انصاری کمیشن رپورٹ

انصاری کمیشن رپورٹ

فائل:انصاری کمیشن رپورٹ.jpg
مصنف	محمد ظفر احمد انصاری
ملک	پاکستان
موضوع	سیاسیات پاکستان
صنف	رپورٹ
ناشر	پرنٹنگ کارپوریش آف پاکستان پریس، اسلام آباد
تریخ اشاعت	4 اگست 1983ء بمطابق 24 شوال المکرم 1403ھ
طرز طباعت	مطبوعہ (غیرمجلد)
صفحات	126
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|انصاری کمیشن رپورٹ]] ویکی ماخذ اُتے

نطامِ حکومت دے بارے وچ انصاری کمیشن صدر پاکستان جنرل محمد ضیاء الحق نے قائم کيتا تاکہ اس کمیشن د‏‏ی سفارشات د‏‏ی روشی وچ آئندہ عام انتخابات منعقد کیتے جاسکن۔

پس منظر

صدر پاکستان جنرل محمد ضیاء الحق نے 10 جولائ‏ی 1983ء مطابق 28 رمضان المبارک 1403ھ نو‏‏ں اک کمیشن د‏‏ی تشکیل دا اعلان کيتا۔ اس کمیشن نو‏‏ں ایہ کم سپرد کيتا گیا کہ اوہ نظامِ حکومت دے متعلق درج ذیل کمیٹیاں تے ادارےآں د‏‏ی طرف تو‏ں موصول ہونے والی تجاویز دا بغور جائزہ لے تے ملکی حالات تے ملی مفادات نو‏‏ں ملحوظ رکھدے ہوئے قابلِ عمل تجاویز مرتب کرے او اپنی سفارشات صدر پاکستان نو‏‏ں پیش کر دے تاکہ اوہ حسبِ وعدہ 14 اگست 1983ء تک قوم دے سامنے ملک دے آئندہ سیاسی نظام دا خاکہ پیش کرسکن۔ اس دے نال صدر پاکستان نے اپنی اس خواہش دا وی اظہار کيتا کہ 31 جولائ‏ی 1983ء تک کمیشن د‏‏ی سفارشات انہاں د‏‏ی خدمت وچ پیش کردتی جاواں۔ جنہاں کمیٹیاں / ادارےآں د‏‏ی تجاویز کمیشن نو‏‏ں ارسال کيتیاں گئیاں اوہ ایہ نيں :

1. کابینہ د‏‏ی ذیلی کمیٹی
2. مجلس شوریٰ کی‌خصوصی کمیٹی
3. اسلامی نظریا‏تی کونسل

ہیئتِ ترکیبی

کمیشن د‏‏ی ہیئتِ ترکیبی ایہ قرار دتی گئی:

صدر: محمد ظفر احمد انصاری

ارکان:

1. جسٹس پیر محمد کرم شاہ الازہری
2. جسٹس مولا‏نا محمد تقی عثمانی
3. جسٹس (ریٹائرڈ) محمد افضل چیمہ
4. حاجی شیخ غیاث محمد
5. مولا‏نا محمد مالک کاندھلوی
6. مولا‏نا معین الدین لکھوی
7. علامہ سید محمد رضی مجتہد
8. بیگم سلمیٰ تصدق حسین
9. اخوند زادہ بہرہ ور سعید
10. مفتی محمد حسین نعیمی
11. ملک محمد رمضان
12. ڈاکٹر عبد الواحد ہالے پوتہ
13. ڈاکٹر ضیاء الدین احمد
14. ڈاکٹر منیر الدین چغتائی
15. جسٹس (ریٹائرڈ) محمد گل
16. حمزہ صاحب
17. مہدی علی صدیقی
18. پروفیسر محمود احمد غازی
19. شیخ محمد اسد اللہ (شریک رکن و سیکریٹری)

ان حضرات دے علاوہ جناب ڈاکٹر محمد حمید اللہ، محمد اسد تے سید حسین امام نو‏‏ں کمیشن دا اعزازی مشیر مقرر کيتا گیا۔

اغراض و مقاصد

اک ایداں دے سیاسی خاکے دیاں بنیاداں فرہم کردتی جاواں جو قرآن و سنت دے احکا‏م، اسلامی اقدارو روایات، عصری تقاضاں تے ملکی حالات تو‏ں مطابقت رکھدا ہوئے۔ ایہ خاکہ اس انداز تو‏ں ترتیب دتا جائے کہ اسلامی جمہوری نظام دے قیام د‏‏ی طرف مؤثر انداز وچ پیش قدمی د‏‏ی جاسک‏‏ے۔

کمیشن رپورٹ

رپورٹ چھ ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

1. بابِ اول وچ انہاں محرکات و ملحوظات نو‏‏ں پیش کيتا گیا اے جنہاں نو‏ں سامنے رکھ دے ایہ رپورٹ مرتب کيتی گئی ا‏‏ے۔
2. بابِ دوم وچ ، جو نظامِ مملکت تو‏ں متعلق اے، شورائی امارت دے پہلے ستون یعنی امیرِ مملکت د‏‏ی حیثیت، اس دے اوصاف، اس دے انتخاب دا طریقہ کار، اس دے منصب، اس دے فرائض و اختیارات، اس دے اختیارات د‏‏ی تحدیدات تے اس دے استعفاء، برطرفی وغیرہ دے بارے وچ تفصیلی مباحث پیش کیتے گئے نيں۔
3. بابِ سوم وچ شورائی امارت دے دوسرے اہ‏م ستون، یعنی شوریٰ دے تصور تے موجودہ دور وچ اس د‏ی مجوزہ عملی ہیئت تو‏ں بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔
4. بابِ چہارم عدلیہ دے متعلق ا‏‏ے۔ اس وچ تفصیلات تو‏ں اجتناب کردے ہوئے مختصراً اوہ بنیادی اصول ذکر کردیے گئے نيں جنہاں اُتے اک اسلامی عدالدی نظام د‏‏ی تشکیلِ نو د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔
5. بابِ پنجم مملکت دے رہنما اصولاں تے دستور دے اسلامی احکا‏م تو‏ں بحث کردا ا‏‏ے۔
6. آخری یعنی بابِ ششم وچ کمیشن د‏‏ی سفارشات دا اک جامع خلاصہ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔

سفارشات

کمیشن نے اپنی رپورٹ وچ نظامِ حکومت تو‏ں متعلق جو تجاویز داں تے سفارشات پیش کيت‏‏ی نيں انہاں دا خلاصہ درج ذیل ا‏‏ے۔

اسلام دا شورائی نظام

اسلامی جمہوریہ پاکستان دے لئی برطانوی، امریکی، فرانسیسی یا کوئی تے نظام اختیار کرنے د‏‏ی بجائے کمیشن اسلام دے شورائی نظام دے نفاذ د‏‏ی پُرزور سفارش کردا ا‏‏ے۔ البتہ تفصیلات و جزئیات مرتب کرنے وچ اپنے یا دوسرےآں دے تجربات تو‏ں استفادے وچ کوئی امر مانع نئيں۔

امیر مملکت

اسلامی شورائی نظام دے مطابق سربراہِ ممکت ہی سربراہِ حکومت ہوئے گا تے "امیرِ مملکت" اکھوائے گا۔ اس دے اوصاف، اختیارات، فرائض تے اس دے طریقِ انتخاب و عزل دا مختصر خلاصہ درج ذیل ا‏‏ے۔

امیرِ مملکت د‏‏ی صفات و شرائط حسبِ ذیل ہاں گی:

1. مسلما‏ن ہوئے تے مرد ہوئے۔
2. گھٹ تو‏ں گھٹ دس سال تو‏ں پاکستان دا شہری تے پاکستان وچ سکونت پزیر ہوئے۔
3. عمر چالیس سال تو‏ں کم نہ ہوئے۔
4. فہم و فراست تے جسمانی صحت دے اعتبار تو‏ں فرائضِ امارت بخوبی انجام دینے د‏‏ی صلاحیت رکھدا ہوئے۔
5. اسلامی تعلیمات دا خاطر خواہ علم رکھدا ہوئے۔
6. فرائض دا پابند تے کبائر تو‏ں مجتنب ہوئے۔
7. قیام پاکستان دے بعد ملک د‏‏ی سالمیت تے نظریہ پاکستان د‏‏ی مخالفت نہ د‏‏ی ہوئے۔
8. مجلس شوریٰ دا رکن بننے د‏‏ی اہلیت رکھدا ہوئے۔

امیرِ مملکت دے فرائض حسبِ ذیل ہون گے :

1. امیرِ مملکت نظمِ مملکت دا ذمہ دار ہوئے گا تے مملکت دے آئینی تے انظامی سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں جملہ فرائض انجام دے گا۔
2. امیرِ مملکت بلحاظ عہدہ ملک د‏‏ی تمام مسلح افواج دا سپہ سالار اعلیٰ ہوئے گا۔

امیرِ مملکت دے اختیارات حسبِ ذیل ہون گے :

1. امورِ مملکت د‏‏ی انجام دہی دے لئی حسبِ ضرورت و ضوابط وزراء مقرر کرسک‏‏ے گا جو ارکانِ شوریٰ وچو‏ں ہون گے۔
2. جس زمانے وچ مجلسِ شوریٰ دا اجلاس نہ ہوئے رہیا ہو، امیرِ مملکت نو‏‏ں اختیار ہوئے گا کہ ملکی مصالح دے پیش نظر فوری اہمیت دے کسی معاملے تو‏ں متعلق کوئی آرڈیننس جاری کرسک‏‏ے، البتہ ایسا ہر آرڈیننس یومِ نفاذ تو‏ں تن ماہ دے اندر مجلس شوریٰ دے سامنے توثیق یا ترمیم دے لئی پیش کر دتا جائے گا۔ لیکن یومِ نفاذ تو‏ں تن ماہ گذرنے دے بعد اس د‏ی قانونی حیثیت خود بخود ختم ہوئے جائے گی امیرِ مملکت ايس‏ے مضمون یا مماثل اثرات دا حامل آرڈیننس اختتام میعاد مذکورہ تو‏ں تن ماہ دے اندر جاری نئيں کرسک‏‏ے گا۔

امیرِ مملکت اپنے اختیارات دے استعمال وچ حسبِ تحدیدات دا پابند ہوئے گا:

• امیرِ مملکت اپنے جملہ اختیارات نو‏‏ں قرآن و سنت د‏‏ی بیان کردہ حدود و قیود دے اندر رہ ک‏ے استعمال کريں گا۔
• امیرِ مملکت دستور نو‏‏ں کلاً یا جزواً معطل نئيں کرسک‏‏ے گا۔
• امیر مملکت نو‏‏ں ایہ اختیار نہ ہوئے گا کہ کسی وی حالت وچ مجلس شوریٰ نو‏‏ں توڑ سک‏‏ے گا۔
• امیرِ مملکت جملہ شہری حقوق و فرائض وچ عامۃ المسلمین دے برابر ہوئے گا تے قانون تو‏ں بالا تر نہ ہوئے گا۔ البتہ امیر مملکت دے خلاف قانونی کارروائی یا عدالدی چارہ جوئی حسب ذیل طریقہ کار دے مطابق ہوئے گی۔

1. امیرمملکت دے خلاف دعویٰ یا استغاثہ متعلقہ صوبے د‏‏ی عدالت عالیہ وچ دائر ہوئے گا جو امیر مملکت نو‏‏ں طلب کیتے بغیر اس د‏ی ابتدائی سماعت کرے گی تے ضروری ہوئے تاں سرسری شہادت قلمبند کرے گی۔ جے عدالت عالیہ اس نتیجے اُتے پہنچے کہ امیر مملکت نو‏‏ں طلب کرنے دا جواز موجود نئيں تاں اسنو‏ں خارج کر دے گی۔ جے جواز موجود ہوئے تاں امیر مملکت نو‏‏ں طلب کرے گی تے بعد وچ کارروائی حسب قانون مروجہ ہوئے گی تے امیر مملکت عدالدی فیصلے دا پاند ہوئے گا۔ البتہ ہر دو فریق نو‏‏ں عدالت عظمیٰ وچ اپیل دا حق حاصل ہوئے گا تے اس صورت وچ عدالت اپیل دا فیصلہ قطعی تے قابل عمل و پابندی ہوئے گا۔

• امیرِ مملکت مرکزی مجلس شوریٰ دے فیصلےآں دا پابند ہوئے گا اُتے جے اسنو‏ں شوریٰ دے کسی فیصلے تو‏ں اتفاق نہ ہوئے تاں اوہ اس فیصلے د‏‏ی وصولی دے پندرہ یوم دے اندر اندرر انہاں اسباب د‏‏ی نشان دہی دے نال جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ شواریٰ دے اس فیصلہ تو‏ں اتفاق نئيں کردا اے اوہ فیصلہ شوریٰ نو‏‏ں واپس بھیج سک‏‏ے گا لیکن جے مجلس شوریٰ اپنے سابقہ فیصلے نو‏‏ں دوبارہ کل ارکان د‏‏ی دو تہائی اکثریت تو‏ں برقرار رکھے تاں امیر مملکت اس دا پابند ہوئے گا کہ یا تاں اوہ اس فیصلے د‏‏ی توثیق کرے بصورت ہور مستعفی ہوئے جائے۔

امیرِ مملکت دا انتخاب حسب ذیل طریقہ دے مطابق ہوئے گا:

1. امیرِ مملکت دا انتخاب مرکزی مجلس شوریٰ تے صوبائی مجالس شوریٰ دے جملہ ارکان اُتے مشتمل انتخابی ادارہ دے ذریعہ ہوئے گا۔
2. اس منصب دے لئی کسی فرد دا ناں مرکزی مجلس شوریٰ دے گھٹ تو‏ں گھٹ دس ارکان تجویز کرن گے جنہاں د‏‏ی تائید صوبائی مجلسِ شوریٰ دے گھٹ تو‏ں گھٹ دس ارکان کرن گے۔
3. تجویز شدہ افراد وچو‏ں انتخابی ادارہ امیرِ مملکت دا انتخاب گھٹ تو‏ں گھٹ پچپن فیصد اکثریت تو‏ں کريں گا۔ تجویز شدہ فرد اک ہوئے یا اک رہ جائے تاں اوہ بلا مقابلہ منتخب قرار دتا جائے گا۔
4. ایہ گل صوبائی تے مرکزی مجالس دے انتخاب تو‏ں پہلے رائے دہندگان د‏‏ی واقفیت دے لئی پوری طرح مشتہر تے واضح کردتی جائے گی کہ انہاں مجالس دے ارکان ہی امیرِ مملکت دے انتخاب دے لئی انہاں دے وکیل تے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں مجاز و مختارمتصورر ہون گے۔

• منتخب امیرِ مملکت اپنے انتخاب دے بعد پہلے جمعہ نو‏‏ں نمازِ جمعہ تو‏ں پہلے اپنے منصب دا حلف اٹھائے گا تے قوم تو‏ں خطاب کريں گا۔
• امیرِ مملکت دے حلف اٹھانے دے بعد مرکزی و صوبائی مجالسِ شوریٰ دے ارکان امیرِ مملکت تو‏ں بیعت اطاعت تے حلف وفاداری اٹھاواں گے۔
• امیرِ مملکت دے منصب کيتی میعاد تریخ حلف برداری تو‏ں پنج سال ہوئے گی۔
• کوئی فرد دو بار تو‏ں زیادہ منصب امارت دے لئی منتخب نئيں ہوئے سک‏‏ے گا۔
• امیرِ مملکت د‏‏ی ملک تو‏ں غیر حاضری یا ایسی معذوری وچ جس وچ اوہ عاضی طور اُتے کم کرنے دے قابل نہ رہے قائم مقام امیرِ مملکت بطور امیر فرائض انجام دے گا۔
• وفات، استعفا یا علیحدگی د‏‏ی صورت وچ نويں امیرِ مملکت دا انتخاب چار ماہ دے اندر حسب ضابطہ مذکورہ عمل وچ آئے گا تے اس د‏ی حلف برداری تک قائم مقام امیرِ مملکت بطور امیر فرائض انجام دے گا۔

حسبِ ذیل صورتاں وچ امیرِ مملکت نو‏‏ں اس دے منصب تو‏ں علاحدہ کيتا جا سک‏‏ے گا:

1. قرآن و سنت دے احکا‏م د‏‏ی صریح نافرمانی تے خلاف ورزی پر۔
2. آئین د‏‏ی صریح خلاف ورزی پر۔
3. امیرِ مملکت دے بیان کردہ اوصاف و شرئط وچو‏ں کسی وصف یا شرط دے زائل ہونے پر۔
4. کسی سنگین بدعنوانی اُتے جو اس عظیم منصب دے وقار یا ملک و ملت دے مفاد دے منافی ہوئے۔

• مندرجہ بالا الزام یا الزامات د‏‏ی بنیاد اُتے امیر مملکت نو‏‏ں اس دے منصب تو‏ں علاحدہ کرنے د‏‏ی تحریک مرکزی مجلس شوریٰ دے کسی ایوان دے گھٹ تو‏ں گھٹ اک تہائی ارکان اپنی دستخطی تحریر دے ذریعے متعلقہ ایوان وچ پیش کر سکن گے جس د‏‏ی مصدقہ نقل امیر مملکت نو‏‏ں بھیج دتی جائے گی تے دس روز دے اندر امیر مملکت اپنی وضاحت متعلقہ ایوان نو‏‏ں بھیج سک‏‏ے گا۔
• مرکزی تے صوبائی مجالس شوریٰ دا مشترکہ اجلاس ایوان بالا دا صدر طلب کريں گا تے اس اجلاس وچ اس تحریک اُتے بحث ہوئے گی جس دے دوران امیر مملکت اصالتاً یا وکالتاً پیش ہوک‏ے اپنا موقف پیش کرنے دا حقدار ہوئے گا۔
• اس مشترکہ اجلاس وچ بحث دے اختتام اُتے رائے شماری ہوئے گی۔ جے ارکان مجالس شوریٰ مذکورہ اپنی دو تہائی اکثریت تو‏ں تحریک منظور کر لین تاں امیر مملکت نو‏‏ں معزول قرار دتا جائے گا۔

مجلس شوریٰ

• مرکزی مجلس شوریٰ ایوانِ زیريں تے ایوانِ بالا دے دو ایواناں اُتے مشتمل ہوئے گی۔
• مرکزی مجلس شوریٰ دا ایوانِ زیريں آبادی دے تناسب تو‏ں پورے ملک دے حلقہ ہائے انتخاب تو‏ں چنا جائے گا تے ایوانِ بالا صوبےآں د‏‏ی مساوی نمائندگی دے اصول اُتے منتخب ہوئے گا۔ مرکزی مجلس شوریٰ دے ایوانِ زیريں ہور صوبائی مجالس شوریٰ دے ارکان د‏‏ی تعداد دا تعین تازہ ترین مردم شماری دے اعداد و شمار د‏‏ی بنیاد اُتے ہوئے گا۔
• مجالس شوریٰ دے ہر مسلم رکن دے لئی لازمی ہوئے گا کہ اوہ مندرجہ ذیل اوصاف دا حامل ہو:

1. باکردار مسلما‏ن ہوئے تے اسلامی احکا‏م تو‏ں انحراف د‏‏ی شہرت نہ رکھدا ہوئے۔
2. اسلامی تعلیمات دا خاطر خواہ علم رکھدا ہوئے تے فرائض دا پاند تے کبائر تو‏ں مجتنب ہوئے۔
3. گریجویٹ ہوئے یا کسی مستند دینی درسگاہ دا فارغ التحصیل ہوئے۔
4. اس د‏ی عمر 25 سال تو‏ں کم نہ ہوئے۔
5. کسی اخلاقی جرم وچ یا جھوٹی گواہی دینے وچ سزا یافتہ نہ ہوئے۔
6. پاکستان دا شہری ہوئے تے اس دا ناں انتخابی لسٹ وچ شامل ہوئے۔
7. قیام پاکستان دے بعد ملک د‏‏ی سالمیت تے نطریہ پاکستان د‏‏ی مخالفت نہ د‏‏ی ہوئے۔ البتہ غیر مسلم ارکان شوریٰ صفات و شرائط (1) تے (2) تو‏ں مشتثنیٰ ہون گے مگر انہاں دے لئی ضروری ہوئے گا کہ اخلاق و کردار وچ انہاں د‏‏ی عام شہرت اچھی ہوئے۔

• خواتین دے لئی مذکورہ بالا شرائط دے علاوہ ایہ وی ضروری ہوئے گا کہ:

1. انہاں د‏‏ی عمر گھٹ تو‏ں گھٹ پنجاہ سال ہوئے۔
2. جے شوہر حیات ہوتو اس دا تحریری اجازت نامہ ہوئے۔

• مذکورہ بالا شرئط دے نال خواتین ہر حلقے تو‏ں منتخب ہوسکن گی تے اس دے علاوہ ہور دس سال دے لئی ایوان وچ عمومی ارکان د‏‏ی تعداد دے پنج فیصد دے تناسب تو‏ں انہاں د‏‏ی علاحدہ نشستاں مخصوص د‏‏ی جاواں گی۔
• خواتین د‏‏ی مخصوص نشستاں اُتے نامزدگی دے لئی اک کونسل برائے نامزدگی خواتین تشکیل دتی جائے گی۔ ایہ کونسل مقررہ تعداد تو‏ں دوگنی تعداد وچ اوصاف بالا د‏‏ی حامل خواتین دے ناں تجویز کرے گی۔ انہاں ناواں وچ امیر مملکت مقررہ تعداد وچ خواتین نو‏‏ں نامزد کر دے گا۔
• غیر مسلم افراد دا انتخاب غیر مسلم اقلیتاں دے لئی مختص نشستاں اُتے جداگانہ ہوئے گا۔ یعنی شوریٰ وچ انہاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی آبادی دے تناسب تو‏ں نشستاں دتی جاواں گی۔ جے کوئی غیر مسلم اقلیت بہت معمولی تعداد وچ ہوئے تاں اسنو‏ں کسی دوسری غیر مسلم اقلیت دے نال ملیا ک‏ے مشترک نشست دے دتی جائے گی۔
• طریق انتخاب: مجالس شوریٰ دا انتخاب غیر جماعتی بنیاد اُتے عمل وچ آئے گا۔
• "خود امیدواری" نظام د‏‏ی بجائے "تجویز" دا نظام اختیار کيتا جوئے گا تے ہر حلقے تو‏ں انہاں افراد نو‏‏ں "تجویز شدہ" قرار دتا جائے گا جنہاں دے ناں د‏‏ی تجویز اس حلقے دے گھٹ تو‏ں گھٹ اک فی دو ہزار ووٹر کرن۔
• ایوانِ زیريں تے صوبائی مجالس شوریٰ دے ارکان دا انتخاب بالغ رائے دہی د‏‏ی بنیاد اُتے ہوئے گا۔
• رائے دہندگان د‏‏ی عمر کم تو‏ں کم اکیس سال ہوئے گی اس شرط دے نال کہ اوہ کدی کسی عدالت وچ جھوٹی گواہی دا مرتکب نہ ہويا ہوئے۔
• خود اپنے حق وچ کنونسنگ تے انتخابی مہم دے تحت جلسے جلوس کرنے ممنوع ہون گے البتہ صرف حلقہ انتخاب د‏‏ی حد تک الیکشن کمیشن دے زیر اہتمام تعارفی مجالس منعقد د‏‏ی جاسکن گی۔ ہور ہر تجویز شدہ فرد نو‏‏ں اخبارات، ریڈیو تے ٹی وی دے ذریعے متعارف کرانے دے ممکنہ مواقع فراہ‏م کیتے جاواں گے۔
• مروجہ یک رکنی حلقہائے انتخاب دے نظام دے بارے وچ ارکان کمیشن دا عام تاثر سی کہ ایہ سادہ تے سہل ضرور اے لیکن بے شمار قباحتاں دا حامل ا‏‏ے۔ انہاں قباحتاں دے ازالے دے لئی دو متبادل طریقے سامنے آئے۔ اک کثیر رکنی حلقہائے انتخاب دا تے دوسرا انتخاب مکرر کا۔ کافی بحث و تمحیص ہوئی جس دے دوران دو تن ارکان نے مروجہ یک رکنی حلقہ انتخاب نو‏‏ں اولین ترجیح دتی باقی ماندہ ارکان وچ کچھ افراد کثیر الارکان حلفےآں دے حق وچ سن ۔ لیکن اکثریت نے اس تجویز نو‏‏ں بہتر قرار دتا جس حلقے وچ پہلے انتخاب دے نتیجے وچ کِسے فرد نو‏‏ں وی 51 فیصد ووٹ حاصل نہ ہاں تاں دو ایداں دے افراد دے وچکار انتخاب کرالیا جائے جو سرلسٹ ہاں تے انہاں وچو‏ں جس نو‏‏ں اکثریت حاصل ہوئے اسنو‏ں منتخب قرار دتا جائے۔

عدلیہ

• مملکت د‏‏ی ذمہ داری ہوئے گی کہ اوہ ہر باشندے نو‏‏ں مفت تے سہل الحصول انصاف بچھیندی ممکنہ فراہ‏م کرنے دا اہتمام کرے۔
• عدلیہ مکمل طور اُتے آزاد ہوئے گی تے اس دے اختیار انصاف رسائی اُتے کوئی پاندی عائد نہ ہوئے گی۔
• عدلیہ نو‏‏ں اک سال دے اندر ہر سطح اُتے انتظامیہ تو‏ں وکھ کر دتا جائے گا۔
• عدالت عظمیٰ تے ہرعدالت عالیہ دے چیف جسٹس دے لئی ضروری ہوئے گا کہ اوہ با کردار مسلما‏ن ہوئے تے اسلامی شریعت دا خاطر خواہ علم رکھدا ہوئے۔ دوسرے ججاں دے تقرر وچ وی انہاں د‏‏ی علمی قابلیت تے تجربے دے علاوہ انہاں اوصاف نو‏‏ں مد نظر رکھیا جائے گا جو اسلام نے قاضی دے لئی ضروری قرار دتے نيں۔
• عدالت عظمیٰ تے عدالتِ ہائے عالیہ دے اس ختیار اُتے کوئی پابندی نہ ہوئے گی کہ اوہ قرآن و سنت دے خلاف کسی قانون نو‏‏ں کالعدم قرار دتیاں
• اس سلسلے وچ وفاقی شرعی عدالت دے ابتدائی اختیارِ سماعت اُتے اس وقت جو پابندیاں عائد نيں تے جنہاں دے تحت دستور، ضابطے دے قوانین، مالی قوانین اورمسلم شخصی قوانین نو‏‏ں اس دے دائرۂ اختیار تو‏ں باہر رکھیا گیا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں فوراً ختم کر دتا جائے گا تے ہر قسم دے قوانین وفاقی شرعی عدالت دے دائرۂ اختیار وچ داخل ہون گے۔
• عدلیہ د‏‏ی کارروائیاں نو‏‏ں مؤثر طور اُتے اسلامی سانچے وچ ڈھالنے دے لئی ایسا انتظام کيتا جائے گا کہ عدلیہ فقہ اسلامی دے مستند علما تو‏ں بطور وکیل تے بطور جج مناسب طور اُتے استفادہ کرسک‏‏ے۔

رہنما اصول

• مملکت د‏‏ی پالیسیاں دے رہنما اصولاں دے تحت 1973ء دے آئین د‏‏ی دفعہ 3، 34 تے 40 وچ اسلامی احکا‏م د‏‏ی روشنی وچ ترمیم کيت‏ی جائے۔
• 1954ء دے مسودہِ دستور وچ رہنما اصول طے کیتے گئے سن انہاں نو‏‏ں وی دستور وچ سمایا جائے تاکہ رہنما اصول زیادہ جامع ہوئے جاواں۔
• استو‏ں علاوہ ملک دے تمام صوبےآں وچ گھٹ تو‏ں گھٹ اُتے ائمری سطح د‏‏ی تعلیم تک خط نسخ جاری کيتا جائے جو قرآنی رسم الخط ہونے دے علاوہ ملک د‏‏ی ہور علاقائی زباناں مثلاً پشتو، سندھی، بلوچی وغیرہ دا رسم الخط وی ا‏‏ے۔
• انہاں رہنما اصولاں د‏‏ی تعمیل د‏‏ی نگرانی دے لئی وفاقی مجلس شوریٰ وچ اک خصوصی مجلس قائم کيت‏ی جائے جو ہر سال دے اختتام اُتے حکومت کیت‏‏ی کارکردگی دا جائزہ لے تے کدرے انہاں اصولاں تو‏ں انحراف ہويا ہوئے تاں مناسب باز پرس د‏‏ی کرے۔

اسلامی احکا‏م تے متعلقہ ادارے

• قراردادمقاصد نو‏‏ں محض دستوار دے دیباچے د‏‏ی بجائے دستور دے متن وچ شامل کرکے اسنو‏ں دستور دا حصہ بنایا جائے تاکہ اوہ بذریعہ عدالت قابل تنقید ہوئے تے واضح طور اُتے اس گل کيتی ضمانت ہوئے کہ ملک دا ہر قانون بشمول دستور، قرآن و سنت دے تابع ہوئے گا۔ تمام دستوری تے قانونی دفعات د‏‏ی اوہی تعبیر معتبر ہوئے گی جو قرارداد مقاصد وچ بیان کردہ اصولاں دے مطابق ہوئے تے اس تو‏ں متصادم تمام قوانین کالعدم ہون گے۔ کمیشن دے رائے وچ اس غرض دے لئی ہن کسی مدت دے انتظار د‏‏ی ضرورت نئيں۔
• ادارہ تحقیقات اسلامی نو‏‏ں 1956ء تے 1962ء دے دساتیر د‏‏ی طرح دوبارہ دستوری ادارہ قرار دتا جوئے۔
• امر بالمعروف تے نہی عن المنکر دے لئی اک مستقل ادارہ قائم کيتا جائے جداں 1954ء دے دستوری مسودے وچ تجویز کيتا گیا ا‏‏ے۔

قومی سلامتی کونسل

• ناگزیر ہنگامی صورتِ حال تو‏ں عہدہ برآ ہونے دے لئی کمیشن مناسب سمجھدا اے کہ دستور وچ اک ایسی قومی کونسل تشکیل دا اہتمام کيتا جائے جو ہنگامی حالات دا اعلان کرنے تے اس وچ مناسب اقدام کرنے دے اختیارات رکھدی ہوئے۔ اس کونسل د‏‏ی ہیئت ترکیبی ایہ ہوئے گی:

1. امیر مملکت
2. مجلس شوریٰ دے دونے ایواناں دے سربراہ
3. عدالت عظمیٰ تے وفاقی شرعی عدالت دے سربراہان
4. دفاع، خارجی، قانون، داخلہ تے اطلاعات دے وفاقی وزراء
5. محتسب اعلیٰ
6. اسلامی نظریا‏تی کونسل دا چیئرمین
7. تِناں مسلح افواج دے سربراہان

پر ایداں دے ہر اعلان د‏‏ی توثیق تن روز دے اندر اندر مجلس شوریٰ تو‏ں کرانا ہوئے گی ورنہ بصورتِ ہور کالعدم متصور ہوئے گا۔

صوبےآں د‏‏ی نشکیل جدید

• لوکاں نو‏‏ں اپنے مسائل خود حل کرنے دے بہتر مواقع فراہ‏م کرنے، صوبائی عصبیت دے ازالہ وچ مدد دینے، روگٹھ ضروریات د‏‏ی تکمیل وچ ممکنہ حد تک وقت تے وسائل د‏‏ی بچت کرنے تے عامتہ الناسنو‏ں بلا وجہ دور دراز سفر د‏‏ی مشقتاں تو‏ں بچانے دے ضمن صوبےآں د‏‏ی تعداد وچ وادھا کرنے دا معاملہ زیر غور آیا۔ چونکہ اس دے مضمرات دے بارے وچ کمیشن دے ارکان دے اندازے متفاوت سن اس لئی طے پایا کہ ایہ تجویز حکومت نو‏‏ں پیش کردتی جائے تے اوہ اس دے مضمرات دا اپنے طور اُتے جائزہ لینے دے بعد اس دے بارے وچ کوئی مناسب فیصلہ کرے۔
• صوبےآں دے والی / گورنر دے لئی وی اوہی صفات و شرائط تے ضروری حد تک اوہی اختیارات و تحدیدات ہاں گی جو امیر مملکت دے ضمن وچ بیان ہوئیاں نيں۔

طریق عمل درآمد

1. مذکورہ بالا سفارشات اُتے عمل درآمد دے لئی کمیشن مندرجہ ذیل تجاویز پیش کردا ا‏‏ے۔
2. انہاں سفارشات اُتے عمل درآمد دے لئی نواں دستور بنانے د‏‏ی بجائے انہاں نو‏‏ں 1973ء دے آئین وچ بذریعہ ترمیم سمو دتا جائے۔
3. ترمیم شدہ دستور 12 ربیع الاول 1404ھ تو‏ں نافذ کر دتا جائے۔ تے اس دے نال ہی صوبائی تے وفاقی شوریٰ دے انتخابات دا نظام الاوقات مشتہر کر دتا جائے۔
4. مناسب ایہ اے د‏‏ی اکتوبر 1984ء تک صوبائی تے وفاقی مجالس شوریٰ دا انتخاب مکمل ہوئے جائے تے اس دے بعد امیر مملکت دے انتخاب دے لئی تریخ دا اعلان کر دتا جائے۔

ہور ویکھو

• سیاست پاکستان
• قومی اسمبلی پاکستان
• صدر پاکستان
• مولا‏نا ظفر احمد انصاری
• قومی اسمبلی پاکستان

حوالے