اقبال دا تصور تعلیم
اردو وچ تعلیم دا لفظ، دو خاص معنےآں وچ مستعمل اے اک اصطلاحی دوسر ے غیر اصطلاحی، غیر اصطلاحی مفہوم وچ تعلیم دا لفظ واحد تے جمع دونے صورتاں وچ استعمال ہوئے سکدا اے تے آدرش، پیغام، درسِ حیات، ارشادات، ہدایات تے نصائح دے معنی دیندا اے۔ جداں آنحضرت دی تعلیم یا تعلیمات، حضرت عیسیٰ دی تعلیم یا تعلیمات تے شری کرشن دی تعلیمات، دے فقراں وچ ، لیکن اصطلاحی معنےآں وچ تعلیم یا ایجوکیشن توں اوہ شعبہ مراد لیا جاندا اے جس وچ خاص عمر دے بچےآں تے نوجواناں دی ذہنی تے جسمانی نشو و نما، تخیلی و تخلیقی قوتاں دی تربیت و رہتل، سماجی عوامل و محرکات، نظم و نسق مدرسہ، استاداں، طریقہ تدریس، نصاب، معیار تعلیم، تریخ تعلیم، استاداں دی تربیت تے اس طرح دے دوسرے موضوعات زیر بحث آندے نيں۔
علامہ اقبال دے تعلیمی تصورات یا فلسفہ تعلیم دے متعلق کتاباں و مقالات دی شکل وچ ہن تک جو کچھ لکھیا گیا اے اس وچ تعلیم دے اصطلاحی مفہوم توں کدرے زیادہ تعلیم دے عام مفہوم کوسامنے رکھاگیا اے۔ یعنی جو کچھ لکھیا گیا اے اس وچ درس و تدریس، تعلیم یا طلبہ و مدارس دے توسط توں پیدا ہونے والے مسائل توں بحث کرنے دی بجائے عام طور اُتے اوہی گلاں کہی گئیاں نيں جواقبال دے فکرو فن یا فلسفہ خودی و بے خودی یا تصور فرد و جماعت دے حوالے توں، انہاں نوں اک بزرگ مفکر یا عظیم شاعر ثابت کرنے دے لئی کہی جاندیاں نيں، حالانکہ انہاں گلاں دا تعلق، تعلیم دے اصطلاحی مفہوم توں نئيں بلکہ تعلیم دے اس عام مفہوم توں اے جس دے دائرے وچ ہر بزرگ تے صاحبِ نظر فلسفی یا شاعر دا پیغام درس حیات آ جاندا اے۔
منیا کہ اقبال دے تصور ِ تعلیم دے ضمن وچ ایسا کرنا بعض وجوہ توں ناگزیر اے تے اقبال دے مقاصد ِتعلیم دے تعین دے سلسلے وچ انہاں دے فلسفہ خودی و بے خودی یا فلسفہ حیات نوں بہرحال سامنے رکھنا پردا اے۔ لیکن اقبال دے عام فلسفہ حیات نوں اصطلاحی معنےآں وچ تعلیم یا فلسفہ تعلیم توں تعبیر کرنا یا محض انہاں دلائل دی بنیاد اُتے انہاں نوں اک عظیم مفکر تعلیم یا ماہر تعلیم کہنا مناسب نئيں معلوم ہُندا۔ اس لئی کہ بقول قاضی احمد میاں اختر جوناگڑھی،
” اقبال نہ تاں فن ِ تعلیم دے ماہر سن نہ انہاں نے اس فن دی تحصیل کيتی سی، نہ اس موضوع اُتے انہاں نے کوئی کتاب لکھی بجز اس دے کہ کچھ مدت تک بحیثیت پروفیسر کالج وچ درس دیندے رہے کوئی مستقل تعلیمی فلسفہ انہاں نے نئيں پیش کيتا۔ “
با ااں ہمہ، اقبال دے تعلیمی افکار توں کلیتاً صرف نظر نئيں کيتا جا سکدا۔ انہاں نے تعلیم دی فنی تے عملی صورتاں اُتے غور کيتا اے مسائل تعلیم نوں اپنی توجہ دا مرکز بنایا اے۔ اپنے فلسفہ حیات وچ مناسب جگہ دتی اے۔ تعلیم دے عام معنی و اثرات اُتے روشنی پائی اے اس دے ڈھانچے اغراض تے معیار نوں موضوع گفتگو بنایا اے تے اپنے عہد دے نظام ِ تعلیم اُتے تنقیدی نگاہ پائی اے۔ مدرسہ، طلبہ، استاداں تے نصاب، سب اُتے اظہار خیال کيتا اے صرف مشرق نئيں، مغرب دے فلسفہ تعلیم تے نظام ِ کار نوں وی سامنے رکھیا اے۔ دونے دا اک دوسرے توں مقابلہ کيتا اے انہاں دے درمیان حد ِ فاضل کھینچی اے۔ خرابیاں تے خوبیاں دا جائزہ لیا اے تے ایہ دسیا اے کہ زندگی نوں کامیاب طریقے توں برتنے تے اس دی مزاحمتاں اُتے قابو پالینے دے لئی کس قسم دی تعلیم تے نظام تعلیم دی ضرورت اے۔
افراد تے اقوام دی زندگی وچ تعلیم و تربیت نوں اوہ بنیادی اہمیت حاصل اے کہ افراد دی ساری زندگی دی عمارت ايسے بنیاد اُتے تعمیر ہُندی اے تے اقوام اپنے تعلیمی فلسفہ دے ذریعہ ہی اپنے نصب العین، مقاصد ِ حیات، رہتل و تمدن تے اخلاق و معاشرت دا اظہار کردیاں نيں۔ ایہی وجہ اے کہ اقبال نے قومی زندگی دے ايسے اہم پہلو اُتے گہرا غور و خوص کيتا اے۔ تے اپنے افکار دے ذریعہ ایسی راہ متعین کرنے دی کوشش کيتی اے جو اک زندہ تے جاندار قوم دی تخلیق دا باعث بن سکے۔
ابتداءماں تاں اقبال نے قوم دے تعلیمی پہلو اُتے کوئی خاص توجہ نئيں دی۔ خاص طور اُتے اپنی شاعری دے پہلے تے دوسرے دور وچ اس موضوع اُتے انہاں نے کچھ نئيں لکھیا البتہ آخر وچ انہاں نے اس قومی پہلو نوں بھر پور اہمیت دی۔ تے ” ضرب کلیم‘ وچ تاں ”تعلیم و تربیت“ دا اک مستقل عنوان قائم کيتا اے۔ اس دے علاوہ وی جابجا ایداں دے اشعار ملدے نيں۔ جنہاں وچ صحیح تعلیم تے اس دے مقاصد دی نشان دہی کيتی گئی اے۔ بقول ڈاکٹر سید عبد اللہ،
” اقبال نے تعلیم دے عملی پہلوئاں اُتے کچھ زیاد ہ نئيں لکھیا مگر انہاں دے افکار توں اک تصور تعلیم ضرور پیدا ہُندا اے۔ جس نوں جے مرتب کر لیاجائے تاں اس اُتے اک مدرسہ تعلیم دی بنیاد رکھی جا سکدی اے۔ “
مروج نظام ہائے تعلیم
[سودھو]اقبال نے زمانے وچ دو نظام تعلیم ملک وچ پہلو بہ پہلو رائج سن اک تاں قدیم دینی نظام ِ تعلیم سی جو مذہبی مدارس وچ رائج سی۔ ایہ صدیاں توں اک ہی ڈگر اُتے چلا آ رہیا سی۔ وقت دے تقاضاں نے اس وچ کوئی تبدیلی پیدا نئيں کيتی سی تے اس دے باوجود اسنوں اپنی جگہ مکمل سمجھیا جاندا سی۔ دوسرا نظام حکمران انگریز قوم دا رائج کردہ سی جو لارڈ میکالے دے فکر دی پیداوار سی اس دا مقصد نوجواناں نوں حصول ِ علم وچ مدد دینے۔ انتظامی مشینر ی دے کل پرزے ڈھانچے دے علاوہ ایسی نسل تیار کرنا سی جو ذہناً اپنے ملک و قوم دی بجائے حکمران قوم توں وابستہ ہوئے۔
ان دو ناں نظاماں وچوں کوئی وی ایسا نئيں سی جو ملک تے قوم دی امنگاں تے مقاصد دی ترجمانی کرنے دی اہمیت رکھدا ہوئے۔ چنانچہ اقبال نے انہاں اُتے بھر پور تنقید دی اے
قدیم دینی مدارس دی جامد تعلیم
[سودھو]اقبال نے دیکھیا سی کہ قدیم دینی مدارس وچ قرآن و حدیث دی تعلیم جس طریقہ توں دتی جاندی اے۔ اوہ طلباءکو ارکانِ اسلام تے فقہی مسائل توں تاں آگاہ کر دیندی اے لیکن اوہ دین دی روح توں آشنا نئيں ہُندے، مشاہدہ کائنات تے تسخیر کائنات دے مضامین دا انہاں دے نصاب توں کوئی تعلق نئيں اے انہاں مدارس دے فارغ التحصیل طلباء زندگی دے وکھ وکھ مسائل نوں سمجھنے تے انہاں نوں حل کرنے دی صلاحیت توں عاری رہندے نيں۔ تے بدلدے ہوئے زمانہ دے تقاضاں دا جواب نئيں دے سکدے۔
اس وچ کوئی شک نئيں کہ اس نظام تعلیم نے کئی وڈے علماء وی پیدا کیتے جنہاں نے دینِ حق نوں زندہ رکھنے دی خدمت انجام دتی لیکن انہاں مدرسےآں دے تربیت یافتہ زیادہ تر لوک اوہی سن جنہاں نوں ”ملا“ کہیا جاندا اے۔ تے جنہاں دی خصوصیات وچ تنگ نظری، تعصب، جہالت تے رجعت پسندی نمایاں رہیاں نيں۔ اقبال نے ”بال جبریل “ وچ اک نظم ”مُلا“ انہاں نوں پیش نظر رکھ دے لکھی اے۔
میں بھی حاضر تھا وہاں ضبط سخن کر نہ سکا
حق سے جب حضر ت مُلا کو ملا حکم ِ بہشت
عرض کی میں نے الہٰی میری تقصیر معاف
خوش نہ آئیں گے اسے حور و شراب و لب کشت
مُلا توں اقبال اس لئی بیزار نيں کہ اس دے پاس دین اے دین دی حرارت نئيں، اوہ دین دی روح توں بے گانہ ہوئے گیا اے۔ اس دی نماز، روزہ، سب رسمی بن گئے نيں تے حیات دے انہاں اعلیٰ مقاصد تک اس دی پہنچ نئيں رہی جو دین دا نصب العین نيں، اُٹھا وچ مدرسہ و خانقاہ توں غمناک
نہ زندگی، نہ محبت، نہ معرفت نہ نگاہ
تیری نماز میں باقی جلال ہے نہ جمال
تیری اذان میں نہیں ہے مری سحر کا پیام
قوم کیا چیز ہے، قوموں کی امامت کیاہے
اس کو کیا سمجھیں یہ بے چارے دو رکعت کے امام
اقبال نوں دینی عالماں توں جو توقع اے تے انہاں دے علم دا جو تقاضا اے اوہ اپنی قوم دے نوجواناں دی اصلاح تے صحیح تعلیم و تربیت اے ايسے لئی اوہ تما م تر مایوسی دے باوجود دعوت دیندے نيں،
اللہ رکھے تیرے جوانوں کو سلامت
دی ان کو سبق خود شکنی خود نگر ی کا
جدید انگریزی مدارس دی گمراہ کن تعلیم
[سودھو]قدیم دینی مدارس دی جامد، بے روح تے زمانہ دے تقاضاں توں نا آشنا تعلیم دے نال اقبال جدید انگریزی تعلیم توں وی نالاں سن اس دی وجہ ایہ سی کہ ایہ تعلیم سراسر مادیت اُتے مبنی سی تے دین و مذہب توں اس دا کوئی واسطہ نئيں سی۔ انہاں دی نظر وچ ایہ نظامِ تعلیم دین دے خلاف اک بہت وڈی سازش سی جواناں نوں اعلیٰ اسلامی اقدار توں محروم کر رہی سی۔ ایہ تعلیم ضرورت توں زیادہ تعقل زدہ سی اس نے الحاد تے بے دینی پھیلانے دی بھر پور کوشش کيتی اے جسنوں اقبال نفرت دی نگاہ توں دیکھدے نيں۔
خوش تو ہیں ہم بھی جوانوں کی ترقی سے مگر
لب خنداں سے نکل جاتی ہے فریاد بھی ساتھ
ہم سمجھتے تھے کہ لائے گی فراغت تعلیم
کیا خبر تھی کہ چلا آئے گا الحاد بھی ساتھ
اور یہ اہلِ کلیسا کا نظام ِ تعلیم
ایک سازش ہے فقط دین و مروت کے خلاف
اقبال رسمی تے جامد تعلیم توں اس قدر نالاں نئيں جِنّے جدید مغربی تعلیم توں نيں۔ مغربی تعلیم دے بارے وچ اوہ بہت تلخ نيں اس دی کئی وجوہ نيں جنہاں وچوں چند درج ذیل نيں۔
مذہب توں بیزاری
[سودھو]مغربی تعلیم دی بنیاد ہی مادیت اُتے ستی اے اوہ عقل پرستی، تن پروری، تعیش و آرام دی دلدادگی دا سبق دیندی اے اس توں مسلمان نوجواناں دے عقائد متزلزل ہوئے جاندے نيں مغربی رہتل دی اندھی تقلید انہاں توں انہاں دا نصب العین کھو لیندی اے تے انہاں نوں اندھیراں وچ بھٹکنے دے لئی چھڈ دیندی اے ایہ بے دینی تے الحاد انہاں نوں احساس ِ کمتری وچ مبتلیا کے دیندی اے تے انہاں شاہاں بچےآں نوں خاکبازی دا سبق دے کے انہاں نوں توحید دے نظریہ توں دور لے جاندی اے ۔
گلا تو گھونٹ دیا اہل مدرسہ نے ترا
کہاں سے آئے صدا لاالہ الا اللہ
شکایت ہے مجھے یا رب خُداوندانِ مکتب سے
سبق شاہین بچوں کو دے رہے ہیں خاکبازی کا
ترے صوفے ہیں افرنگی، ترے قالین ایرانی
لہو مجھ کو رلاتی ہے جوانوں کی تن آسانی
بے مقصدیت
[سودھو]مغربی تعلیم دی روح بلند مقاصد توں خالی اے اس دا نصب االعین صرف معاش دا حصول اے تے ایہ نوجواناں نوں پیٹ دا غلام بنا کے اسنوں دنیاوی لذتاں وچ اُلجھا دیندی اے اس طر ح بلند مقاصد توں اوہ بالکل عاری ہوئے جاندے نيں۔
وہ علم نہیں زہر ہے احرار کے حق میں
جس علم کا حاصل ہو جہاں ِ میں دو کفِ جو
عصر حاضر ملک الموت ہے تیرا جس نے
قبض کی روح تری، دے کے تجھے فکر معاش
فیض فطر ت نے تجھے دیدہ شاہیں بخشا
جس میں رکھ دی ہے غلامی نے نگاہِ خفاش
احساس کمتری
[سودھو]مغربی تعلیم نوجواناں نوں اپنی قومی تریخ و روایات توں بیگانہ کرکے مغربی طرز معاشرت رفتار و گرفتا ر تے طرزِ حیات دا دلدادہ بنا دیندی اے۔ تے مغرب دے جھوٹھے معیار، جھوٹھے نظریات تے جھوٹی اقدار دی چمک دمک انہاں دی نگاہاں نوں خیر ہ کر دیندی اے اس طرح اوہ اپنی فطری حریت، دلیری، شجاعت تے بلند پروازی نوں چھڈ کے اک احساس ِ کمتری دا شکار ہوجاندے نيں۔ مغرب دی بھونڈی تقلید دی کوشش وچ اوہ مغرب دیاں خرابیاں نوں اپنا لیندے نيں تے خوبیاں نوں چھڈ دیندے نيں۔
یہ بتانِ عصر ِ حاضر کہ بنے ہیں مدرسے میں
نہ ادائے کافرانہ، نہ تراش ِ آزرانہ
امومیت دی موت
[سودھو]مغربی تعلیم دا اک بہت وڈا لمیہ ایہ اے اس نے عورت نوں جذبہ امومیت توں بیگانہ کر دتا اے۔ عورت اس فرض توں جان چرانے لگی اے جونويں نسل دی تخلیق تے تعلیم و تربیت دی صورت وچ قدرت نے اس دے سپرد کيتا سی ایہ گویا قومی خود کشی دے مترادف اے۔
جس علم کی تاثیر سے زن ہوتی ہے نازن
کہتے ہیں اسی علم کو اربابِ نظر موت
بیگانہ رہے دیں سے اگر مدرسہ زن
ہے عشق و محبت کے لیے علم و ہنر موت
استاداں دی گمراہی
[سودھو]مغربی تعلیم نے تدریس دی ذمہ داری جنہاں لوکاں دے سپرد دی اے اوہ خود بے راہ نيں۔ اوہ نہ انہاں علوم اُتے گہری نظر رکھدے نيں جو اوہ پڑھاندے نيں تے نہ تعلیم دے حقیقی مقاصد توں آشنا نيں تے جسنوں خود راہ دی خبر نہ ہوئے گی اوہ دوسرے دی رہنمائی کِداں کر سکدا اے اقبال نے ”ضرب کلیم “ وچ استاداں دے عنوان توں لکھیا اے۔
مقصد ہو اگر تربیت لعل و بدخشاں
بے سودہے بھٹکے ہوئے خورشید کا پرتو
دنیا ہے روایات کے پھندوں میں گرفتار
کیا مدرسہ، کیا مدرسہ والوں کی تگ و دو
کر سکتے تھے جو اپنے زمانے کی امامت
وہ کہنہ دماغ اپنے زمانے کے ہیں پیرو
مختصر ایہ کہ مغربی نظام تعلیم اقبال دی نظر وچ سرتاپا بے مقصد تے لغو اے تے قوم دے لئی زہر ِ ہلاہل دا اثر رکھدی اے اس توں نوجواناں دی تما م تر صلاحیتاں مفلوج ہوئے جاندیاں نيں۔ تے قوم اپنی راہ توں یکسر بھٹک جاندی اے۔
اقبال دا فلسفہ تعلیم
[سودھو]مروجہ دینی تے مغربی نظامہائے تعلیم نوں ردکرنے دے بعد اقبال اپنی قوم دے نوجواناں دے لئی اک ایداں دے نظامِ تعلیم دے خواہاں ہُندے نيں جو انہاں دی خودی دی تربیت کر سکے انہاں دا فلسفہ تعلیم انہاں دے فلسفہ خودی دے تابع اے۔ ڈاکٹر سید عبد اللہ نے ”طیف اقبال “ نے اس سلسلہ وچ کہیا اے،
” اقبال نے اپنے نظریہ تعلیم وچ طریق کار دا سلسلہ تربیت خودی اُتے مبنی کيتا اے خودی دی تربیت دے لئی اک ایسانظام درکار اے جس وچ کلیت پائی جائے جس وچ حواس دی تربیت، وجدان تے جذبے دی تربیت دا پہلو وی ہوئے تے انہاں روحانی رشتاں دا احساس وی جو نفس ِ انسانی وچ قدرت دی طرف توں پائے جاندے نيں تربیت خودی دے اس نظام نوں اقبال نے ”اسرار خودی“ تے ”رموزبے خودی“ وچ اچھی طرح بیان کيتا اے۔ “
اس طرح اقبال ایسی تعلیم دے حق وچ نيں جو خودی دی تربیت کرے تے اسنوں استحکام بخشے تے جو تعلیم ایسا نہ کر سکے اوہ انہاں دے نزدیک نہ صرف بیکار اے بلکہ نقصان دہ
تعلیم کے تیزاب میں ڈال اس کی خودی کو
ہو جائے ملائم تو جدھر چاہے اُسے پھیر
خودی ہو علم سے محکم تو غیر ت جبریل
خودی ہو عشق سے محکم تو صور اسرافیل
ایسی تعلیم جو اقبال دے اس معیار اُتے پوری اُترنے والی ہوئے اوہ کیہ ہوئے سکدی اے اس سلسلہ وچ اقبال نے خواجہ غلام حسین دے ناں اپنے اک ”خط“ وچ وضاحت کيتی اے۔
” علم توں میری مراد اوہ علم اے جس دا دارومدار حواس اُتے اے عام طورپر ميں نے علم دا لفظ انہاں معنےآں وچ استعمال کيتا اے اس علم توں اک طبعی قوت ہتھ آندی اے جس نوں دین دے ماتحت رہنا چاہیے جے دین دے ماتحت نہ رہے تاں محض شیطانیت اے ۔“
علم دے دو ذریعے
[سودھو]علم دے حصول دے دوذریعے نيں اک علم اوہ اے جو عقل تے حواس دے ذریعہ توں حاصل ہُندا اے تے دوسرا اوہ جس دی بنیاد ایمان تے وجدان اُتے اے۔ اقبال دے نزدیک ایہ دونے باہم متصادم نئيں نيں۔ بلکہ انہاں دونے دا ارتباط ضروری اے۔
جوہر میں ہو لاالہ تو کیا خوف
تعلیم ہو گو فرنگیانہ
تعلیم دا مقصد
[سودھو]اقبال دے نزدیک دینی تعلیم وی اِنّی ہی ضروری اے جس قدر دنیاوی تعلیم تے فیر دونے دے درمیان گہرا ربط تے تعلق وی لازمی اے محض دینی یا صرف دنیاوی تعلیم اپنی جگہ کافی نئيں تے نہ انہاں نوں علاحدہ رکھ دے بہتر نتائج دی توقع دی جا سکدی اے۔ اُنہاں دے نزدیک تعلیم دا بنیادی مقصد تاں ایہی اے کہ اوہ انسان دی قلب ماہیت تے روحانی اصلاح کرکے اس دے اندر حفظِ خودی دی خوبیاں پیدا کر دے۔ اسنوں توحید، علم، عشق، بلند ہمتی، سخت کوشی، پاک دامنی، فقر، رواداری تے درویشی قناعت ورگی صفات توں آراستہ کرکے اک مثالی انسان بنا دے۔
علم از سامان حفظ زندگی است
علم از اسبابِ تقویم خودی است
فیضانِ نظر
[سودھو]انسانیت دے بلند منصب دے لئی ضروری ،کتابی علوم دے علاوہ بزرگاں تے انہاں دے فیضانِ نظر دی تاثیر ہی اوہ چیز اے جو انسان دے قلب و نظر دی پرورش تے روشنی دے لئی لازمی چیز اے اس دے بغیر مکتب دی تعلیم عموماً نا مکمل تے بے فائدہ رہندی اے۔ او ر صاحب ِ قلب و نظر بزرگاں دی اک نگاہ بعض اوقات ایسا کم کر جاندی اے جو مدتاں دی مکتبی تعلیم وی نئيں کر سکدی۔
یہ فیضانِ نظر تھا یا کہ مکتب کی کرامت تھی
سکھائے کس نے اسماعیل کو آداب فرزندی!
تعلیمی مضامین
[سودھو]اقبال تعلیمی مضامین دے متعلق اپنے خیالات دا اظہار کردے نيں تے اس دے نظام تعلیم دے خصوصیات ایہ اے کہ اس وچ کلیت پائی جاندی اے۔ مادے نوں وی روحانیت نوں وی، خدا نوں وی، انسان نوں وی تے نیچر نوں وی اوہ سب چیزاں نوں اپنی جگہ اہمیت دیندے نيں۔
دینی علوم تے سائنسی علوم
[سودھو]اقبال دے نزدیک دین تے سائنس دو وکھ وکھ مضمون نئيں بلکہ اک ہی مضمون دے دو حصے نيں کیوں کہ قران نے بار بار مسلماناں نوں مطالعہ کائنات تے تسخیر فطرت دی دعوت دتی اے اقبال دے خیا ل وچ دینی علوم، خدا، کائنات تے انسان تِناں دے مجموعی تشخص اُتے مشتمل نيں تے انہاں نوں وکھ وکھ نئيں کيتا جا سکدا ايسے تصور دے زیر اثر اقبال نے اک ایداں دے نظام ِ تعلیم کاخاکہ پیش کيتا اے جس وچ دین، سائنس تے حکمت نوں اک واحد مضمون دی حیثیت توں دیکھیا گیا اے۔
فلسفیانہ علوم
[سودھو]اقبال حکمت و فلسفہ دے باب وچ اک طرف سائنسی فلسفیاں دے ہم خیال نيں جو فلسفے دے تصورات نوں سائنس دے تجربات و انکشافات توں ہم آہنگ دیکھنا چاہندے نيں۔ تے دوسری طرف عینی ( آئیڈیا لسٹ ) فلسفیاں دے اسيں رائے نيں جو علم دے مقابلہ وچ محض تعقل نوں کافی نئيں سمجھدے تے اک برتر سر چشمہ علم دی ضروت نوں ناگزیر خیال کردے نيں ایہی نقطہ نظر خالص سائنسی طریق کار دے متعلق اے۔
تریخ و روایات
[سودھو]اقبال نے تریخ و روایت یا روایات نوں اپنے تصور ِ تعلیم وچ خاص جگہ دتی اے۔ تریخ انسانی کردار دی تعمیر، ملت دی تنظیم تے حقائق دے انکشاف دا بہت وڈا ذریعہ اے۔ ا قبال دی نظر وچ جو قوماں اپنی تریخ و روایات توں بیگانہ رہندیاں نيں۔ اوہ اپنی ہستی گو گم کر بیٹھدی نيں۔ اس دے علاوہ اقبال نے ادبیات و فنونِ لطیفہ اُتے ”ضرب کلیم “ وچ اک علاحدہ عنوان قائم کرکے کھل دے اظہار ِ خیال کيتا اے۔ اوہ انہاں تمام فنون نوں اپنے فلسفہ خود ی دے تابع گرداندے نيں انہاں دے نزدیک اوہی فن درست اے جو قوتِ حیات دی ترجمانی کرے تے خودی دی نشو و نما وچ ممدو معاون ثابت ہوئے۔
حاصل کلام
[سودھو]آخر تمام بحث دے بعد اسيں اس نتیجہ اُتے پہنچدے نيں کہ اقبال دی نظر وچ تعلیم دا حقیقی مقصد انسانی سیرت و کردار دی تعمیر کرکے اس دی تسخیر ِ حیات دی صلاحیت نوں تقویت پہچانیا اے تے اس دے نال ہی خدا، کائنات تے انسان نوں اک کلی نظام دی حیثیت توں دیکھنا اے۔ چنانچہ محض مادی یا محض روحانی تعلیم نوں مقصود ٹھہرا لینا درست نئيں، روح تے مادہ نوں اک دوسرے توں جدا نئيں کيتا جا سکدا تے تعلیم دا فرض اے کہ تن تے من دونے دی ضروریات نوں پیش نظر رکھے تے جسمانی تے روحانی تقاضاں نوں یکساں اہمیت دے اس دے نال ہی تعلیم دا مقصد انسان نوں تسخیر کائنات دے لئی تیار کرنا وی اے تے اسنوں ایداں دے سانچے وچ ڈھالنا وی کہ اوہ خود نوں مفید شہری بنا کے صالح معاشرے نوں وجود وچ لیانے وچ مدد دے تے تعلیم دا آخری تے وڈا مقصد خودی دی تقویت تے استحکام اے۔
جوانوں کو میری آہ سحر دے
پھر ان شاہین بچوں کو بال و پر دے
سبق پھر پڑھ صداقت کا عدالت کا شجاعت کا
لیا جائے گا تجھ سے کا م دنیا کی امامت کا