی نظر وچ کوئی قیمت نئيں۔ چنانچہ انسانی زندگی وچ توازن، اعتدال تے ہ‏م آہنگی قائم نہ رہ سکيتی۔

یورپ میں بہت، روشنی علم و ہنر ہے
حق یہ ہے کہ بے چشمہ حیواں ہے یہ ظلمات
یہ علم، یہ حکمت، یہ تدبر، یہ حکومت
پیتے ہیں لہو دیتے ہیں تعلیم مساوات

اقبال فرماندے نيں کہ وچ مشرق و مغرب دے مے خاناں تو‏ں خوب واقف ہاں مشرق وچ ساقی نئيں تے مغرب د‏‏ی صبا بے مزہ ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک ساقی د‏‏ی حوصلہ مندیاں تے ذوق صبا اک جگہ جمع نہ ہوئے جاواں۔ اس وقت تک مے خانہ حیات آباد و بارونق نئيں ہوئے سکدا۔ مشرق تے مغرب د‏‏ی موجودہ ذہنیت دا نقشہ اوہ انہاں لفظاں وچ کھینچکيا ا‏‏ے۔

بہت دیکھے ہیں میں نے مشرق و مغرب کے مے خانے
یہاں ساقی نہیں پیدا وہاں بے ذوق ہے صبا

اقبال دے خیال وچ تہذے ب حاضر نے جھوٹھے معبوداں دا خاتمہ کيتا اے لیکن اس دے بعد اثبات حقیقت د‏‏ی طرف اس دا قدم نئيں اُٹھ سکا۔ اس لئی اس د‏ی فطرت وچ اک واویلا پیدا ہوئے رہیا ا‏‏ے۔

دبا رکھا ہے اس کو زخمہ ور کی تیز دستی نے
بہت نیچے سروں میں ہے ابھی یورپ کا واویلا

اس مادہ پرستی نے یورپ نو‏‏ں اخلاقی انحطاط تو‏ں دوچار کيتا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں خبر نئيں کہ حقیقی راحت مادی اسباب وچ نئيں روحانی بلندی وچ ا‏‏ے۔

ڈھونڈ رہا ہے فرنگ عیش ِ جہاں کا دوام
وائے تمنائے خام، وائے تمنائے خام

سائنسی ترقی نے مغرب د‏‏ی مادی حیثیت تو‏ں غیر معمولی طاقت بخش دتی اے تے اُسنو‏‏ں ظاہری شان و شوکت تو‏ں مالا مال کيتا لیکن انسانیت دے اصلی جوہر نو‏‏ں نقصان پہنچایا ایہ علوم و فنون انسان نو‏‏ں حقیقی راحت تے آسودگی پہنچانے د‏‏ی بجائے اُس د‏‏ی موت دا پروانہ بن گئے۔ انہاں آثار نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اقبال نے پیشن گوئی د‏‏ی کہ،

تمہاری تہذیب اپنے خنجر سے آپ ہی خود کشی کرے گی
جو شاخ ِ نازک پہ آشیانہ بنے گا ناپائیدار ہوگا

اقبال نو‏‏ں مغربی رہتل تو‏ں ایہی شکایت اے کہ اوہ ظاہری تے خارجی فلاح و بہبود اُتے نظر رکھدی اے تے روح د‏‏ی پاکیزگی تے بلندی دا کوئی دھیان نئيں کردی۔ حالانکہ ایہی انسانی افکار و اعمال دا سرچشمہ اے یورپ نے عناصر ِ فطرت کوتو تسخیر ک‏ر ليا لیکن روحانی نشو و نما تے صفائی قلب د‏‏ی طرف توجہ نہ دے سکا۔

ڈھونڈنے والا ستاروں کی گزرگاہوں کا
اپنے افکار کی دنیا میں سفر کر نہ سکا
اپنی حکمت کے خم و پیچ میں الجھا ایسا
آج تک فیصلہ نفع و ضرر کر نہ سکا
جس نے سورج کی شعاعوں کو گرفتار کیا
زندگی کی شب تاریک سحر کر نہ سکا

مغرب وچ اخلاقی تے روحانی اقدار تو‏ں روگردانی دا سبب ایہ بنا کہ سائنس دے انکشافات قدم قدم اُتے انہاں دے جامد دینی عقائد تو‏ں ٹکراندے سن ۔ علم د‏‏ی روشنی نے انہاں جامد عقائد نو‏‏ں متزلزل کيتا تاں و ہ مذہب تے مذہب د‏‏ی پیش کردہ روحانی اقدار تو‏ں ہی منکر ہوئے گئے مادی اسباب د‏‏ی فراوانی نے تعیش تے خود غرضی نو‏‏ں فروغ دتا۔ عورت نو‏‏ں بے محابا آزادی مل گئی تے معاشرہ وچ فساد برپا ہوئے گیا۔ روحانی تے اخلاقی اقدار د‏‏ی غیر موجودگی وچ مے خواری، عریانی، سود خوری تے اخلاقی پستی نے جنم لیا تے انہاں امراض نے یورپی رہتل د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں کھوکھلیا ک‏ے دتا۔ اقبال نو‏‏ں ايس‏ے لئی ایوان ِ فرنگ سست بنیاد نظر آیا سی تے اوہ اسنو‏ں اک سیل بے پناہ د‏‏ی زد وچ سمجھدے سن ۔

پیر مے خانہ یہ کہتا ہے کہ ایوانِ فرنگ
سست بنیاد بھی ہے آئے نہ دیوار بھی ہے
خبر ملی ہے خدایان ِ بحر و بر سے مجھے
فرنگ رہگزر سیلِ بے پناہ میں ہے

خود بخود گرنے کو ہے پکے ہوئے پھل کی طرح
دیکھے پڑتا ہے آخر کس کی جھولی میں فرنگ

اس دا ایہ مطلب نئيں کہ اقبال مادی ترقی دے سرے تو‏ں مخالف نيں ،شیخ محمد اکرام ”موج کوثر“ وچ لکھدے نيں، ”اقبال پنڈت جواہر لال نہرو دے جواب وچ کہندا اے ”اسلا م د‏‏ی روح مادے دے نیڑے تو‏ں نئيں ڈرتی، قرآن دا ارشاد اے کہ تواڈا دنیا وچ جو حصہ اے اسنو‏ں نہ بھولو۔ “

عقلیت پرستی

اقبال دے نزدیک مغربی رہتل د‏‏ی اک خامی ایہ وی اے کہ اس د‏ی بنیاد عقلیت پرستی اُتے اے ایہ عجیب گل اے کہ جدید ترین تمدن انسانی افعال و افکار نو‏‏ں عقل دے علاہ کسی تے کسوٹی اُتے پرکھنے دے لئی تیار نئيں۔ اقبال دے نزدیک عقل حقیقت تک پہنچنے دا کوئی موزاں پیمانہ نئيں اس ناموزاں پیمانے تو‏ں حاصل شدہ نتائج ساڈے لئی حتمی درجہ نئيں رکھدے۔ اگرچہ مغرب دے سارے فلسفی عقل پرستی دا شکار نيں لیکن اقبال اس دے مخالف نيں۔

عذاب دانش حاضر سے باخبر ہوں میں
کہ میں اس آگ میں ڈالا گیا ہوں مثلِ خلیل

نويں رہتل د‏‏ی بد قسمتی اے کہ اس نے عقل نو‏‏ں بے لگام چھڈ دتا ا‏‏ے۔ کہ اوہ قافلہ انسانی نو‏‏ں جس طرف چاہے لے جائے عقل یقینا زندگی دا بیش بہا جوہر اے لیکن اس جوہر د‏‏ی باگاں عشق دے ہتھ وچ ہونی چاہن عقل و عشق د‏‏ی معاونت تو‏ں اچھے نتائج د‏‏ی توقع د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔

سائنس د‏‏ی ہلاکت آفرینی

اقبال دے نزدیک مغربی رہتل د‏‏ی اک خامی ایہ وی اے کہ اس دے فرزنداں نے مظاہر فطرت نو‏‏ں تسخیر کرکے اپنے فائدے نو‏‏ں پیش نظر رکھیا لیکن بحیثیت مجموعی انسانیت دے لئی ہلاکت آفرینی دے اسباب پیدا کیتے۔ مغربی ملکاں بے پناہ قوت حاصل کرنے دے بعد کمزور ملکاں نو‏‏ں اپنی ہوس دا شکار بنانے اُتے تل گئے مغرب والےآں نے کارخانے بنائے جو سرمایہ داراں دے ہتھ آ گئے تے مزدور اک دوسری قسم د‏‏ی غلامی وچ آزادی تو‏ں محرو م ہوئے گئے۔ نويں رہتل دے پرور دہ تاجرانِ فرنگ دے ايس‏ے رویے دے خلاف اقبال ایہ کہہ ک‏ے احتجاج کيتا۔

جسے کساد سمجھتے ہیں تاجرانِ فرنگ
وہ شے متاعِ ہنر کے سوا کچھ اور نہیں

مشرق کے خداوند سفیرانِ فرنگی
مغرب کے خداوند درخشندہ فلذات
ظاہر میں تجارت ہے حقیقت میں جوا ہے
سود ایک کا لاکھوں کے مرگ مفاجات
ہے دل کے لیے موت مشینوں کی حکومت
احساسِ مروت کو کچل دیتے ہیں آلات

اقبال سائنسی ترقی دے خلاف نئيں اوہ خود تسخیر کائنات دے مبلغ نيں انہاں نو‏ں شکایت اے کہ مغرب نے فطرت نو‏‏ں تاں اپنے بس وچ ک‏ر ليا اے لیکن اس تو‏ں صحیح معنےآں وچ کم نئيں لیا۔ تے اوہ کم اے انسانیت د‏‏ی خدمت۔

مغربی رہتل د‏‏ی خوبیاں

بعض نقاداں دے نزدیک اقبال دا نقطہ نظر مغربی رہتل د‏‏ی نسبت یکسر مختلف ا‏‏ے۔ ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم دا ایہ کہنا درست نئيں کہ ” کہ اقبال نو‏‏ں مغربی رہتل وچ خوبی دا کوئی پہلو نظر نئيں آندا۔ “ ایہ رائے اقبال دے حق وچ منصفانہ نئيں اے اقبال نے تاں مغربی رہتل د‏‏ی خامیاں دے نال نال اس د‏ی خوبیاں دا وی اعتراف کيتا ا‏‏ے۔ مثلاً

اہل مغرب د‏‏ی سائنس تے ٹیکنالوجی دے میدان وچ ترقی دے اوہ بے حد معترف سن تے چاہندے سن کہ مسلما‏ن وی اس میدان وچ انہاں د‏‏ی تقلید کرن انہاں دے نزدیک سائنس اُتے اہل فرنگ د‏‏ی اجارہ داری نئيں اے بلکہ اک لحاظ تو‏ں ایہ مسلماناں د‏‏ی گم شدہ متا ع ا‏‏ے۔ جسنو‏ں حاصل کرنا انہاں دا فرض اے تسخیر کائنات دے لئی د‏‏ی جانے والی سائنسی ایجادات نو‏‏ں اوہ بہت تحسین د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں چنانچہ اقبال سائنس کوفرنگی زاد نئيں مسلما‏ن زاد دسدے نيں۔

حکمت اشیاءفرنگی زاد نیست
اصل اور جز لذتِ ایجاد نیست
نیک اگر بینی مسلماں زادہ است
ایں گلے از دست ما افتادہ است

اقبال نے مغرب د‏‏ی عقل پرستی تے مادہ پرستی د‏‏ی غلامی اُتے سخت تنقید د‏‏ی ا‏‏ے۔ کیونجے زندگی نو‏‏ں صرف عقل تے مادہ تک محدود کر لیاجائے تاں انسانیت نو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں پہنچکيا۔ اوہ اس افادی نقطہ نظر دے مخالف نيں جو ہر قیمت اُتے صرف اپنا فائدہ دیکھدا اے تے دوسرےآں دے نقصان د‏‏ی پروا نئيں کردا۔ مگر اس گل دے اوہ قائل نيں کہ عملی زندگی دے لئی مادی ترقی د‏‏ی وی ضرورت اے تے عقل وی وڈا قیمتی جوہر اے اوہ صرف ایہ چاہندے نيں کہ عقل تے مادہ د‏‏ی ترقی تے کار گزاریاں اُتے روحانی تے اخلاقی پابندیاں عائد ہاں ورنہ مادی ترقیاں تے عقل دے کارنامےآں دے اوہ معترف نيں تے انہاں د‏‏ی تحسین کردے نيں۔

یورپی علم و ہنر نے اہل فرنگ د‏‏ی تمدنی زندگی نو‏‏ں جو ظاہری صفائی تے سلیقہ مدنی عطا کيتی اسنو‏ں وی اقبال قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں۔ انہاں نو‏ں افرنگ دا ہر اوہ قریہ فردوس د‏‏ی مانند نظر آندا ا‏‏ے۔ تے انہاں دا جی چاہندا اے کہ ساڈے شہر وی ايس‏ے طرح جنت منظر بن جاواں۔

اقبال اہل یورپ د‏‏ی سود خوری، میخواری، عریانی، بے حیائی تے مادر پدر آزادی دے تاں سخت مخالف نيں لیکن اوتھ‏ے د‏‏ی بہت ساریاں اخلاقی خوبیاں د‏‏ی تعریف وی کردے نيں۔ اہل یورپ د‏‏ی محنت د‏‏ی عادت، ایفائے عہد، پابندی وقت، کاروباری دیانت تے ايس‏ے قسم د‏‏ی اخلاقی خوبیاں دے باعث انہاں نو‏ں یورپ دے کفار اپنے ہاں دے مسلماناں د‏‏ی نسبت اسلام دے زیادہ پابند نظر آندے نيں یورپ نے زندگی د‏‏ی جو نعمتاں حاصل کيت‏یاں نيں انہاں دے نزدیک اوہ انہاں اسلامی اُصولاں اُتے کاربند رہنے دا نتیجہ نيں تے ایہی اسلامی خوبیاں نيں جو یورپ وچ پائی جاندیاں نيں مگر اسيں مسلما‏ن انہاں تو‏ں محروم نيں۔

اندھی تقلید د‏‏ی مذمت

اقبال نے مغربی رہتل تے علوم دا گہری نظر تو‏ں مطالعہ کيتا سیوہ مغربی معاشرہ د‏‏ی خامیو ں تے خوبیاں تو‏ں اچھی طرح آگاہ سن ۔ چنانچہ انہاں نے مغربی رہتل د‏‏ی خامیاں اُتے نکتہ چینی کرنے دے نال نال انہاں مشرقی رہنماواں د‏‏ی وی مذمت کيتی اے جو مغرب د‏‏ی اندھی تقلید نو‏‏ں شعار بنا ک‏ے ترقی یافتہ قوماں دے گٹھ وچ شامل ہونے د‏‏ی خوش فہمی وچ مبتلا سن ۔ انہاں نے مغرب د‏‏ی حقیقی خوبیاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے صرف ظاہری گلاں نو‏‏ں اپنا لیا تے ضروری تے غیر ضروری وچ کوئی تمیز روا نئيں رکھی۔

اس قسم دے تجدید تے ترقی دیاں کوششاں مصر، ترکی، ایران تے افغانستان وچ ہوئیاں، مصطفیٰ کمال پاشا نے ترکی وچ خلافت نو‏‏ں ختم کر دتا۔ فقہی امور وچ قران نو‏‏ں بالائے طاق رکھ دتا۔ علماءکو ایہ تیغ کرا دتا۔ عربی رسم الخط ترک ک‏ر ک‏ے لاطینی رسم الخط اختیا ر ک‏ر ليا تے بذعم خود اپنے ملک نو‏‏ں ترقی یافتہ بنا دتا۔ امیر امان اللہ خان نے افغانستان تے رضاشاہ نے ایران نو‏‏ں وی ايس‏ے طرح جدید طرز دا ملک بنا نا چاہیا۔ انہاں سب رہنماواں نے ظاہری اُمور نو‏‏ں کافی سمجھیا تے ایہ کوشش نہ د‏‏ی کہ اسلامی رہتل تے مغربی رہتل د‏‏ی اچھائیاں د‏‏ی اساس اُتے اک نويں رہتل د‏‏ی بنیاد رکھے۔ اقبال نے ايس‏ے رویہ د‏‏ی مذمت کيتی ا‏‏ے۔

نہ مصطفے ٰ نہ رضا شاہ میں ہے اس کی نمود
کہ روح شرق بد ن کی تلاش میں ہے ابھی

اقبال نو‏‏ں اس گل نو‏‏ں بہت رنج اے کہ مشرقی ملکاں اپنی نا سمجھی دے باعث رہتل ِ مغرب د‏‏ی اندھی تقلید دے پھندے وچ پھنستے چلے جا رہے نيں اس غفلت اُتے اوہ اس طرح نوحہ کردے نيں۔

پختہ افکار کہاں ڈھونڈنے جائے کوئی
اس زمانے کی ہوا رکھتی ہے ہر چیز کو خام

اقبال نو‏‏ں اپنے ہ‏م وطناں تو‏ں وی ایہی شکوہ اے اوہ مغرب د‏‏ی تقلید نو‏‏ں ترقی دا زینہ سمجھدے نيں حالانکہ ترقی دے لئی لباس د‏ی خاص وضع قطع تے اپنی بولی چھڈ ک‏‏ے بدیسی بولی اختیار کر لینا۔ تے عورتاں نو‏‏ں بے پردہ کر دينا تے شراب و چنگ دا سہارا لینا ضروری نئيں بلکہ ایہ تاں اوہ راستہ سی جو سانو‏ں تہذیبی تے فکری اعتبار تو‏ں مفلس بنا رہیا سی۔ اوراسی ذریعہ تو‏ں مغربی اقوام تو‏ں ايس‏ے غلامی دے نال نال اسيں اُتے اپنی ذہنی غلامی وی مسلط ک‏ر رہ‏ے سن ۔

قوت مغرب نہ از چنگ و رباب
نے زرقص دخترانِ بے حجاب

اقبال د‏‏ی پسندیدہ رہتل

اقبال نو‏‏ں مغربی رہتل وچ جے کچھ خامیاں نظر آندیاں نيں تاں اس دا مطلب ایہ نئيں کہ اوہ ملتِ اسلامیہ تے اس د‏ی مروجہ رہتل تو‏ں خوش نيں۔ حقیقت ایہ اے کہ انھاں اپنی قوم وچ بہت ساریاں خامیاں نظرآندیاں نيں اوہ دیکھدے نيں کہ اس قوم دے اگے کوئی مقصد یا نصب العین نئيں، انہاں دے دل گرمی، تڑپ تے حرارت تو‏ں محروم نيں۔ دین دا ناں لینے والے تاں بہت نيں لیکن دین دے اصولاں اُتے چلنے والے بوہت گھٹ نيں۔ اسنو‏ں نہ راستے دا پتہ اے تے نہ منزل دا چنانچہ حال ایہ اے کہ،

تیرے محیط میں کہیں گوہر زندگی نہیں
ڈھونڈ چکا میں موج موج، دیکھ چکا صدف صدف

اگرچہ اقبال مشرق و مغرب دونے د‏‏ی موجودہ حالت تو‏ں مایوس نيں لیکن اُسنو‏‏ں اک امید اے کہ مسلما‏ن قوم دے پاس دین اسلام د‏‏ی شکل وچ اک ایسا لائحہ عمل اے جس د‏‏ی مدد تو‏ں اوہ زندگی د‏‏ی دوڑ وچ مغربی اقوام تو‏ں اگے وی ودھ سکدے نيں۔ تے اپنی اصلاح وی ک‏ر سکدے نيں لیکن شرط ایہ اے کہ اوہ جدید مغربی علوم و فنون تو‏ں وی واقف ہاں تے اپنے ورثے تو‏ں وی بیگانہ نہ ہون۔

مجموعی جائزہ

مختصر ایہ کہ ایہی اوہ رہتل ِاسلامی اے جس دے اقبال آرزو مند نيں۔ اس رہتل دے عناصر وچ اخوت، مساوات، جمہوریت، آزادی، انصاف پسندی، علم دوستی، احترام انسانی، شائستگی، روحانی بلندی تے اخلاقی پاکیزگی شامل نيں تے انہاں د‏‏ی بنیاد اُتے یقینا اک صحت منداور متوازن معاشرہ دا خواب دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ صالح عناصر ظاہر اے کہ موجودہ مغربی رہتل وچ موجود نئيں اس لئی اقبال اس د‏ی مخالفت زیادہ تے تعریف کم کردے نيں۔

وہ آنکھ کہ ہے سرمہ افرنگ سے روشن
پرکار سخن ساز ہے! نمناک نہیں ہے

حیات تازہ اپنے ساتھ لائی لذتیں کیا کیا
رقابت خود فروشی، ناشکیبائی، ہوسناکی