اُردو رباعی
رباعی اردو شاعری دی اوہ صنف اے جسنوں غزل، قصیدہ ، مرثیہ تے مثنوی دے ہم پلّہ توقرارنئيں دیاجاسکدا مگراسنوں نظرانداز وی نئيں کيتا جاسکدا۔اس دا ٹھوس ثبوت ایہ اے کہ ہر دور وچ اردو دے اہم شعرانے ’رباعی‘ دے میدان وچ زورآزمائی دی اورُ اس توں صرف نظرنہ کرسکے۔اُردو دے پہلے صاحبِ دیوان شاعر محمد قلی قطب شاہ تے انہاں دے بعد سراج تے نگ آبادی اورولی وی رباعی دی طرف متوجہ ہوئے۔ شمالی ہندوستان وچ سودا،میرسوز، مظہرجانِ جاناں،غالب،مومن جداں شاعر نے وی رباعیاں کدرے۔لکھنؤ وچ انیس ودبیر رباعی دے افق پرستارےآں دے مثل چمکے۔نويں دورماں حالی، اکبر، اسمٰعیل میرٹھی جداں ممتاز شاعر نے عمدہ رباعیاں کہہ کے رباعی دے سلسلے نوں اگے ودھایا۔چنانچہ شاد عظیم آبادی، مہدی، مجروح، امیر مینائی، داغ ،نظم طباطبائی، ریاض، عزیز لکھنوی ، شوق قدوائی نے رباعی دے میدان وچ بھرپور جوہر دکھائے۔ ویہويں صدی دے وسط وچ رباعی کوہور مقبولیت حاصل ہوئی تے جوش، یگانہ، امجد ، فراق، جگر، فانی،اصغر تے حسرت جداں شعرانے رباعی نوں تقویت بخشی۔دورحاضر وچ کندن،جامی، فراغ روہوی، حافظ کرناٹکی جداں متعدد اہم ناں نيں جنہاں دے شعری اثاثے وچ رباعیات دا وڈا ذخیرہ موجود اے۔ گویاکہ ’رباعی‘ دا سفراردو شاعری دے مختلف ادوار وچ جاری رہااور جاری اے۔
اُردو رباعی دے گزشتہ اورحالیہ منظرنامہ اُتے نظرڈالنے توں پہلے ضروری اے کہ رباعی دے آغاز وارتقا تے اس دے فن اُتے تھوڑی جہی بحث کرلئی جائے تاکہ عہدِ حاضرماں اردوکی صورتِ حال صحیح طورپر ابھر کر سامنے آسکے۔ اردو وچ رباعی فارسی توں آئی اے ،لیکن فارسی وچ رباعی نے کدوں جنم لیا؟اس بابت محققاں دے درمیان شدید اختلاف واقع ہويا اے ۔عام طورپر رباعی دے وجود وچ آنے دے پِچھے ایہ واقعہ بیان کيتاجاتاہے کہ یعقوب بن لیث صفار دے کمسن بیٹے دی بولی توں خوشی وچ کچھ ایداں دے لفظاں نکل گئے جو اک مصرعہ دی شکل اختیار کرگئے تے جدوں انہاں لفظاں نوں بحر دے ترازوماں تولا گیا تاں اوہ بحرِ ہزج وچ پائے گئے۔اس اُتے رودکی نے چوبیس وزن ایجاد کیتے۔جے اس واقعے نوں درست مان لیاجائے تاں رباعی نوں وجودمیںآئے ہوئے اک ہزار سال توں زیادہ کاطویل وقت گزرچکاہے۔کیونجے ایہ واقعہ تیسری صدی ہجری دا اے ۔سید سلیمان ندوی نے رباعی دا موجد رودکی نوں تسلیم کرنے دی بجائے ابودلف تے زینت الکعب نوں قرار دیاہے۔لیکن حافظ محمود شیرانی نے اِس خیال نوں وی مستردکردتا۔1 اس لئی کہ جے ابودلف تے زینت الکعب نوں رباعی دا موجد ماناجاندا اے تاں ایہ وی مانناپئے گا کہ صنف رباعی عربی وچ وی موجود اے ،اور ممکن اے کہ رباعی دی ابتدا عربی نال ہوئی ہوکیونجے ایہ دونے عربی دے شاعر سن ۔ جدوں کہ تقریباً سبھی محققاں رباعی نوں عربی شاعری توں وکھ کرکے دیکھدے نيں۔بعض محققاں دا خیال اے کہ اس نکتے اُتے ہور تحقیق دی ضرورت اے کہ آیا صنف رباعی دا عربی شاعری توں کچھ علاقہ اے یا نئيں۔لیکن اس دی تحقیق دے لئی عربی دانی دے نال عربی شاعری وادب توں گہری واقفیت ناگزیر اے ۔ بہرکیف اس تفصیل توں ایہ گل واضح ہوجاندی اے کہ فارسی وچ رباعی دے آغاز دا نہ سال متعین کيتاجاسکتاہے تے نہ زمانہ۔
اردو وچ رباعی دے پہلے نمونے محمد قلی قطب دے کلیات وچ ملدے نيں۔1940ماں مکتبہ ابراہیمیہ مشن پریس حیدرآباد توں شائع محمد قلی قطب شاہ دے کلیات وچ 39رباعیاں موجود نيں۔ان توں پہلے دے کسی شاعر دی رباعیاں دستیاب نئيں نيں، اس لئی محمد قلی قطب نوں اردو دا پہلا رباعی گو شاعر کہیا جاسکدا اے۔ البتہ محی الدین قادری زور نے ملاوجہی دی دو رباعیاں نقل کيتیاں نيں ۔ایہ تسلیم کرنے دے باوجود وی کہ ملاوجہی نے اردو رباعیاں کدرے، محمد قلی قطب شاہ دی اولیت توں انکار نئيں کيتاجاسکتاکیونجے تحقیق دے مطابق ملاوجہی محمد قلی قطب شاہ دے ہمعصر ضرور نيں مگر ملیا وجہی دی شاعری دا زمانہ محمد قلی قطب شاہ دے بعد دا اے ۔ملاوجہی محمد قلی قطب شاہ دے پنجاہ سال بعد فوت ہوئے۔محی الدین قادری زور نے لکھااے: ’’محمد قلی قطب دا اردو کلام پچا س ہزار اشعار پرمشتمل اے ۔کوئی صنف ایسی نئيں اے جس وچ اس نے کمال نہ دکھایا ہو۔قصیدے، مثنویاں، مرثیے، رباعیاں، غزلاں تے قطعات، غرض ہر صنف دے وافر نمونے محمد قلی قطب دے کلیات وچ موجود نيں۔‘‘2
محمد قلی قطب شاہ دی اک رباعی :
تجھ حسن سے تازہ ہے سدا حسن و جمال
تجھ یار کی بستی سے ہے عشق کوں جمال
تو ایک ہے تجھ سا نہیں دوجا کوئی
کیوں پاوے جگت صفحہ میں کوئی تیری مثال
اس رباعی توں انداز ہ لگایاجاسکتاہے کہ رباعی وچ محمد قلی قطب شاہ کوکِنّی مہارت حاصل سی۔ان دی رباعیاں دے موضوعات کادائرہ خاصا وسیع نظرآندا اے ۔انھاں نے تصوف، اخلاق، حمد، نعت تے دنیا دی بے ثباندی دے علاوہ حسن وعشق دے موضوعا ت اُتے وی رباعیاں کہی نيں ۔ انہاں دی رباعیاں وچ ہندوستانی رنگ نمایاں دکھادی دیتاہے۔اس توں ایہ گل ثابت ہوجاندی اے کہ اردوماں رباعی دا آغاز قطب شاہی دور وچ دکن دی سرزمین اُتے ہويا۔
’رباعی‘ دا مادہ ’ر ب ع‘ اے ۔اس دے لغوی معنی ’چار‘ ہُندے نيں۔لیکن اصطلاح وچ رباعی اس صنف نوں کہاجاتاہے جس وچ مخصوص وزن دے چار مصرعاں وچ کِسے خیال یا مضمون نوں بیان کيتا جائے۔ عروضی اے ئت دی سطح اُتے رباعی اوہ صنف اکھوائے گی جس وچ چار مصرعے ہاں ۔پہلا ،دوسرا تے چوتھا مصرعہ، ہم قافیہ یا ہم ردیف یا اسيں قافیہ وہم ردیف ہو۔رباعی دے تیسرے مصرعے دا اسيں قافیہ یا اسيں ردیف یا اسيں قافیہ وہم ردیف ہونا ضروری نئيں ،لیکن جے تیسرا مصرعہ وی پہلے ، دوسرے تے چوتھے مصرعے دی طرح اسيں قافیہ، اسيں ردیف یا اسيں قافیہ وہم ردیف ہوتو کوئی نقصان نئيں اے ۔یعنی چاراں مصرعے وی اسيں قافیہ وہم ردیف ہوسکدے نيں۔رباعی مردّف وی ہوسکدی اے تے غیر مردّف بھی۔غیر مردّف اس وقت جدوں رباعی وچ صرف قافیہ ہوئے ، ردیف نہ ہوئے تے ردیف ہوئے تاں مردّف ہوئے گی۔رباعی مستزاد وی ہُندی اے۔ اس وچ رباعی دے مصرعاں دے نال رباعی دے وزن دا اک فقرہ بعد وچ جوڑ دیاجاتااے۔ جداں \
آتاہے نظر حسن میں جلووہ کياکیا ۔ اللہ اللہ
رباعی نوں متعدد ناواں توں موسوم کيتا گیاہے۔جداں ترانہ، دوبیندی، چہارمصرعی ، چہار بیندی تے رباعی ۔ ترانہ رباعی دا ابتدائی ناں اے۔ ترانہ موسیقی دی اصطلاح اے جس دا اطلاق موسیقی دی بعض مخصوص آوازاں اُتے ہوتاہے۔رباعی کودوبیندی کہنے دی وجہ ظاہر اے کہ اس وچ دو بیت ہُندے نيں، لیکن چہار بیندی کہنے دی گل سمجھ وچ نئيں آندی۔جن لوکاں نے چارمصرعاں نوں چار بیت شمارکیا ، انہاں دے نزدیک چہاربیندی ناں پڑگیا۔بعض حضرات نے رباعی نوں سنسکرت دے ’چارچرن‘ہندی دی ’چوپائی‘اور پشتو دی ’چار بیتیہ‘ دے جداں وی کہاہے ۔
بظاہر قطعہ دی اے ئت وشکل وی رباعی ورگی نظرآندی اے، اس لئی رباعی تے قطعہ دے درمیان فرق کرپانا کچھ لوکاں دے لئی مشکل ہُندا اے ۔متعدد شعراوادبا وی اس نوع دے مغالطے دے شکارہوئے نيں۔ رباعی تے قطعہ دے درمیان پہلا فرق ایہ اے کہ رباعی دی مخصوص بحر تے اوزان نيں، جدوں کہ قطعہ وچ ایسی کوئی شرط نئيں اے۔ جے رباعی دے وزن توں وکھ چار مصرعے کہے گئے تاں اوہ قطعہ ہوئے گا ،رباعی نئيں۔اک فرق ایہ وی اے کہ قطعہ وچ غزل دی طرح پہلے دونے مصرعے اسيں قافیہ تے اسيں ردیف ہونے ضروری نيں۔یعنی انہاں مصرعاں وچ قافیہ وی ہوئے تے ردیف وی ،لیکن رباعی وچ ایہ ضروری نئيں اے ۔ رباعی بلاقافیہ صرف ردیف اُتے مبنی وی ہوسکدی اے تے صرف قافیہ اُتے مشتمل بھی۔ چنانچہ چارمصرعاں وچ صرف قافیہ پایاجائے یا صرف ردیف پائی جائے تاں ایہ باور کرلیاجائے کہ اوہ قطعہ نئيں اے ،رباعی اے بشرطیکہ اوہ رباعی دی بحر وچ وی ہو۔رباعی تے قطعہ دے درمیان اچھے اچھاں نوں مغالطہ ہويا اے۔ مثال دے لئی ولی دا ایہ شعر دیکھو
فلک دل کو کب تک جلاتا رہے گا
عجب رنگ یاں کے دکھاتا رہے گا
اگر جانتے ہم تجھے دل نہ دیتے
کہ دل لے کے تو یوں ستاتا رہے گا
مولوی عبدالحق نے مذکورہ انہاں چار مصرعاں نوں دیوانِ اثر دے مقدمے وچ رباعی دے طورپر درج کيتا اے ۔حالانکہ ایہ مصرعے رباعی دی مخصوص بحرواوزان وچ نئيں نيں۔ جتھے تک رباعی دی بحر تے اوزان دا معاملہ اے تاں ایہ وڈا پیچیدہ مسئلہ اے۔ بنیادی طورپر رباعی دی اک بحر ’ بحرِ ہزج سالم‘ دسی جاندی اے ۔یعنی : مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
اس بحر توں پہلے دس ارکان نکلدے نيں تے انہاں توں چوبیس اوزان تیار ہُندے نيں۔فرمان فتح پوری لکھدے نيں:
’’رباعی دے ہر مصرعے وچ انہاں دس ارکانہاں وچوں کوئی چار ضرور آئیاں گے۔ علمائے عروض وقواعد اس امر اُتے متفق نيں کہ رباعی دا ہر مصرعہ چار رکنی ہُندا اے تے بحرہزج مثمن اخرب واخرم دے چوبیس اوزان دے سوا رباعی وچ کوئی تے وزن نئيں آندا۔‘‘3
رباعی دے چوبیس اوزان دے علاوہ اوربھی وزن بیان کیتے گئے نيں لیکن انہاں اوزان دے بارے وچ ایہ کہاجاتاہے کہ چوبیس دے علاوہ جو وزن رباعی دے بیان کیتے جاندے نيں اوہ رباعی دے ا نہی چوبیس اوزانہاں وچوں نيں یا انہاں توں نکلے نيں۔نظم طباطبائی اوزان دی تقسیم دے حامی نئيں نيں۔وہ لکھدے نيں:
’’ عروضیاں نے ایہ بے کار چوبیس وزن گنوائے نيں تے ا یک شجرہ مفعولن تے اک شجرہ مفعول دا فضول بنایاہے۔کسی بزرگ نے ایہ نہ بتایاکہ انہاں اوزان دی حقیقت کيتا اے ۔‘‘4 عارف حسن خاں نے رباعی دے اوزان دی تعداد36دسی اے ۔
اوزان رباعی کے ہیں چھتیس جناب
دشوار نہیں رکھنا کچھ ان کا حساب
رکھیں بس اک بات فقط ذہن نشین
تخلیق سے ہی کھلتا ہے ان کا باب
دورحاضر دے اک اہم رباعی نگار کندن لال کندن دی رباعیات نوں دیکھاجائے تاں رباعی دے اوزان دی تعداد دا دائرہ اورزیادہ وسیع دکھادی دیتاہے۔انھاں نے 24 نئيں، 54 آہنگاں وچ رباعیاں کہی نيں۔5
بعض حضرات’لاحول ولا قوۃ الاباللہ ‘کو ہی رباعی کاوزن مندے نيں، لیکن اس خیال توں اتفاق نئيں کيتا جاسکدا۔جداں کہ اُتے تفصیل گزری ، ہاںیہ ضرورکہاجاسکتاہے کہ’ لاحول ولاقوۃ الاباللہ‘ وی رباعی دے اوزان وچ شامل اے۔ اس لئی جے اس وزن اُتے رباعی کہی جاندی اے تاں اوہ رباعی ہی ہوئے گی۔
رباعی دی بحر تے اوزان دے حوالے توں مذکورہ بحث توں ایہ اندازہ لگالینا کچھ مشکل نئيں کہ عروضی اعتبار توں رباعی مشکل صنف اے۔ بحرہزج تے اس دے اوزان اُتے اشعار کہنا آسان نظرنئيں آندا۔ایہ مشکل پسندی صرف عروضی اعتبار توں ہی نئيں اے بلکہ معنوی اعتبار توں وی رباعی نوں مشکل صنف خیال کيتا گیا اے۔ رباعی دے چار مصرعاں وچ پورے مضمون یا خیال نوں بیان کرنا پڑتاہے۔رباعی اس گل کيتی وی متقاضی ہُندی اے کہ اس وچ کثیراور عمدہ معانی اُتے مبنی مضامین نوں رقم کيتاجائے ، اسلوب بیان وی چنگا ہو، بولی درست تے رواں ہو،تشبیہات، استعارات ، لطافت ، تراکیب وغیرہ دا وی خیال رکھیا گیا ہوئے۔ صرف چار مصرعاں وچ جے انہاں سب گلاں دا دھیان رکھیا جاندا اے تاں رباعی کوعمدہ کہاجائے گا تے جے ایسا نئيں کيتا جاندا تاں رباعی نوں معیاری خیال نہ کيتا جائے گا۔فرمان فتح پوری دے لفظاں وچ :
’’رباعی دے چاراں مصرعے زنجیر دی کڑیاں دی طرح باہم مربوط ہاں۔لفظاں و تراکیب دا انتخاب موضوع دی مطابقت توں ایسا برمحل ہوئے کہ اس توں بہتر دا تصور ہی نہ ہوسکے۔ پہلے مصرعے وچ مناسب لفظاں دے نال خیال نوں روشن کرایا جائے۔ دوسرے تے تیسرے مصرعے وچ اس دے خط وخال کچھ تے نمایاں کیتے جاواں تے چوتھے مصرعے وچ مکمل خیال نوں ایسی برجستگی تے شدت دے نال سامنے لایاجائے کہ سننے والا مسحور ومتحیر ہوکے رہ جائے۔‘‘ 6
رباعی دے بارے وچ جوش دے مندرجہ ذیل خیال توں وی رباعی دی مشکل پسندی دا پتہ چلتااے:
’’رباعی چالیس پنجاہ برس دی مشاقی دے بعد قابوماں آندی اے ۔‘‘7
ڈاکٹر مظفرحنفی رباعی دی نزاکت تے دشواری نوں انہاں لفظاں وچ بیان کردے نيں:
’’رباعی دا فن کوزے وچ سمندر کوسمونے دا فن اے تے رباعی دے لئی اک ہور صرف اک ہی بحر دی پابندی فنکار دے لئی پل صراط دی سی حیثیت رکھدی اے ۔معمولی استعداد رکھنے والے شاعر دے لئی اک بحر دے چار مصرعاں وچ عمیق تجربات تے گہرے خیالات وچ اپنے متنوع تجربات پیش کردینا انتہائی دشوار اے ۔‘‘8
مذکورہ خیالات اس گل کيتی طرف اشارہ کردے نيں کہ مخصوص بحر وچ عمدہ مضامین کوبرتنابہت مشکل اے۔ لہٰذاچنگا رباعی گو ہونے دے لئی انتہائی مشق ومحنت ، لیاقت وتجربہ تے وقت دی ضرورت اے۔ جداں کہ رباعی دے حوالے توں اُتے تفصیل بیان کيتی گئی اے جے اس دی پاسداری لازمی ہوتو واقعی ایہ صنف وڈی مشکل نظر آندی اے تے وڈی ریاضت تے وقت چاہندی اے ۔ایداں دے ہی رباعی دا شاعر ہونے دے لئی عمرسیدہ ہونا لازمی قرار پائے گا ۔جوش دے مذکورہ خیال نوں سامنے رکھیا جائے تاں ایہ نتیجہ نکلے گا کہ رباعی کہنے دے لئی سٹھ ستر سال دی عمر ہونی چاہیے کیونجے انہاں دے نزدیک کم توں کم چالیس پنجاہ سال تاں مشاقی دے لئی چاہئاں، اس طرح جے کوئی پندرہ یا ویہہ سال دی عمر وچ کوئی شاعری شروع کريں گا تاں رباعی وچ پختہ ہونے تک اس دی عمر سٹھ ستر سال دے نیڑے ہوجائے گی ۔ جوش دا ایہ خیال محل نظر اے تے اس توں اتفاق نئيں کيتا جاسکدا۔کیونجے ایہ ضروری نئيں اے کہ پنجاہ برس دے بعد ہی کوئی اچھی رباعی کہنے دے لائق ہوسکے گا۔ یا بہت بڑاشاعر ہونے دے بعد ہی اچھی رباعی کہنے وچ کامیاب ہوئے گا۔ ایسی متعدد مثالاں مووجود نيں کہ بعض شاعر نے کم عمری وچ اچھی رباعیاں کدرے تے ایداں دے شاعر نے وی صنف رباعی وچ اپنی شناخت بنائی جوبہت مشہور شاعر نئيں سن ۔ دراصل ایہ معاملہ ذوق اُتے منحصر اے ۔جے کسی دا ذہن رباعی دی طرف چل پڑدا اے تاں اوہ اچھی رباعی کہہ سکدا اے ۔اور جے کسی دا ذہن رباعی دی طرف متوجہ نئيں ہُندا تودوسری اصناف کابہترین تے عمدہ شاعر ہونے دے باوجود عمدہ رباعی کہنے وچ اوہ کامیاب نہ ہوسکے گا۔ غالباً ایہی وجہ اے کہ اردوکے کئی وڈے شاعر جنھاں زبردست مقبولیت حاصل ہوئی تے انہاں دی شاعری نوں عوام وخواص وچ بہت زیادہ پسند کيتا گیا، رباعی دے میدان وچ اپنا کوئی اثر نہ چھڈ سکے۔اج وی اسيں ایداں دے بوہت سارے غزل دے شاعر دیکھدے نيں جنھاں نے اچھی اچھی غزلاں ا ور نظماں کدرے مگر رباعی کہنے دی زحمت اٹھانا انھاں نے گوارانہ کی، یا فیر رسمی طور دس ویہہ رباعیاں کہہ کے اوہ اگے ودھ گئے ۔ اس اُتے ہور ایہ انہاں دی تھوڑے جہے رباعیاں وی اعلیٰ نئيں نيں۔صنف رباعی وچ بوہت سارے شاعر دے دلچسپی نہ لینے دی اک وجہ ایہ ہوسکدی اے کہ انہاں دا مزاج رباعی توں ہم آہنگ نہ ہوئے ، تے اس گل دا اندازہ انھاں وی ہو، اس لئی اوہ اس گل کيتی زحمت ہی نئيں کردے کہ اوہ رباعی دی گتھی سلجھانے وچ سرکھپاواں تے اپنے فطری ذوق دے خلاف رباعیاں کہنے دی کوشش کرن۔جن شاعر دے پاس اک دودرجن رباعیاں نيں، انہاں وچوں کِنے ایداں دے نيں جنھاں نے اردو شاعری دی اس صنف وچ ہلکا پھلکا زور لگاکے صنف رباعی دے شاعر دے طور اُتے وی اپنے آپ نوں متعارف کرالیااور رباعی کہنے توں انہاں دا مقصد صرف اِنّا ہی سی۔
موضوعاتی اعتبار توں رباعی اک اہم صنف اے ۔اس لئی کہ اس وچ مختلف النوع مضامین وخیالات نوں بیان کيتا جاسکتااے۔ اگرچہ ابتداء اً حکمت واصلاح تے پندوموعظت دے مضامین نوں رباعی دے قالب وچ ڈھالیا جاندا سی ، مگر وقت دے نال آہستہ آہستہ اس دے موضوعات دا دائرہ پھیلدا گیا اورحسن وعشق توں لے کے حالاتِ حاضرہ دے موضوعات تک اُتے رباعیاں کہی جانی لگياں۔ مندرجہ ذیل رباعیاں توں اس دا بخوبی اندازہ لگایاجاسکتاہے
ہم نے کبھی جام و سبو دیکھا تھا
جو کچھ کہ نہیں ہے رو برو دیکھا تھا
ان باتوں کو جو غور کرکے اے درد
کچھ خواب سا تھا کہ وہ کبھو دیکھا تھا
(میر درد)
جاناں نے کبھی ہمیں نہ جانا افسوس
جو ہم نے کہا سو وہ نہ مانا افسوس
تب آنے میں دیر کی قیامت اب تو
آیا نزدیک جس کا جانا افسوس
(میر تقی میر)
ہر آن میں آپ کو دکھا جاتے تھے
مشتاق کو تسکین دلا جاتے تھے
کیوں دیر لگی ہے کس نے روکا تم کو
اب تک تو کئی بار تم آجاتے تھے
(میر حسن)
حسن وعشق دے موضوع اُتے جو رباعیاں کہی گئیاں نيں ، چاہے اوہ متقدمین نے کہی ہاں یا متاخرین نے ، انہاں نوں پڑھ کر ایسا لگتاہے کہ حسن وعشق دے مضامین نوں موثرطورپر بیان کرنے دے لئی رباعی اک اہم ذریعہ اے۔ رباعی وچ عشق وعاشقی دے مضامین ومسائل نوں موثر کن انداز وچ بیان کرنے دے لئی بھرپور گنجائش موجود اے ۔جداں کہ مذکورہ رباعیاں اس دا ثبوت نيں، لیکن رباعی صرف ایتھے تک محدود نئيں رہی ،بلکہ دوسرے موضوعات دا وی اس نے احاطہ کيتا۔ اردو دے متعدد رباعی گوشاعر نے موضوع دی سطح پراگے بڑھدے ہوئے انسانی زندگی توں وابستہ بوہت سارے مسائل کورباعی وچ اٹھایااور رباعی دے دائرے نوں وسعت دینے دا کم کيتا۔اس دا ایہ مطلب ہر گزنئيں کہ حسن وعشق دے علاوہ دوسرے موضوعات پررباعیاں ابتدائی دورماں نئيں کہی گئياں۔حقیقت ایہ اے کہ شروع توں ہی رباعی وچ مختلف موضوعات نوں برتنے دا عمل جاری اے ۔ محمد قلی قطب دی رباعیات وچ کئی موضوعات آئے نيں،لیکن ابتدائی دور وچ زیادہ تر رباعی وچ حسن وعشق یا اس توں متعلقہ مضامین نوں بیان کيتا جاندا سی۔
رباعی چاہے تصوف اُتے کہی جائے یا فکروفلسفہ پر۔رباعی وچ پندونصیحت دے مضامین بیان کیتے جاواں، ہر مضمون تے موضوع رباعی دے سانچے وچ فٹ نظرآتاہے۔ذیل وچ مختلف موضوعات دا احاطہ کرنے والی کچھ رباعیاں ملاحظہ فرماواں
کچھ عشق میں تو مزہ نہ پایا ہم نے
اس دل ہی کو مفت میں گنوایا ہم نے
اور جس کے لیے گنوایا دل کو جرأت
اس کو اپنا کبھی نہ پایا ہم نے
(جرأت)
کیسے دیے پیچ و تاب دل نے مجھ کو
دکھلائے یہ سب عذاب دل نے مجھ کو
وحشت زدہ کوٗ بکوٗ پڑا پھرتا ہوں
کیا کیا نہ کیا خراب دل نے مجھ کو
(مومن خاں مومن)
مذہبی، فکری ، اصلاحی تے تجرباتی نوعیت دی رباعیاں دا اک بہت وڈا ذخیرہ اردورباعی دے دامن وچ موجود اے ۔جے صرف مذہب اُتے رباعی دے ذخیرے نوں جمع کيتا جائے تاں اوہ بہت زیادہ اے ، ايسے طرح دی صورت حال اصلاحی وفکری رباعیاں دی وی اے ۔ان موضوعات اُتے رباعیاں کس قدر کامیاب نيں۔اس دا اندازہ مندرجہ ذیل رباعیاں توں لگایاجاسکتااے:
اسلام ہی کو آپ اپنی ملت سمجھو
بیگانہ روش میں اپنی دولت سمجھو
جو اس کے خلاف رائے رکھے اکبر
خاموش رہو سمجھ کی قلت سمجھو
(اکبر)
پانی میں ہے آگ لگانا دشوار
بہتے ہوئے دریا کو پھیر لانا دشوار
دشوار ہے مگر نہ اتنا دشوار
بگڑی ہوئی قوم کو بنانا دشوار
(اسماعیل میرٹھی)
گلشن کی روش پہ مسکراتا ہوا چل
بدمست گھٹا ہے لڑکھڑاتا ہوا چل
کل خاک میں مل جائے گا یہ زورِ شباب
جوش تو آج بانکپن دکھاتا ہوا چل
(جوش)
نیکی ہی رہ جاتی ہے یار یہاں
ہر گز نہ کرو غیبت کا کار یہاں
نیکی غیبت جائیں گے ساتھ ترے
ان پر ہی رہے گا فیصل یار وہاں
(کندن لال کندن)
ایہ رباعیاں اس گل دا ثبوت نيں کہ رباعیاں وچ مختلف مضامین وخیالات نوں کامیابی دے نال بیان کيتاجاسکدا اے ۔بعض ناقدین نے رباعی نوں مخصوص موضوعات تک محدود رکھنے دی تلقین دی اے جو کہ مناسب نئيں اے ۔ جیساکہ امدادامام اثر نے رباعی دے لئی حکیمانہ مضامین نوں لازم قرار دے کے رباعی دے میدان نوں تنگ کرنے دی کوشش کيتی ۔وہ لکھدے نيں:
’’شاعر نوں لازم اے کہ مسائل اخلاق وتمدن ومعاشرت ومذہب وہور مضامین جلیلہ توں اپنے نوں زینت دے۔‘‘9
امداداامام اثر دے ایہ لفظاں کدرے نہ کدرے رباعی دے شاعر نوں اس گل دے لئی پابند کردے نيں کہ اوہ رباعی کہندے ہوئے مذکورہ مضامین و موضوعات دا خیال رکھے، مضامین جلیلہ نوں نظم کرنے دی کوشش کرے۔ ایہ ٹھیک اے کہ رباعی وچ مضامین جلیلہ نوں بیان کيتا جائے تاں اچھی گل اے ،لیکن مضامینِ جلیلہ دی تخصیص رباعی ہی دے نال کيتا ،ہر صنف وچ عمدہ مضامین نوں شاعر نظم کرے تاں اس توں عمدہ تے گل کيتا ہوسکدی اے ۔سطحی مضامین تاں دوسری اصناف دے لئی وی زیادہ موزاں نظرنئيں آندے۔ مگر چونکہ ہر شاعر دی اپنی صلاحیت وقابلیت ہُندی اے، اپنا مطالعہ ہُندا اے، اپنی فکر وبصیرت ہُندی اے ،اپنا مشاہدہ وتجربہ ہوتاہے تے اپنا مزاج ومذاق ہُندا اے ۔اسی دے مطابق اوہ شعر کہتااے۔ ہن ایہ وکھ گل اے کہ اوہ کس صنف وچ اشعار کہہ رہیا اے ۔جے شاعر بلند خیالات وافکار کاحامل اے، اس دا مطالعہ وسیع اے، تجربات ومشاہدات گہرے نيں تے بصارت وبصیرت وی رکھدا اے ، اس اُتے مستزاد ایہ کہ جس صنف وچ شاعری کردا اے ، اس دا ماہر وی اے تاں ظاہر اے کہ اس دے اشعار عمدہ ہون گے تے انہاں وچ مضامین جلیلہ ہون گے۔ اوہ صنف غزل ہو، یا قصیدہ، یا فیر رباعی۔ لیکن ہر شاعر دی ذہنی پرواز اِنّی بلند ہوئے ،ایہ توضروری نئيں۔فیر کئی مرتبہ شاعر دے تخیلات دے میدان وکھ ہُندے نيں، کسی دا مشاہدہ زیادہ عمیق ہُندا اے ،تو کسی دا سطحی، کسی دے تخیل وچ زیادہ وسعت وبلندی ہُندی اے ،توکسی دے خیالات وچ تنگی ہُندی اے۔ کوئی زیادہ حساس ہُندا اے تے کوئی کم۔ کوئی مذہبی ذہن رکھدا اے تاں کوئی اس طرف زیادہ رغبت نئيں دکھاندا، کوئی عشق حقیقی وچ ڈُبیا ہواہوتاہے تے کوئی عشق مجازی وچ غرق۔ کسی دا مزاج عشقیہ شاعری توں ہم آہنگ نئيں ہُندا تے کوئی زمینی سچائیاں کوشعر دے قالب وچ ڈھالنا چاہتااے۔ کوئی روگٹھ دے معمولی واقعات اورانسانی زندگی دی عام جزئیات نوں وی قلم بند کرنے دی کوشش کردا اے تے کوئی خاص فکر وفلسفے اُتے ہی نگاہ جماتااے۔ ظاہرہے کہ ایسی صورت وچ شاعراں دی شاعری دا رنگ وکھ وکھ ہوئے گا، انہاں دے موضوعات مختلف ہون گے۔ ہن اوہ شاعری غزل دے قالب وچ ہویا رباعی کے۔ معمولی مضامین تے معمولی خیالات و مشاہدات نوں شاعری وچ بیان کرنے نوں معمولی کہہ کے نظرانداز وی نئيں کيتا جاسکدا کیونجے بعض مرتبہ معمولی واقعات ومشاہدات توں وڈے نتائج برآمد ہُندے نيں۔ اس لئی امداد امام اثر دے اس خیال توں اتفاق نئيں کيتا جاسکدا کہ شاعر لازمی طورپر اخلاق وتمدن، معاشرت ومذہب تے مضامین جلیلہ رباعی وچ نظم کرے۔
مشکل پسند ی دے باوجود رباعی دی طرف اردو شاعر نے خاصی توجہ دتی اے۔ جس دے سبب مختلف ادوار وچ اردو دے رباعی گوشاعر دی خاصی وڈی تعداد ملدی اے ۔اس دا اندازہ مندرجہ ذیل اِنہاں چند ناواں توں کيتا جاسکتااے۔ جداں محمدقلی قطب شاہ، ملاوجہی، میردرد، محمد رفیع سودا، میرتقی میر، غالب، مومن، میرحسن، نظیراکبرآبادی، میرانیس، مرزاسلامت دبیر، اقبال، اسماعیل میرٹھی،جوش ملیح آبادی، فراق گورکھپوری، فانی بدایونی، رشیدلکھنوی، باقر مہدی، وحشی کانپوری، جگت موہن لال رواں، منیر شکوہ آبادی، یگانہ چنگیزی، ثناگورکھپوری،پنڈت جواہر ناتھ ساقی،جمال اویسی، عبیدالرحمن،علقمہ شبلی،شاد عظیم آبادی، نریش کمارشاد، عبدالرحمن احسان دہلوی، شوکت پردیسی، درد سعید، نامی انصاری، تلوک چند محروم، سرور جتھے آبادی، صادقین، آرزولکھنوی، امیر چند بہار، سید محمود الغفار، غلام مولی قلق، بیان میرٹھی، فرحت کانپوری، منظور حسین شور، شمس الرحمن فاروقی، فرید پربتی، عبدالعزیز خالد، اکبر حیدر آبادی، نذیر بنارسی، ناوک حمزہ پوری،اختر انصاری،قتیل شفائی،وحشت رضا علی کلکتوی، اختر شیرانی، میر مہدی مجروح، قاسمی علی خان آفریدی، شیدا انبالوی، قاسم علی خان آفریدی،پرویز شاہدی، ف س اعجاز، کندن لال کندن، حافظ کرناٹکی،صابرسنبھلی وغیرہ۔
ان ناواں توں اندازہ ہوتاہے کہ رباعی دی طرف ہردورماں بوہت سارے شاعر نے توجہ دتی۔بعض نے سیکڑاں رباعیاں کدرے ، بعض نے درجناں تے بعض دے کئی کئی رباعی دے مجموعے منظر عام اُتے آئے۔ مجموعی طورپر اردو رباعی دا اک بہت وڈا ذخیرہ جمع ہوگیا۔امتدادِ زمانہ دے باعث بہت سا ذخیرہ خرد برد ہوچکيا اے ، لیکن جے محفوظ ذخیرے دی گل کيتی جائے تاں اوہ وی کم نئيں اے ۔رباعی دا ایہ ذخیرہ اس گل دا متقاضی اے کہ اس کاتحقیقی تے تنقیدی جائزہ لیاجائے ۔ حیرت دی گل ایہ اے کہ رباعی اپنی اہمیت تے ذخیرے دے اعتبارسے مالامال ہونے دے باوجود ناقدین ومحققاں دی توجہِ خاص توں محروم رہی اے۔ رباعی پرہونے والا تحقیقی وتنقیدی کم بہت محدود اے ۔جن ناقدین یا محققاں نے رباعی اُتے کم کيتا اے انہاں دے ناں انگلیاں اُتے گنے جاسکدے نيں۔ایداں دے ہی رباعی دے حوالے توں لکھی گئی تنقیدی وتحقیقی کتاباں و مضامین وی تھوڑے جہے ہی دکھادی دیندے نيں۔
اردو رباعی دے سفر نوں مختلف ادوار وچ تقسیم کيتا جاسکتااے۔ اک قطب شاہی تے عادل شاہی دور اے جس وچ اردو شاعری عروج اُتے رہی ۔اس دورماں مثنویاں وی کہی گئياں ، قصیدے وی ، مرثیے وی تے رباعیاں بھی۔لیکن رباعی دے حوالے توں اس دور دا احاطہ کرنے والی کتاباں ومضامین کمیاب ونایاب نيں ۔دوسرا دور شمالی ہندوستان وچ ولی توں لے کے خواجہ میردرد، سودا، میرتقی میرکا اے جس وچ مذکورہ شاعر دے علاوہ تے وی کئی اہم شاعراں نے رباعیاں کدرے۔ان دے بعد غالب ، ذوق ، مومن دا عہد اے ۔دبستان لکھنؤ دا رباعی دے نقطۂ نظرسے جائزہ لینا وی اہمیت وافادیت توں خالی نہ ہوئے گا۔ کیونجے اس دبستان توں وابستہ بوہت سارے شاعراں نے رباعیاں کدرے ،انیس و دبیرجداں رباعی دے شاعر پیدا ہوئے۔ نويں زمانے وچ حالی،اسماعیل میرٹھی،امیرمینائی، نظم طباطبائی، شوق، عزیز جداں شاعر دی رباعیاں نوں نظرانداز نئيں کيتا جاسکدا۔جے ویہويں صدی دے وسط دے زمانے دی گل کيتی جائے تاں اسنوں رباعی دا عہدِ زريں کہاجاسکتاہے۔اس عہد وچ جوش، فراق، یگانہ، محروم ،امجد ، اصغرنے رباعی دا گراں قدر سرمایہ اپنے پِچھے چھڈیا اے ۔ایہ تمام ادوار اس گل دے متقاضی نيں کہ انہاں دا رباعی دی روشنی وچ تنقیدی وتحقیقی جائزہ لیاجائے۔اس دور دی چند رباعیاں ملاحظہ فرماواں
اے فتنۂ روزگار آہستہ گزر
آشوبِ دل فگار آہستہ گزر
نازک ہے بہت دماغِ اربابِ جنوں
اے نکہتِ زلفِ یار آہستہ گزر
(فانی)
سانچے میں گھٹا کے ڈھل رہا ہے کوئی
پانی کے دھویں میں جل رہا ہے کوئی
گردوں پہ اِدھر جھوم رہے ہیں بادل
سینہ میں اُدھر مچل رہا ہے کوئی
(جوش)
سوتا ہوں تو چپکے سے جگا دیتا ہے
جب جاگ اٹھتا ہوں پھر سلا دیتا ہے
ہنستے کو رلادیتا ہے چٹکی لے کر
روتا ہوں تو پھر ہنس کے ہنسا دیتا ہے
(امجد)
مکھڑا دیکھیں تو ماہ پارے چھپ جائیں
خورشید کی آنکھ کے شرارے چھپ جائیں
رہ جانا وہ مسکرا کے تیرا کل رات
جیسے کچھ جھلملاکے تارے چھپ جائیں
(فراق)
ویہويں صدی دے اواخر تے اکیہويں صدی دے اوائل یعنی عہدِ حاضر وچ اردو رباعی دتی کیہ صورت حال اے ۔اس دورماں رباعی دی طرف کِنے شاعر متوجہ نيں، اس دور دی رباعیاں دا معیار کيتا اے، کس طرح دے موضوعات ومضامین رباعیات وچ نظم کیتے جاندے نيں، انہاں تمام پہلوآں اُتے محیط وقیع مطالعے دی ضرورت شدت توں محسوس ہُندی اے۔ یہ خوش آئند گل اے کہ عہدِ حاضر وچ جدوں کہ کئی اصناف دم توڑ چکيتیاں نيں یا دم توڑرہیاں نيں، صنف’رباعی ‘ حالے تک زندہ اے۔ فی زمانہ متعدد ایداں دے شاعر نيں جوترجیحی طورپر رباعیاں کہہ رہے نيں۔اور بوہت سارے ایداں دے نيں جو دوسری اصناف دے نال صنف رباعی نوں وی اپنی شاعری دا میدان بنائے ہوئے نيں۔جیساکہ گزشتہ مختلف ادوار وچ اردو دے انہاں گنت شاعر نے دوسری اصناف دے نال رباعی اُتے وی طبع آزمائی دی ۔ یعنی انھاں نے ضمنی طورپر رباعیاں کدرے۔ ایہ روایت مختلف ادوار توں لنگھدی ہوئی اس دورماں وی آگئی اے ۔ کئی شاعر جتھے غزلاں ، نظماں ، مرثیے تے قطعے کہندے نيں ، ايسے طرح اوہ رباعیاں وی لکھدے نيں۔اس اعتبار توں دیکھاجائے تاں رباعی سدا بہار صنف نظرآندی اے جو پہلے وی شاعر دی توجہ نوں اپنی طرف کھینچکی سی تے اج وی کھینچکی اے۔
دوسری طرف اس حقیقت توں وی انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ ویہويں صدی دے اواخر وچ رباعی کہنے دا چلن اردو شاعر دے ایتھے کم یا ختم ہوگیا سی۔ اچھے اچھے شاعر وی رباعی کہنے توں گریز کردے سن ۔ اس پوری صورت حال اُتے روشنی ڈالدے ہوئے ناوک حمزہ پوری لکھدے نيں:
’’ حالے پچیس تیس برس پہلے تک دا حال ایہ سی کہ رباعی گوئی توں جاندی ہوئی نسل دے باقیاتِ صالحات دے زمرے وچ شمار کیتے جانے و الے شعراہی نوں شغف تھا۔نويں نسل دے شاعر جو نظماں وچ اختصار دی خصوصیت تے اہمیت دے قائل سن اوہ وی دوسری زباناں دی بعض مختصر اصنافِ سخن دے عاشقِ جاں نثار ہوگئے تے رباعی نوں دور ازکار سمجھ کر اس دی ناؤڈبوگئے۔ .... بعض اوہ نامور شاعر جو بحیثیت استاد شاعر وی مشہورسن، دی جھولیاں رباعی توں خالی نيں۔ بعض لوکاں نے قابل تعریف راست بازی توں کم لیا تے لکھاکہ رباعیاں توميں نے کہی ہی نئيں، بعض نے پنج ست رباعی ، بعض نے دس بارہ رباعی تے بیشتر نے ویہہ پچیس رباعی کہہ رکھنے دے جرم دا اقرار کيتا۔‘‘10
یہ اقتباس عہدِ حاضر وچ رباعی دی صورت حال دی قلعی کھول کر رکھ دیتاہے کہ شاعر نے کس حد تک رباعی توں بے اعتنائی برتی تے جے بعض نے رباعیاں کدرے توتھوڑے جہے یعنی صرف ناں دے لئی تاکہ انہاں دی شاعری دی اصناف وچ اک صنف دا وادھا ہوجائے۔دس ویہہ رباعی کہنے توں صاف سمجھ وچ آتاہے کہ شاعر رباعی کہنے توں گریز کررہاہے اوررسم نبھارہااے۔ لیکن ایہ صورت حال ویہويں صدی دے اواخر دی اے ۔اکیہويں صدی تے رواں دہائی دی صورت حال قدرے مختلف اے ۔خود ناوک حمزہ پوری ہی دے لفظاں وچ :
’’ساڈے ناقدین نے رباعی دی فنی مشکلات دا ذکر کچھ اس انداز توں کيتا اے تے اس تواتر توں کيتا اے کہ نويں شاعراں نے غالباً رباعی نوں آسیب سمجھ کر اس دے نزدیک جانا ہی چھڈ دتا تھا۔فیر ایہ کہ رباعی دے تعلق توں بے سروپا کچھ گلاں وی مشہور کردتی گئی سن۔یاں ميں نے مذکورہ نمبر وچ اس آسیب نوں بھگانے دے خیال توں طویل مقدماندی مضمون وی لکھ ڈالیا تھا۔ایہ دیکھ کے یک گونہ اطمینان ہويا کہ کوشش رائیگاں نہ گئی۔ نہ صرف ایہ کہ بزرگ شاعر نوں وی احساس ہويا کہ رباعی وی کہنا چاہیے بلکہ نويں نسل دے بہت سارے شاعر رباعی گوئی دی طرف متوجہ ہوئے۔ہرسال رباعی دے دوتین مجموعے شائع ہونے لگے تے ایہ سلسلہ حالے تک جاری اے ۔‘‘11
اس اقتباس توں جو گلاں واضح ہُندیاں نيں انہاں وچ اک ایہ اے کہ نويں زمانے دے شاعر نے رباعی دی صنف نوں بہت مشکل خیال کردے ہوئے اس دی طرف رخ کرنے دی جرأت نئيں کيتی جدوں کہ ایہ صنف اِنّی مشکل وی نئيں کہ اس وچ طبع آزمائی نہ دی جاسکے۔ رباعی دی بحر وچ اچھی شاعری دے لئی بھرپور گنجائش موجود اے۔ تے جے ذہن نوں اس بحر توں ہم آہنگ کرلیاجائے تاں فیر اَگڑ پِچھڑ رباعیاں کہنا تے آسان اے۔
شمس الرحمن فاروقی نے موجودہ عہد وچ کہی جانے والی رباعیاں تے رباعی گویاں دے بارے وچ جو کہیا اے ، اس توں وی ایہ گل واضح ہُندی اے کہ اس عہد وچ رباعی زوال پذیر نئيں بلکہ ترقی پذیر اے۔ اوہ کہندے نيں:
’’ انہاں دناں شہر شہر بلکہ قریہ قریہ رباعی گویاں دا ہجوم اے ۔اس گل توں قطع نظر کہ جو رباعیاں کہی جارہیاں نيں اوہ کِداں دی نيں، رباعی دی ایہ غیر معمولی مقبولیت کم توں کم دو گلاں ثابت کردیندی نيں۔اول تاں ایہ کہ عقیدۂ عام دے برخلاف رباعی کچھ ایسی مشکل صنف سخن نئيں تے نہ ہی اس دے اوزان اِنّے اجنبی نيں جِنّے کہے جاندے نيں۔دوسری گل ایہ ثابت ہُندی اے کہ ایہ وی محض افسانہ اے کہ رباعی پختہ عمر (اور بقول جوش ملیح آبادی چالیس سال توں زیادہ دی عمر ) دا شاعر مانگتی اے ۔رباعی دی اس فتح مندی ناں وچ اردو شاعری دے لئی فالِ نیک سمجھدا ہاں۔‘‘12
اس وقت متعدد ایداں دے شاعر موجود نيں جنہاں دی رباعیاں دے مجموعے اَگڑ پِچھڑ منظر عام اُتے آچکے نيں یا آرہے نيں۔مثلاًدورحاضر دے اہم رباعی گوشاعر وچ اک اہم ناں اکرم نقاش کااے۔ فضیل جعفری نے اکرم نقاش دے بارے وچ لکھیا اے کہ:
’’ماں ادبی نجومی نئيں کہ کسی شاعر دے روشن مستقبل دی پیش گوئی کراں لیکن کئی دوسرے لوکاں دی طرح مینوں وی اکرم نقاش توں بہت ساریاں امیدتیاں نيں۔‘‘13 اکرم نقاش دی رباعیاں دے مجموعے ’حشرسی ایہ برسات ‘ نوں ادبی حلفےآں وچ کافی سراہا گیا تے اسنوں بہ نظرِ استحسان دیکھیا گیا۔اس مجموعے اُتے شمس الرحمن فاروقی نے پیش گوئی کردے ہوئے کہیا سی:
’’ یقین اے کہ بہت جلد اس کتاب دا خالق ساڈے عہد دا منفرد رباعی گو اکھوائے گا۔‘‘14
اکرم نقاش دی رباعیاں وچ بوہت سارے موضوعات نوں بخوبی بردا گیا اے، البتہ حسن وعشق دے معاملات توں انھاں نے وڈی حد تک پرہیز کيتا اے لیکن اس دے باوجود اس نوع دی جو رباعیاں وی انھاں نے کدرے، اوہ وڈی لاجواب نيں۔اس قبیل دی اک رباعی دیکھو
اک سحر چھلکتا ہے نگاہوں سے تری
بڑھتا ہے طلسم اور جو گویا ہو کبھی
جادو ہے تو سر تا بہ قدم یا کوئی خواب
مسحور ہوئی جاتی ہے ہر سانس مری
عہدِحاضر دے رباعی گویاں وچ اک اوراہم ناں متین جامی دا اے جنہاں دی رباعیاں دے دومجموعے ’بساط سخن‘ تے ’مونس سخن ‘منظر عام اُتے آچکے نيں۔ مونس سخن وچ 465رباعیاں نيں۔ اس دورکے اک ہور اہم رباعی گو شاعر حافظ کرناٹکيتیاں نيں جنہاں دی رباعیاں دے کئی مجموعے شائع ہوچکے نيں۔ ’موج تسنیم‘ وچ بچےآں دے حوالے توں رباعیاں کہی گئیاں نيں۔ انہاں دی رباعیات دا دوسرا مجموعہ ’رباعیات حافظ ‘ اے جو اول، دوم تے سوم حصےآں اُتے مشتمل اے ۔وقت دے نال انہاں دی رباعیاں دے ذخیرے وچ وادھا ہُندا جارہااے۔ جب اس دور دے رباعی گویاں دا تذکرہ ہوئے گا توظفرکمالی کانام وی قدرواحترام دے نال لیا جائے گا۔ انھاں نے عمدہ رباعیاں کہی نيں ۔ان دی رباعیاں کااک مجموعہ ’رباعیات ظفر‘ دے ناں توں افقِ اشاعت اُتے جلوہ گر ہوچکيا اے۔ ظفرکمالی تے انہاں دے مجموعے دے بارے وچ صفدرامام قادری لکھدے نيں:
’’یہ مجموعۂ رباعیات، ظفر کمالی دا بہ حیثیتِ شاعر اک مستقل پڑاؤ اے ۔انھاں صرف محقق یا ظرافت نگار سمجھ کر چھوڑدینا ہن کسی سنجیدہ قاری دے لئی ممکن نئيں ہوئے گا۔وہ ہمعصر رباعی گویاں دے درمیان بہت خاموشی توں لیکن مکمل استادانہ رکھ رکھاؤ دے نال باوقار انداز وچ جلوہ افروز نيں۔ان دے ذہن تے فکر ، ادبی مزاج ، علمی گہرائی تے طبیعت دے ٹھہراؤ دے نہایت خوش آئندنتائج برآمد ہون گے۔رباعی دی عارفانہ ، عالمانہ ، کاملانہ اورظریفانہ چوٹیاں تاں انھاں نے سرکرلاں، آنے والے وقت وچ اوہ کون سا شعری مدارلبھدے نيں جس دے دائرے وچ رہ کے اوہ بالکل نويں شاعر دے طورپر ساڈے سامنے آئیاں گے۔‘‘15
اس دورکے اہم رباعی گو شاعر دی لسٹ وچ اک ناں عارف حسن خاں دا وی شامل کيتا جانا چاہیے جنہاں دی رباعیاں دا مجموعہ ’دیوان رباعیات عارف ‘حال ہی وچ منظر عام اُتے آیا اے۔ عارف حسن خاں عروض دے ماہر نيں۔ انہاں دے نزدیک رباعی دے اوزان چوبیس نئيں چھتیس نيں تے انہاں اوزان وچ انھاں نے رباعیاں کہی نيں۔ انہاں دی رباعیاں فن و معنی دونے اعتبار توں پختہ نيں ۔ انہاں دی رباعیاں دے مطالعے دے دوران ایسا لگدا اے کہ انھاں رباعی کہنے وچ تکلف نئيں ہُندا۔ بے ساختہ رباعی کہندے نيں تے عمدہ کہندے نيں۔ رباعی دا ایہ انداز دوسرےآں توں جدا وی اے تے تاثیر توں پُر وی ۔ ملاحظہ فرماواں
خوشبو کا اک جھونکا ہے اس کی یاد
کوئی میٹھا سپنا ہے اس کی یاد
اس کی یادوں میں کھو کر یہ جانا
حاصل اس دنیا کا ہے اس کی یاد
حال ہی وچ عادل حیات دی رباعیاں دا مجموعہ ’شہر رباعی‘ منظرعام اُتے آیا جسنوں ایجوکیشنل پبلشنگ ہاؤس نويں دہلی نے 2016 وچ چھاپا اے۔ اس مجموعے دے ہر صفحے اُتے تن رباعیاں نيں تے اس مجموعے وچ 160 صفحات نيں۔ گویا کہ مجموعی طور اُتے اس مجموعے وچ سیکڑاں رباعیا ں نيں۔ عادل حیات دی رباعیاں وڈی نیچرل محسوس ہُندیاں نيں تے ایہ وی لگدا اے کہ رباعی کہنے اُتے انھاں دسترس حاصل اے۔ اس توں امید کيتی جاسکدی اے کہ انہاں دے رباعی کہنے دا سلسلہ رکے گا نئيں تے ہور رباعی دے مجموعے انہاں دے قلم توں نکلاں گے۔ بطور نمونہ ایہ رباعی ملاحظہ فرماواں
بہتی ہوئی لہروں سی روانی توبہ
بل کھاتی ہوئی ایسی جوانی توبہ
سنتے ہیں کبھی ہم بھی جواں تھے لیکن
اس یُگ کے نئے قصے، کہانی توبہ
دورحاضر دے اہم رباعی گوشاعر وچ فراغ روہوی نوں کسی وی صورت نظرانداز نئيں کيتاجاسکدا۔ان دی رباعیاں دا اک مجموعہ’ جناں خواب‘گراں قدر فن پارہ اے ۔اس مجموعے تے فراغ روہوی دے بارے وچ مراق مرزا لکھدے نيں: ’’ جناں خواب انھاں انہاں عالمی شہرت یافتہ رباعی گویاں دے متبعین دی صف وچ جگہ دیتاہے جس وچ حضرت ابوالحسن خرقانی ، ابوشکو ربلخی، رودکی، ابوالخیر تے عمرخیام دے علاوہ مرزا محمد رفیع سودا، انیس ودبیر، مومن ، امجد حیدر آبادی، میرحسن ، مولانا حالی، غالب،اقبال ، شاد عظیم آبادی ، جوش ملیح آبادی، فراق گورکھوپوی، تلوک چند محروم جداں جید سخن ساز شامل نيں۔‘‘ 16
مذکورہ تبصرہ اس گل کيتی طرف اشارہ کررہاہے کہ موجودہ دورماں رباعی دے وڈے وڈے شاعر موجود نيں۔ فارسی دے جنہاں شاعراں دے ناواں نوں مذکور کيتا گیا اے ، اوہ سب فارسی رباعی وچ اولین مقام رکھدے نيں۔ ذکرکردہ اردو دے رباعی گوشاعر نوں وی رباعی دے شعبے وچ نمایاں درجہ حاصل ہويا اے۔ اج وی جے اس پایہ دا رباعی کاکوئی شاعر موجود اے تاں اس توں ایہ انداز ہ لگالینا کچھ مشکل نئيں کہ رواں صدی وچ اردورباعی کاجلوہ برقرار اے ۔فراغ روہوی دی رباعیاں دی خاص گل ایہ اے کہ انہاں وچ بھرپور نغمگیت ہُندی اے تے انہاں نوں پڑھدے ہوئے مشکل پسندی کااحساس نئيں ہُندا۔اک حمدیہ رباعی ملاحظہ فرماواں
یہ جان و بدن میرے نہیں ، تیرے ہیں
یہ نطق و دہن میرے نہیں ، تیرے ہیں
میں فخر کروں بھی تو کروں ، کس بل پر
الفاظ و سخن میرے نہیں ، تیرے ہیں
’رباعی ‘کی جوبحر متعین اے تے جو اوزان بیان کیتے گئے نيں، فی زمانہ اُسی بحر تے اوزان وچ رباعیاں کہی جارہیاں نيں۔ ہاں بعض شاعر انہاں اوزان توں اگے ودھنے دی وی کوشش کردے نظرآندے نيں۔جیساکہ کندن لال کندن نے 54 آہنگاں وچ رباعیاں کہی نيں۔ڈاکٹر شریف احمد رقمطراز نيں: ’’اسی طرح اک زمانے وچ ایہ خیال عام سی کہ رباعی چوبیس اوزان تے بحور وچ کہی جاسکدی اے لیکن انتہائی مقبول اک ہی وزن رہاہے ۔لاحول ولا قوۃ الا باللہ۔کم رباعی گو اس وزن توں باہر جاسکے نيں لیکن ....کندن صاحب نے چوبیس نئيں چوّن آہنگاں وچ رباعیاں کہہ کردکھاواں۔‘‘17
2016ماں ایم ایم خان دی رباعیات دا مجموعہ’اے کاش‘ منظر عام اُتے آیا اے ۔اس وچ 130 رباعیاں نيں، لیکن ایہ رباعیاں رباعی دی مخصوص بحر وچ نئيں نيں تے نہ ہی انہاں وچ انہاں اوزان دی رعایت کيتی گئی اے جو رباعی دے لئی مخصوص نيں۔اس توں ایہ پتہ چلتاہے کہ عہدِ حاضر وچ کچھ شاعر رباعی دے عروضی دائرے نوں وسیع کرنے یا رباعی دے مخصوص دائرے نوں توڑنے دی وی کوششاں کررہے نيں، لیکن اس نوع دیاں کوششاں اکّا دکاہی نيں، ورنہ اج وی رباعی دی متعینہ بحرووزن دا خیال رکھیا جاتاہے۔اُتے دورحاضر دے جنہاں رباعی گوشاعر دا تذکرہ کيتا گیا اوہ بطور نمونہ نيں ، ورنہ عصرِ حاضر دے تمام رباعی گویاں پرسیر حاصل گفتگو اک مضمون وچ نئيں کيتی جاسکدی ، اس دے لئی اک ضخیم کتاب دی ضرورت اے۔ موضوعات تے مضامین دے اعتبار توں اگرچہ ’رباعی ‘اپنے ابتدائی ادوارماں حکمت وموعظت ، مذہب واخلاق تے بعض مخصوص موضوعات توں عبارت سی، لیکن آہستہ آہستہ اس دے موضوعات وچ تنوع ہُندا چلا گیا۔موضوعات وچ وسعت دا ایہ سلسلہ حالے تک جاری اے۔ اج دی رباعیاں وچ مذہب وملت دیاں گلاں وی نيں ، رہتل ومعاشرت تے سیاست وسیادت دیاں گلاں وی نيں۔اسی طرح عشقیہ مضامین وی نظم کیتے جاندے نيں تے رواں صدی دے معاملات وواقعات نوں وی رباعیات وچ بیان کيتا جاتااے۔ گویا کہ عہدِ حاضر دی رباعیات دے موضوعات دا دائرہ بہت وسیع اے۔
کندن لال کندن دی مندرجہ ذیل رباعیاں وچ عہدِ حاضر تے اس دی سیاسی مندی حالت دی داستان اس طرح رقم کيتی گئی اے
لے شامِ اودھ کا کوئی اب نہ سرور
اب صبحِ بنارس پہ کرے کون غرور
فرصت ہے کسے لطف اٹھائے ان کے
دو وقت کی روزی کو ہے انساں مجبور
ایم پی بننے کا حق تم اس کو دو
بے مثال چور، نامور ڈاکو ہو
کنبہ پروری کی جس کو ہو بس فکر
قوم، دیش کی نہ کبھی سوچے جو
یہ مادی دور اے، سائنس تے ٹیکنالوجی نے اپنے پیر ہر طرف پھیلادیے نيں، احساست وجذبات ،اخلاق واقدار تے مذہب و روحانیت توں انحراف کرکے لوک مشینی بندے جارہے نيں، لیکن اس دے باوجود اج دے رباعی گونہ صرف اپنے ماضی دے ورثے دے امین ثابت ہورہے نيں بلکہ اسنوں اگے بڑھاندے ہوئے مذہب وروحانیت اوراخلاق وانسانیت کورباعیاں وچ پیش کررہے نيں۔اسی تناظرمیںاج حمدیہ تے نعتیہ رباعیاں وی کہی جارہیاں نيں ۔حافظ کرناٹکی دی رباعیاں توں حمدیہ تے نعتیہ رباعی دی اک اک مثال ملاحظہ فرماواں
ہر ایک طرف جلوہ گری ہے رب کی
پوری جو کیا کرتی ہے مانگیں سب کی
خالی نہیں جاتا کبھی کوئی سائل
تخصیص نہیں اس کے یہاں مذہب کی
عیسیٰ کی تگ و تاز جہاں ختم ہوئی
جبریل کی پرواز جہاں ختم ہوئی
کی آپ نے اس حد سے شروعاتِ سفر
خود نگہہِ نگہہ ساز جہاں ختم ہوئی
اخلاق ورہتل دے مضمون نوں کندن لال کندن نے اپنی اک رباعی وچ اس طرح بیان کيتا اے
تہذیب و تمدن کا اڑاؤ نہ مذاق
داؤ پہ لگاؤ نہ کبھی تم اخلاق
ہے ہند کی تہذیب جہاں بے مثل
تہذیب وِدیشی کے نہ ہو تم مشتاق
عہدِ حاضر دے شعرانے رباعیاں دے ذریعہ جدید معاشرے، جدید رہتل تے اُس انسان اُتے گہرا طنز وی کيتا اے جو انسانی خطوط و اقدار دے خلاف نبرد آزما اے تے انسانی تقاضاں ومطالباں نوں پِچھے چھڈ رہاہے۔اس نوع دی ایہ رباعی ویکھو
تہذیب پہ بحران نظر آتا ہے
اخلاص کا فقدان نظر آتا ہے
آیا ہے زمانے میں تغیر ایسا
انسان بھی حیوان نظر آتا ہے
تقویٰ تے پرہیزگاری اک ایسا وصف اے جو انسان نوں نہ صرف گناہاں تے خطرےآں دی دلدل توں بچاتاہے بلکہ اسنوں ابدی کامیابی توں ہمکنار کرکے اس دے درجات نوں وی بلند کردا اے ۔ایہی تقوی انسان نوں صراطِ مستقیم اُتے قائم رکھتاہے تے منزل تک پہنچنے دے لئی روشنی عطا کردا اے ۔اس پس منظر وچ حافظ کرناٹکی دی ایہ رباعی دیکھو
تقویٰ سے جو معذور ہوا کرتا ہے
وہ دین سے بھی دور ہوا کرتا ہے
اک مہر سی لگ جاتی ہے دل پر اس کے
اور چہرہ بھی بے نور ہوا کرتا ہے
رباعی دا اک اہم موضوع ’اصلاح‘ رہیا اے ۔ایہی وجہ اے کہ تقریباً ہر دور دے رباعی گو شاعر نے اصلاحی رباعیاں کہی نيں۔ پہلے صوفیا ، علما تے مذہبی شخصیتاں نے رباعی کواصلاح دا ذریعہ بنایا ،فیر ایہ روایت اِنّی مستحکم ہوگئی کہ اج تک قائم اے ۔غالباً گزشتہ ادوار دے شاعر نوں اس گل کاپختہ یقین تھاکہ رباعی دے توسط توں سماجی ، تہذیبی تے ملی سطح اُتے اصلاح دا کم موثرکن انداز وچ لیا جاسکتاہے ۔خوش آئند گل ایہ اے کہ جس طرح اصلاح دی گہری چھاپ ادوارِ رفتہ دی رباعیاں اُتے چھائی ہوئی اے ، ايسے طرح عہدِ حاضر دی رباعیو ں وچ وی اصلاح دا رنگ کافی گہرا اے ۔نمونے دے طورپریہ رباعی دیکھو
ہمدردی سے جو رشتہ بنا لیتا ہے
دشمن کو بھی وہ اپنا بنا لیتا ہے
پانی کی طرح ہوتا ہے اس کا کردار
بہتا ہے جہاں رستہ بنالیتا ہے
بہرکیف عہدِحاضر وچ اردو رباعی دے مختلف پہلوآں دا گہرائی توں تنقیدی تے تحقیقی جائزہ لینے دے بعد ایہ نتیجہ سامنے آتاہے کہ عصرِ حاضر وچ رباعی نہ صرف ا یک زندہ صنف دی حیثیت رکھدی اے بلکہ نويں زمانے دے شعرااس دی طرف متوجہ ہوئے رہے نيں۔ جس توں ایہ عندیہ ملدا اے کہ مستقبل وچ وی ’رباعی‘ دا سفر جارے رہے گا۔
ہورویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- -1 تنقید شعرالعجم ، 582
- -2 مقدمہ، کلیات محمد قلی قطب شاہ، اشاعت 1940
- -3 اردو رباعی: فنی و تاریخی ارتقاء، از فرمان فتح پوری، ص48
- -4 تلخیص عروض قافیہ، ص 21-22، مطبع چھتہ بازار لاہور
- -5 ارمغان رباعیات، از کندن لال کندن، ص 11،اشاعت 2007
- -6 اردو رباعی، فنی وتاریخی ارتقاء، ص 20
- -7 رباعیات انیس، ص 38، علی جواد زیدی، ناشر قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان ،اشاعت 1985
- -8 امیر چند بہار ،چار سو رباعیات کا مجموعہ ، ص 11
- -9 کاشف الحقائق ، جلد دوم ، ص 274
- -10 جنوں ، خواب ، از :فراغ روہوی، ص11
- -11 جنوں خواب، فراغ روہوی، ص 13
- -12 حشرسی یہ برسات، مصنف اکرم نقاش، ص 8، اشاعت 2009
- -13 حشر سی یہ برسات ، ص 19، مصنف اکرم نقاش
- -14 حشر سی یہ برسات، ص11، از اکرم نقاش
- -15 رباعیات ظفر، ص 51، از ظفر کمالی، اشاعت 2013
- -16 جنوں خواب ، فراغ روہوی، صفحہ27
- -17 ارمغان رباعیات، از کندن، ص 11،2007