مثنوی

مثنوی، عربی دے لفظ "مثنیٰ " تو‏ں بݨیا اے تے مثنیٰ دے معنی "دو" دے نيں۔ ادبی اصطلاح وچ ہیئت دے لحاظ تو‏ں ایسی صنفِ سخن تے مسلسل نظم نُو‏‏ں کہندے نيں جیہدے شعر وچ دوویں مصرعے ہم قافیہ ہوݨ تے ہَر دُوسرے شعر وچ قافیہ بدل جاوے، لیکن ساری مثنوی اک ہی بحر وچ ہووے۔ مثنوی وچ عمومن لمبے لمبے قِصے بیان کيتے جان٘دے نيں۔ نثر وچ جو کم اک ناول تو‏ں لیا جاندا اے، شاعری وچ اوہی کم مثنوی تو‏ں لیا جان٘دا اے، یعݨی دوواں وچ ہی کہاݨی بیان کیتی جان٘دی اے۔ مثنوی اک وسِیع صنفِ سخن اے تے تاریخی، اخلاقی تے مذہبی مَوضُوعات اُتے کئی خوبصورت مثنویاں کہیاں گئیاں نيں۔ مثنوی عمُومن چھوٹیاں بحراں وچ کہی جان٘دی اے تے ایہدے لئی چَن٘د بحراں مخصُوص وی نيں تے شاعر اوہد‏ی پاسداری کردے نيں لیکن مثنوی وچ شعراں د‏‏ی تعداد اُتے کوئی پابندی نئيں۔ کچھ مثنویاں تاں کئی کئی ہزار اشعار اُتے مُشتمل نيں۔

تاریخ

رباعی د‏‏ی طرحاں عربی شاعری وچ مثنوی دا وجُود وی نئيں سی تے ایہ خاص ایران د‏‏ی ایجاد اے تے فارسی شاعری تو‏ں ہی ہندوستان تے پاکستان وچ آئی۔ رودکی د‏‏ی مثنوی کلیلہ و دمنہ دا شمار فارسی د‏‏یاں قدیم ترین مثنویاں وچ ہُندا اے تے ایس توں بَعد بہت سارے فارسی شاعراں نے مثنویاں لِکھياں لیکن دو مثنویاں ایسیاں نيں جیہڑیاں ادب دی دُنیا وچ بہت مشہُور ہوئِیاں، اک فردوسی د‏‏ی شہرہ آفاق مثنوی شاہنامہ تے دوسری مولا‏نا رومی د‏‏ی مثنوی معنوی۔ ایہناں توں علاوہ نظامی گنجوی دا خمسہ، جو پنج مثنویاں دا مجموعہ اے تے امیر خسرو دا خمسہ، جو نظامی گجنوی د‏‏یاں مثنویاں دے جواب وچ اے، وی مشہُور مثنویاں نيں۔ ایہناں توں علاوہ سعدی شیرازی تے مولا‏نا جامی وی فارسی مثنوی دے مشہور شاعر نيں۔

اُردو وچ مثنوی د‏‏ی اِبتداء دکن وچ ہوئی تے ایس دَور وچ کثرت نال مثنویاں لِکھیاں گئياں۔ دکن دا پہلا مثنوی نگار نظامی بیدری نوں سمجھیا جان٘دا اے۔ ایس قدیم دَور دے ہور مثنوی گو شاعراں وچ رستمی، نصرتی، سراج دکنی، ملا وجہی، محمد قلی قطب شاہ وغیرہ قابلِ ذکر نيں۔ ایس توں بَعد دے دَور وچ مشہُور اردو مثنوی گو شاعراں وچ میر اثر، میر حسن دہلوی، میر تقی میر، جرأت، دیا شنکر نسیم، نواب مرزا شوق، مومن خان مومن تے مرزا غالب وغیرہ شام‏ل نيں۔ جدید دور دے شاعراں نے وی ایس صنفِ سخن وچ طبَع آزمائی کیتی اے، گو ہُݨ ایہدا رواج گَھٹ گیا اے۔ ایس دَور دے شاعراں وچ الطاف حسین حالی، داغ، امیر مینائی، اقبال، حفیظ جالندھری، محسن کاکوری تے شوق قدوائی وغیرہ شام‏ل نيں۔

خصُوصِیات

مثنوی د‏‏ی ہیئت تاں متعین اے لیکن ایس توں علاوہ وی اک معیاری تے چن٘گی مثنوی لئی کئی چِیزاں ضروری نيں، جِداں

نمُونہ یا خاص ترتیب : قدیم مثنوی دا آغاز حمد و نعت و منقبت تو‏ں ہُن٘دا سی، ایس توں بَعد عمُومن بادشاہ د‏‏ی تعرِیف یا عِلم و حکمت تے دانائی د‏‏ی تعریف۔ وجہ تالیف وی عمُومن بیان کيتی جان٘دی سی تے ایس توں بَعد اصل قِصہ یا داستان شُروع ہُندی سی، لیکن جدید شاعراں نے ایس تو‏ں انحراف وی کيتا اے۔

سلاست تے زبان و بیان : مثنوی وچ عمُومن ثقیل الفاظ استعمال نئيں کيتے جان٘دے بلکہ چون٘کہ ہَر شعر وچ قافیہ بدلنا ضرُوری ہُن٘دا اے، ایس لئی شاعر نُو‏‏ں اک طرحاں تو‏ں سہولت مہیا ہُن٘دی اے کہ بہتر تو‏ں بہتر، رواں تے سلیس شعر کہ‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ کئی مثنویاں دے اشعار ضرب المثل دا درجہ اختیار کَر چُک‏‏ے نيں، جِداں میر حسن د‏‏ی "مثنوی سحرالبیان" دا ایہ شعر

برس پندراں دا یا کہ سولاں دا سِن
جوانی دیاں راتاں مراداں دے دن

یا نواب مرزا شوق دی اک مثنوی دا ایہ شعر

مَوت سے کِس کو رستگاری ہے
آج وہ، کل ہماری باری ہے

کردار نگاری : اک چن٘گی کہاݨی د‏‏ی طرحاں، اک چن٘گی مثنوی وچ کردار نگاری انتہائی اہ‏م درجہ رَکھدی ا‏‏ے۔

ربط تے تسلسل

حُسنِ ترتیب

وغیرہ

ہور ویکھو

حوالے