انگریزاں دیاں پنجاب اُتے مل لئی سازشاں
بھیرووال معاہدہ مارچ 1846ء وِچ ہویا سی اَتے ایس پاروں انگریزاں نُوں مارچ 1847ء توں پہلاں اپنیاں فوجاں پنجاب توں پراں لیجانیاں سن۔ پَر انگریز دسمبر وِچ مُکر گئے۔ اوہ نِرے معاہدے تُوں نہیں مکرے بلکہ انہاں دے ٹیچے وی بدل گئے۔ 16 دسمبر دے بھیروال والے معاہدے بعدوں لارنس باغ والا سر ہنری لارنس لہور دربار وِچ پہلا انگریز ریذیڈنٹ بنایا گیا۔
جنوری 1847ء توں مارچ 1848ء دے وِچکار دھرتی پنجاب وِچ جو سیاستاں کھیڈیاں گئیاں اوہ اپنی تھاں پر انج جاپدا ہے پئی انگریزاں نُوں کاہلی روس دی زار شاہی دی فوجاں نے پا دتی سی۔ جنوری 1948ء وِچ ریذیڈنٹ ہنری لارنس اَتے گورنر جنرل ہنری ہارڈنگ چھٹیاں تے ولایت ٹر گئے۔ اوہناں دے مگروں گورنر جنرل دی تھاں لارڈ ڈلہوزی، اَتے لارنس دی تھاں تے فیڈرک کوئیرے قدم رنجا فرمایا۔ پنجاب تے قبضہ کرن لئی جیہڑے بہانے بنائے گئے اس دی کہانی پڑھ کے تسیں حیران رہ جاؤ گے۔ ہو سکدا ہے تہانوں عراق تے حملے لئی بنایا گیا بہانا تباہیاں پھیلاون والے وڈے ہتھیاراں دی کھوج یاد آ جائے۔ ایہہ کہانی ڈاکٹر سرجیت سنگھ بال ہوراں اپنے تحقیقی مضمون وِچ لکھی ہے۔ ایس مضمون لئی سرجیت ہوراں لارڈ ڈلہوزی، ہاب ہاؤس، وزیر اعظم برطانیہ لارڈ رسل ورگے لیڈراں دے اپنے سرکاری پَتراں اَتے خفیہ سرکاری دستاویزاں توں مدد لتی ہے۔ چیتے ر ہوے 1838ء توں 1848ء اوہ ویلا سی جدوں یورپ وِچ چارٹسٹ لہر اپنا کم وکھاندی رہی سی تے دوجے پاسے برطانیہ دے نال نال عثمانی پادشاہی اَتے روس وڈیاں طاقتاں سن۔ 1846ء تے 1848ء دے ورہیاں وِچ بہوں سارے یورپی ملکاں وِچ مڈل کلاس والے دھڑن تختے کریندے پئے سنے۔ ویسے تہانوں پتہ ہی ہوئے گا کمیونسٹ مینی فیسٹو دا ورہا وی 1848ء ہی ہے اَتے بہوں سارے عبقری مارکس دے ایس مینی فیسٹو نوں وی چارٹسٹ لہر دا تسلسل آکھدے سی۔
بھیرووال دے معاہدے (1846) پاروں انگریزاں مہاراجہ رنجیت سنگھ دی زنانی جندکور نوں پاسے کر دِتا اَتے اس نوں شیخوپورے دے قلعہ وِچ تاڑ دتا۔ گوجرانوالے دی جند کور نال مہاراجہ رنجیت سنگھ نیں 1835ء وِچ ویاہ کیتا سی جدوں جند کور دی عمر نِری 18 ورہے سی۔ جندکور نِرے 46 ورہے زندہ رہی اَتے 1863ء وِچ لندن وِچ پوری ہو گئی۔ حیران نہ ہونا گیزیٹیئر تے آکھدا ہے پئی رنجیت سنگھ دیاں ساریاں بیویاں اس دے نال ستی ہو گئیاں سن۔ پر جندکور بارے پڑھ کے صاف لگ رہیا ہے پئی رنجیت سنگھ دیاں ساریاں بیویاں ستی نہیں ہویاں سن۔ چیتے رکھن والی گلی ایہہ ہے پئی، مہاراجہ ہوراں دے پہلے والے کجھ ویاہ پرانے ریت رواج نال ہوئے سن پر فیر مہاراجہ ہوراں نیں چدرپانا طریقے اختیار کیتے۔ ایہہ ویاہ دا اوہ طریقہ ہے جس موجب کھسم دے مرن توں بعدوں زنانی ستی نہیں ہوندی۔ پنجاب دے جٹاں نیں ستی دے خلاف بہوں پہلاں بغاوتاں کیتیاں سن اَتے ویاہ دا ایہہ طریقہ اس دی وڈی مثال ہے۔ پر رنجیت سنگھ دے بادشاہی نوں بدنام کرنا اَتے ایس دے راہیں سکھ غیر سکھ پاڑ نوں ودھانا انگریزاں دی پالیسی سی تاں مارے رنجیت سنگھ دیاں پرائمری والی گلاں نوں اینج پیش کریندے نیں کہ اوہ ہمیشہ ایس تے قیم رہیا۔ ایہہ کسے نہیں دسیا کہ اوہ ستی دے برخلاف کیہہ آکھیا سی۔
ڈاکٹر سرجیت سنگھ ہوراں 1848ء دا اوہ احوال لکھیا ہے جس توں اس ویلے برطانوی پارلیمنٹ وِچ ہون والی اتھل پتھل نظر آوندی ہے۔ ڈلہوزی، رسل، ہاب ہاؤس، اَتے کوئیرے وِچ جیہڑے ویری جھگڑے سن اوہ کیہہ سن اَتے مامے ڈلہوزی پنجاب تے قبضہ کرن اَتے وزیراعظم رَسل نُوں تھلے لاون لئی کنج اک فرضی داستان بنائی۔ جنوری 1848ء وِچ ڈلہوزی نوں گھلیا گیا۔ ڈلہوزی ایس توں پہلوں ترے سالاں توں بورڈ اف ٹریڈ دا صدر سی۔ 1841-42ء وِچ برطانیہ وِچ آئے معاشی بحراناں توں چوکھا واقف۔ فرضی کہانی مول راج دی بغاوت توں بعدوں اپنی شرمندگی نوں لکاون توں شروع ہوئی۔ فیر چل سو چل۔ بعدوں ایہہ راج نیتی دی وڈی لڑائی نال رَل گئی۔
اگست 1948ء وِچ لہور دربار وِچ بیٹھے کوئیرے نیں ایہہ سازشی کہانی ڈلہوزی نوں گھلی۔ کہانی موجب مول راج دی بغاوت نری مولتان تیک نہیں سی۔ ایس وِچ افغانستان دا بادشاہ وی رلتی سی۔ افغانستان ساڈے خطہ لئی ہمیش توں اک ہڈی ہی رہیا ہے۔ ڈلہوزی 1848ء وِچ ہاب ہاؤس دے ناں جیہڑا پَتر لکھیا اوہ برگھٹن پیراں وِچ شامل ہے۔ برگھٹن، باب ہاؤس دا ہی ناں ہے کیونجے اوہ لارڈ برگھٹن وی کہلاندا سی۔
ایس پَتر وِچ ڈلہوزی افغان بادشاہ تے مول راج دے نال مہارانی جند کور نوں وی سازش دا موڈی قرار دے چھڈیا۔ ایس سازش نوں کھڑا کرن دا مطلب برٹش پارلیمنٹ وِچ بیٹھے اُن انگریزاں نوں نکرے لانا سی جیہڑے لہور دربار نوں روس تے انگریزاں وِچ بفرزون وانگ رکھنا برطانوی مفادات لئی ضروری جاپدے سن۔ ڈلہوزی ایس پَتر وِچ انگریز سرکار نوں آکھیا کہ تسی این چار وِچوں کوئی اک گل نوں پالیسی بناؤ۔
-1 مولتان تے حملہ کرو، مول راج نوں پھانسی دیو، اُسدے ساتھیاں نوں مارو، ڈراؤ تے کجھ نوں معاف وی کرو۔ اَتے 1854ء تیک دا انتظار کرو۔
-2 مولتان نوں برطانوی علاقہ بناؤ، مول راج نوں اَتے اس دے سجناں نوں پھاہے لاؤ تے 1854ء نوں اڈیکو۔
-3 مولتان تے قبضہ کرو مول راج نوں پھاہے لاؤ تے لہور دربار نوں آکھو کہ ایہہ مولتان بغاوت بعدوں ہن بھیرووال دا معاہدہ ٹُٹ گیا ہے اَتے ہن انگریز آزاد نیں اوہ جو مرضی کرن۔
-4 مول راج نوں پھاہے لاؤ اَتے مولتان ہی نہیں بلکہ پورے پنجاب تے قبضہ کرلو۔ برگھٹن پیپراں وِچ ایہہ خط چھاپیا گیا ہے۔ ایس پَتر وِچ ڈلہوزی پنجاب دے قبضے بارے ہور دلیلاں وی دتیاں اَتے اوہ ساریاں روس دے خطرے بارے سن۔ اس آکھیا ایہہ قبضہ تاں مارے جاری رہ سی کہ اسی پنجاب نوں راج دا اک مضبوط تے دوستانہ ماڈل بنائیے۔
ڈلہوزی لکھیا اساں اک دوستانہ سکھ ریاست بناون وِچ ہن کامیاب نہ ہواں گے۔ مطلب ایہہ کہ ہن سانوں پنجاب تے قبضہ کر لینا چاہیدا ہے۔ لہور دربار نوں نِری سکھ ریاست آکھنا انگریزاں دی اک چال سی جس وِچ 1849ء توں بعد سکھ، مسلم، ہندو پنجابی پھسدے چلے گئے۔ ہاب ہاؤس نوں ایہہ پَتر ملیا تے اس نو لگیا کہ ایس پالیسی دا اُلار لارڈ ہارڈنگ دی پنجاب بارے اُساری گئی پالیسی نُوں اُلٹاون پاسے ہے۔
جدوں بھیرے وال معاہدے نوں ستمبر 1846ء وِچ اخیری شکل دتی جا رہی سی تے ہاب ہاؤس ہوراں لارڈ ہارڈنگ نوں پَتر وِچ لکھیا، مینوں جاپدا ہے اخیر وِچ تینوں پنجاب تے قبضہ لئی مجبور کر دتا جاوے گا۔ ایہہ پَتر وی بروگھٹن پیپراں وِچ رَلتی ہے اَتے تریخ ہے 7 ستمبر 1846ء۔
چیتے رہوے، پنجاب تے قبضہ ویلے ہاب ہاؤس ہوری بورڈ آف کنٹرول دے صدر سن۔ گل ایتھے مکی نہیں ڈلہوزی نو ںجواب دیندے ہوئے ہاب ہاؤس آکھیا پنجاب وِچ آزاد تے خودمختارریاست دے سوال نوں پنجاب تے قبضہ نال رَلتی نہیں کرنا چاہیدا۔ جان رسل نوں لکھے اپنے پَتر (7 اکتوبر 1848ئ) وِچ ہاب ہاؤس لکھدا ہے۔ لارڈ ڈلہوزی دا کیتا فیصلہ ٹھیک ہے اَتے ساڈے لئی اس تے عمل کروانا لوڑی دا ہے۔ میں لارڈ ہارڈنگ دے خیالاں توں سہمت نیں۔ ہارڈنگ دا خیال ہے پئی سانوں پنجاب وِچ ہمیشہ آزاد تے دوست سرکار ہی رکھنی چاہیدی ہے۔ مینوں تے ہمیشہ توں ایہہ جاپدا ہے پئی لہور دربار نوں جدوں وی موقعہ ہتھ آیا اوہ انگریز سرکار دا کانڈ بچہ کوہلو کر چھڈن گئے۔ ایہہ اوہ سوچ ہے جس توں وادھا دے کے ہر کم پانا آسان ہو جاندا ہے۔
جان رسل پنجاب تے قبضہ بارے پکا نہیں سی اَتے اوہ پرانی پالیسی نوں کسے خاص وجہ موجب ہی بدلن دا خیال رکھدا سی۔ رسل دے پَتر وی رسل دے بعد والے پَتر دے ناں توں چھپ چکے نیں۔ ایس دے صفحہ 278 تے ایہہ پَتر چھپیا ہے جس وِچ اس ڈلہوزی دے خیالاں بارے ہاب ہاؤس نوں لکھیا۔
میں (پنجات تے) قبضہ بارے ڈلہوزی دے پَتر نوں بڑی ریجھ نال پڑھیا ہے۔ اوہ قبضہ بارے چوکھیاں دلیلاں نہیں دے سکیا۔ قبضہ بارے دو گلاں ہی لوڑی دیاں نیں
(1) فوجی فیدے
(2) رقم دا وادھا۔
مینوں شک ہے کہ ایڈے وڈے علاقے نوں چھاؤنیاں بنا کے قابو کرنا بڑا اوکھا کم ہے۔ ایہہ علاقہ (پنجاب) ایڈھا وڈا ہے کہ ایس وِچ کئی موسم چل رہے ہوندے نیں۔ علاقے (پنجاب) دے لوک جنگجو نیں۔ایس قبضہ نال ہندوستان وِچ ساڈی پوزیشن نوں خطرہ ہو سکدا ہے۔ ڈلہوزی جیہڑی کہانی دسی ہے اوس بارے وی اوہ آپوں منیندا ہے پئی اس کول اصل معلومات نہیں اَتے اس نے تے اندازیاں تے اپنی گل گھڑی ہے۔ اس نے ہاب ہاؤس نوں ڈلہوزی دے منصوبے بارے ہور لوکاں نال گل بات کرن دا مشورہ وی دتا۔ ہاب ہاؤس جس کولوں وی پچھیا اس نے پنجاب تے انگریزاں تے قبضے نوں کوڑ ہی آکھیا۔ لارڈ لارنس نے تے بڑا بھیڑا جواب دتا۔ رسل نوں لکھے اپنے پَتر (14 اکتوبر 184 8ئ) وِچ ہاب ہاؤس لارنس دے حوالے نا لکھیا، سر ہنری لارنس دا خیال ہے کہ ڈلہوزی اپنا (پنجاب تے قبضہ بارے) کیس نہی بنا سکیا۔ اساں اپنے مفاداں نوں پنجاب تے قبضہ کیتے بغیر وی حاصل کرسدے ہاں۔
سر جیمس لوشنگٹن (صدر کورٹ آف ڈائریکٹرز) ہاب ہاؤس دا تواء لاندے ہوئے ڈلہوزی نوں لکھیا کہ پنجاب تے قبضہ کرنا غلط ہوسی۔ 7 اکتوبر نوں ہاب ہاؤس نوں لکھے پَتر وِچ اس لہور دربار وِچ نویں ریذیڈنٹ فیڈرک کوئیرے دی انفاریشن تے شک کیتا جس وِچ لہور دربار نوں انگریزاں دے خلاف سازش دا حصہ دسیا گیا سی۔ لوشنگٹن دے کابینہ وِچ سجن لارڈ آک لینڈ وی اس قبضہ نوں غلط آکھیا۔ لارڈ آک لینڈ انڈیا دا گورنر جنرل رہ چکیا سی اَتے اس نوں ہندوستان تے پنجاب دوناں بارے اتھارٹی منیا جاندا سی۔
30 اکتوبر نوں ہاب ہاؤس دے ناں پَتر وِچ لارڈ آک لینڈ لکھیا میں ڈلہوزی دے کڈے نتیجہ تے نہیں اَپڑیا۔ مینوں خطرہ ہے کہ پنجاب تے قبضے توں بعد تینوں پنجاہ ہزار فوج رکھنی پئے جائے گی۔ چھاؤنیاں بنانیاں پین گئیاں۔ لوکائی توں اسلحہ واپس لینا پئے گا۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ جے لہور دربار توں کچھ افسر ساڈے نال وی نیں تاں وی سانوں مہاراجہ (دلیپ سنگھ) نوں تخت تے ہی رکھنا چاہیدا ہے۔ اس مہاراجہ دی حفاظت بارے راج نیں وعدہ کیتا ہویا ہے۔ لہور دربار تے شک کرن دا مطلب ایہہ وی ہے کہ اسی اپنی ایڈمنسٹریشن تے شک کر رہے ہاں۔
سر کلاوڈ ویڈ نوں پنجاب تے افغانستان بارے اتھارٹی منیا جاندا سی اَتے اوس نیں وی پنجاب دے قبضہ نوں غلط آکھیا۔ ویڈ ہوراں دو سال مہاراجہ رنجیت سنگھ نال وی کم کیتا سی جدوں اوہ گورنر جنرل دے شمال مغربی سرحداں دے مشیر سن۔ ہلے ایہہ لکھتاں جاری سن تے 11 ستمبر 1848ء نوں ڈلہوزی آکھ دتا اوہ پنجاب تے قبضہ کرن لئی تیار ہے۔ اس کونسل نوں آکھیا کہ اس قبضہ بارے فیصلہ کرے۔ ایہہ گورنر جنرل دی کونسل سی اتے ایس دے ڈلہوزی سمیت تَرے ممبر سن۔
کونسل نے 19 دناں بعد اپنا اجلاس کیتا۔ اس وِچکار چترسنگھ اٹک وِچ اَتے شیر سنگھ مولتان وِچ بغاوتاں کر چکے سن۔ ڈلہوزی آکھیا، این بغاوتاں دی وجہ توں میرا کم ہور آسان ہو رہیا ہے۔ ڈلہوزی مول راج دی بغاوت توں چتر سنگھ دی بغاوت تک انگریزاں دے خلاف سازش دا وڈا پلاٹ تیار کیتا تے کونسل نوں دے چھڈیا۔ کونسل نوں لکھے 30 ستمبر دے اپنے نوٹ وِچ ڈلہوزی دس پائی کہ جے اسی پنجاب تے قبضہ نہ کیتا تاں پنجابی پورے پنجاب وِچ بغاوتاں دین گے۔ اوہ دن دور نہیں جدوں ایہہ بغاوتاں پنجاب توں نکل کے ہندوستان وی اَپڑ جان گئیاں۔ ایس توں بعد سانوں کتھے ہور منہ کرنا پئے گا۔ چیتے رہوے پئی ڈلہوزی اپنے پَتراں وِچ ہمیش سکھ ہی لکھیا ہے کیونجے انگریز اپنی پالیسی نوں بھلدا نہیں سکدا۔ پر پنجابی مارے اتھے جاندے نیں جدوں پنجاب دے ہندو، سکھ، مسلمان وی انگریز دی پالیسیاں نوں اگے ودھاندے ہوئے پنجاب نوں بھل جاندے نیں۔
کونسل وِچ دو ممبر سن اَتے ڈلہوزی دی بپتا سن کے انہاں پنجاب تے قبضہ دی منظوری دے چھڈی۔ ڈلہوزی فوراً برطانیہ وچ بیٹھے بورڈ آف کنٹرول نوں پَتر وِچ لکھیا سرکار ہند نے سوجھ بوجھ نال ایس مسئلہ نوں حل کر لیا ہے اَتے ہن پنجاب نوں خودمختاری دے اجازت نہیں دتی جائے گی۔ اَتے ایس دی طاقتاں نوں تباہ کر دتا جائے گا۔ نومبر دے پہلے ہفتے نوں ہاب ہاؤس نوں ڈلہوزی دا پَتر مل گیا۔ ہاب ہاؤس بڑی چلاکی نال ڈلہوزی نوں لکھیا
تیرا پَتر مل گیا ہے۔ میں ایتھے لارنس، رَسل تے لارڈ آک لینڈ سمیت سارے وڈیاں نال گل بات کیتی ہے اَتے سب پنجاب تے قبضہ دے خلاف نیں۔ ہاب ہاؤس نوں پتہ چل گیا سی کہ ڈلہوزی کجھ ہور سوِچ رہیا ہے اَتے سرکار وِچ بیٹھے افسر کچھ ہور۔ اس نے ڈلہوزی نوں لکھیا پئی جس سازش دا توں ذکر کر رہیا ہیں اس دی ہوند بارے مینوں وی بڑا شک ہے۔ جو کجھ ہورہیا ہے اَتے ہو چکیا ہے، میں اج وی اس گل تے یقین نہیں رکھدا کہ پنجاب وِچ ایڈی وڈی سازش تیار ہو چکی ہے جس پاروں سانوں پنجاب توں کڈھ دتا جاسی۔ پَر وچوں ہاب ہاؤس خوشی سی۔
ڈلہوزی ہر حال وِچ پنجاب تے قبضہ کرنا چاہندا سی۔ ایس دی وجہ اخیر وِچ میں لکھاں گا۔جان رسل دی مداخلتاں پاروں اوس پنجاب تے قبضہ نِرا دوترے مہینے ہی آگے ہو پایا۔ ڈلہوزی 29 مارچ 1849ء نوں پنجاب تے قبضہ کرا دتا۔ ایس موقعہ تے اس نے ہاب ہاؤس نُوں پَتر وی لکھ ماریا مینوں پتہ ہے میرے اُتے کڈی وڈی ذمہ داری ہے۔ جے سرکار میرے کم (پنجاب تے قبضہ) نوں غلط تے دھوکہ دہی سمجھدی ہے تاں ایس کم نوں ہن کوئی واپس موڑ نہیں سکدا۔ جے تسی سمجھدے ہو میں لہور دربار نال دھرو کیتا ہے، انگریزی حکومت دے مفاداں نوں رگیدیا ہے تاں تسی اوہی کرو جو تسی صحیح سمجھدے ہو۔ میرے کم نوں غلط قرار دے دو، میری پالیسی نوں الٹا دیو۔ ایہہ ٹھیک ہے پئی ایس ویلے سانوں شرمندگیاں دا سامنا ہے پر ایہہ ہولے ہولے مک جاسن۔ آون والا ویلہ ثابت کرے گا کہ میری پالیسی صحیح سی۔
ڈلہوزی ایڈا طاقتور کیوں سی؟ ایہہ سب راج نیتی دیاں گلاں نیں۔ اس ویلے جے کوئی رنجیت سنگھ ورگا سوجھوان ہوندا تاں اوہ راج نیتی دی لڑائی وِچ ونڈاں نوں پنجاب لئی ورت سکدا سی۔
اصل وچ پنجاب تے قبضہ ویلے برطانیہ دے ٹوریاں وِچ دو گروپ کم کریندے سن۔ اک لارڈ پیل دے حمایتی اَتے دوجے مخالف۔ بینٹک، سٹینلے اَتے ڈیزائیلی پیل مخالف دھڑا سی۔ جد کہ ڈیوک آف ویلنگٹن، لارڈ برڈین تے گلیڈسٹون پیل دے حمیتی سن۔ ڈلہوزی پیل حمیتی ٹولہ دا بندہ سی۔ ایہہ پیل حمیتی ٹولہ سی جس پاروں لارڈ جان رسل وزیراعظم بنیا سی۔ ایہہ ٹولہ راج نیتی وِچ اپنی لَت اُچی رکھنا چاہیندا سی۔ ایہہ درست ہے کہ کہانی مولتان دی بغاوت تُوں شروع ہوئی سی۔ ایس بغاوت دی شرمندگی توں بچن لئی تاویلاں گھڑیاں گئیاں۔ فیر برطانیہ بیٹھے عبقریاں ایس کہانی نُوں برطانوی پارلیمنٹ وِچ ورتن دا آہر کیتا۔ ایس ٹولے نیں اپنی لت اُتاں رکھن لئی سارا زور لا دتا اَتے جاں رسل نوں اس دی اوقات وی یاد دوا دتی۔ 21ویں صدی وِچ تے تباہی پھیلاون والے ہتھیاراں دی کہانی بنانی پیندی ہے پر پرانے ویلے سازش دا پلاٹ ہی کافی ہوندا سی۔ تھوڑا گوہ کرو تاں پتہ چل جاسی۔ 21ویں صدی دا پلاٹ کیہڑی لابی بنایا سی۔ پر اَساں تے پنجاب بارے ہی لکھنا ہے۔ ایہہ سب گیزیٹیئر دا حصہ نہیں پر پنجاب دے اخیری ویلے دی سیاستاں نوں سمجھن لئی لوڑی دا