ایمان بالقدر

سانچہ:ایمان یہ عقیدہ کہ انسان دے تمام اعمال و افعال خدا د‏‏ی طرف تو‏ں پہلے تو‏ں طے کردہ ہُندے نيں بہت قدیم ا‏‏ے۔ اس عقیدے دے آثار سمیری، مصری تے اشوری تہذیباں وچ وی ملدے نيں۔ انہاں قوماں دے عقیدہ دے مطابق انسان بالکل مجبور اے تے خدا نے نیکی، بدی، خوش حالی، مفلسی پہلے تو‏ں انسان دے لئی طے کر رکھی اے تے اس وچ کوئی تبدیلی نئيں ہو سکدی۔

اسلام وچ عقیدۂ تقدیر

اسلام وچ تقدیر بارے 3 قسم دے نظریات پائے جاندے نيں :

1. جبریہ دا عقیدہ

واصل ابن عطا جبریہ فرقے دا بانی سی ۔ اس دے عقیدہ دے مطابق انسان اپنے ہر عمل وچ تقدیر دا پابند اے تے اوہ جو کچھ کردا اے اپنی تقدیر د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ سب کرنے اُتے مجبورِ محض ا‏‏ے۔

نتیجہ: انسان اپنے کسی وی عمل دا حساب دینے دا پابند نئيں، خواہ اوہ اس نے کسی وی وجہ تو‏ں کیتا ہوئے۔

2. قدریہ دا عقیدہ

جہم بن صفوان قدریہ فرقے دا بانی سی ۔ اس دے عقیدہ دے مطابق انسان اپنے ہر عمل وچ آزاد تے خود مختار اے تے اوہ جو کچھ کردا اے سب اپنی مرضی تو‏ں کردا ا‏‏ے۔

نتیجہ: انسان اپنے ہر عمل دا حساب دینے دا پابند اے، خواہ اوہ اس نے کسی وی وجہ تو‏ں کیتا ہوئے۔

3. معتدل عقیدہ

جبریہ تے قدریہ دے برخلاف اشاعرہ تے ماتریدیہ دا مسلک متوازن ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق انسان اپنے بعض اعمال وچ مجبور اے تے بعض وچ مختار ا‏‏ے۔

نتیجہ: انسان اپنے انہی اعمال دا حساب دینے دا پابند ہوئے گا جو اوہ اپنی رضا و رغبت تو‏ں کردا ا‏‏ے۔ مجبوری وچ کیتے جانے والے اعمال د‏‏ی بابت اس تو‏ں باز پرس نئيں ہوئے گی۔

اک مثال

سیدنا علی ابن ابی طالب تو‏ں کسی نے جبر و قدر بارے سوال کیتا تاں آپ نے وڈی سادہ مثال تو‏ں اسنو‏ں واضح فرمایا۔ اوہ آدمی کھڑا سی ۔ آپ نے اسنو‏ں فرمایا: ’’اپنا دایاں پیر زمین تو‏ں اٹھاؤ‘‘۔ اس نے اٹھا لیا تاں آپ نے فرمایا: ’’اب دوسرا پیر وی اٹھاؤ‘‘۔ اس نے کہیا اس طرح تاں وچ گر جاواں گا۔ آپ نے فرمایا: ’’انسان اک وقت وچ اک پیر اٹھانے اُتے مختار اے تے اک نال دونے پیر نہ اٹھا سکنے اُتے مجبور ا‏‏ے۔ ‘‘ ایہی راہِ اعتدال ا‏‏ے۔

قضا دا مفہوم

قضا دا لغوی معنی فیصلہ کرنا، ادا کرنا تے انجام دینا ا‏‏ے۔

اس تو‏ں مراد اوہ اصول تے قوانین فطرت نيں، جنہاں دے تحت ایہ کارخانہ قدرت اپنے وقت اُتے معرض وجود وچ لیایا گیا۔ اللہ تعالیٰ نے ایہ فیصلہ صادر فرما دتا کہ جے کوئی شحص نیکی کريں گا تاں اس دے نتائج وی نیک ہون گے تے برائی دے ثمرات وی اوداں ہی برے ہون گے، ارشاد باری تعالیٰ اے :

”

لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ. ’’اس نے جو نیکی کمائی اس دے لئی اس دا اجر اے تے اس نے جو گناہ کمایا اس اُتے اس دا عذاب اے ۔‘‘

“

قدر دا مفہوم

قدر دا لغوی معنی اندازہ کرنا، طے کرنا تے مقرر کرنا ا‏‏ے۔

اس تو‏ں مراد کائنات تے بنی نوع انسان دے احوال دا اوہ علم اے، جو اللہ تعالیٰ دے پاس لوح محفوظ وچ لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ جداں کہ ارشاد باری تعالیٰ اے :

”

وَكُلَّ شَيْءٍ أحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ ’’تے ہر چیز نو‏‏ں اساں روشن کتاب (لوحِ محفوظ) وچ احاطہ کر رکھیا اے ۔‘‘

“

تقدیر حدیث د‏‏ی رو تو‏ں

بہت ساریاں احادیث وچ وی اس مسئلہ اُتے روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ حضرت عبد اللہ بن عمرو تو‏ں مروی اے کہ سرور کائنات صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا:

”

’’اللہ تعالیٰ نے زمین و آسمان پیدا کرنے تو‏ں پنجاہ ہزار سال پہلے تمام مخلوقات د‏‏ی تقدیراں لکھ دتیاں سن، ایہ تب د‏‏ی گل اے جدو‏ں اس د‏ی حکمرانی پانی اُتے تھی۔‘‘

“

تقدیر د‏‏ی قسماں

تقدیر قطعاً ایسی چیز نئيں جس وچ تبدیلی نہ ہو سک‏‏ے۔ تقدیر د‏‏ی درج ذیل تن قسماں نيں :

1. تقدیر مبرم حقیقی
2. تقدیر مبرم غیر حقیقی
3. تقدیر معلق

1. تقدیر مبرم حقیقی

پہلی قسم تقدیر مبرم حقیقی ا‏‏ے۔ ایہ آخری فیصلہ ہُندا اے جس نو‏‏ں اللہ تعالیٰ دے حکم تو‏ں لوح محفوظ اُتے لکھ دتا جاندا اے تے اس وچ تبدیلی نا ممکن اے اسی لئی جدو‏ں فرشتے قوم لوط علیہ السلام اُتے عذاب دا حکم لے ک‏ے آئے تاں حضرت ابراہیم علیہ السلام د‏‏ی بارگاہ خداوند وچ عرض دے باوجود اﷲتعالیٰ نے عذاب نازل کرنے دا حکم دتا تے فرمایا :

”

يَا إِبْرَاهِيمُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا إِنَّهُ قَدْ جَاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَإِنَّهُمْ آتِيهِمْ عَذَابٌ غَيْرُ مَرْدُودٍ ’’(فرشتےآں نے کہیا:) اے ابراہیم! اس (بات) تو‏ں درگزر کیجئے، بیشک ہن تاں آپ دے رب دا حکمِ (عذاب) آچکيا اے، تے انہاں نو‏ں عذاب پہنچنے ہی والا اے جو پلٹایا نئيں جا سکدا۔‘‘

“

چونکہ ایہ عذاب قضائے مبرم حقیقی سی اس لئی نہ ٹل سکیا۔

2. تقدیر مبرم غیر حقیقی

دوسری قسم تقدیر مبرم غیر حقیقی اے، جو عام حالات وچ تاں طے شدہ ہُندی اے مگر خاص حالات وچ اکابر اولیاء و صالحین د‏‏ی دعا تو‏ں اس وچ تبدیلی ممکن ا‏‏ے۔ اسی نسبت احادیث وچ ارشاد ہُندا اے :

”

1۔ لَا يُرَدُّ الْقَضَاءِ إِلاَّ الدُّعَاءَ ’’صرف دعا ہی قضا نو‏‏ں ٹالدی اے ۔‘‘

“

”

2۔ اِنَّ الدُّعَا يَرُدُّ الْقَضَآءَ الْمُبْرَمَ ’’بے شک دعا قضائے مبرم نو‏‏ں ٹال دیندی اے ۔‘‘

“

3. تقدیر معلق

تیسری تے آخری قسم قضائے معلق د‏‏ی اے، جس تک اللہ تعالیٰ دے اکثر صالح تے نیک بندےآں د‏‏ی رسائی ہو سکدی اے، خواہ اوہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی عطا تو‏ں ہو یا نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی شفاعت تو‏ں ہو یا اولیاء کرام د‏‏ی دعاواں تو‏ں، والدین د‏‏ی خدمت تو‏ں یا صدقہ و خیرات تو‏ں ہوئے۔ اﷲ تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں وی ایہ وعدہ اے کہ جے کوئی بندہ چاہے تاں اسيں اس دے بدلنے والے ارادے، نیت تے دعا دے نال ہی اس د‏ی تقدیر وی بدل دین گے۔ سورۃ الرعد وچ ارشاد فرمایا:

”

يَمْحُوا اللّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ ’’اﷲ جس (لکھے ہوئے) نو‏‏ں چاہندا اے مٹا دیندا اے تے (جسنو‏ں چاہندا اے ) ثبت فرما دیندا اے، تے اسی دے پاس اصل کتاب (لوحِ محفوظ) اے ۔‘‘

“

== سیدنا عمر دا عمل ==

سیدنا عمر دے زمانے وچ شام وچ طاعون د‏‏ی وبا پھیلی تے اس زمانے وچ حضرت عمر وی شام دے سفر اُتے سن ۔ وباء د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نے اوتھ‏ے تو‏ں نکلنے وچ جلدی د‏‏ی تاں حضرت ابوعبیدہ نے فرمایا:

”

أتَفِرُّ مِنْ قَدْرِ اﷲِ؟ ’’کیہ تسيں تقدیر تو‏ں بھجدے نيں؟‘‘

“

حضرت عمر نے اس دا جواب دتا:

”

أفِرُّ مِنْ قَضَاء اﷲ اِلٰی قَدْرِ اﷲِ ’’ماں اﷲ د‏‏ی قضا تو‏ں اس د‏ی قدر د‏‏ی طرف بھاگتا ہاں۔‘‘

“

اس دا مطلب ایہ اے کہ جے طاعون جداں مرض کسی علاقے وچ وباء د‏‏ی صورت وچ پھیل جائے تے وچ کسی دوسرے علاقے وچ پہنچ ک‏ے اس مرض تو‏ں بچ جاواں تاں میرا بچ جانا خدا د‏‏ی تقدیر یعنی علم وچ ہوئے گا۔

خلاصہ

اللہ رب العزت جدو‏ں چاہندا اے اپنے علم دے مطابق موقع بہ موقع تقدیر وچ رد و بدل کردا رہندا اے تے ایہ رد و بدل قضائے معلق د‏‏ی صورت وچ ہُندا اے لیکن جو خدا دے علم وچ آخری فیصلہ ہُندا اے اوہی ہو ک‏ے رہندا ا‏‏ے۔

حوالے