بالشویک انقلاب تے خواتین
1917ء وچ روس وچ برپا ہونے والا بالشویک انقلاب، نہ صرف سرمایہ داری بلکہ بادشاہت تے جاگیر داری دے خلاف محنت کش طبقے دی پہلی فتح سی۔ بالشویکاں دی قیادت وچ ہونے والے اس انقلاب دا آغاز بھلے اک ملک توں ہويا سی لیکن اس دا ہدف بتدریج عالمی سطح اُتے مزدور ریاست دا قیام کرنا سی۔ اس انقلاب دا آغاز روس دے شہر سینٹ پیٹرزبرگ وچ واقع پیوٹیلو فیکٹری دی محنت کش خواتین دی ہڑتال توں ہويا سی، جس وچ پہلے مرحلے وچ خواتین مزدوراں نے سڑکاں اُتے آ کے تشدد دے لئی بھیجے گئے فوجی جواناں نوں گولی نہ چلانے اُتے راضی کر ليا، جو کہ بعد وچ اک انقلابی بغاوت دی صورت اختیار کردے ہوئے ملک بھر وچ پھیل گئی تے انقلاب دا آغاز ہوگیا۔
انقلاب توں پہلے روس دا شمار دنیا دے پسماندہ ترین ملکاں وچ ہُندا سی۔ اس دے بارے وچ کامریڈ لینن نے کہیا سی کہ ’’ سرمایہ داری دی زنجیر اپنی کمزور ترین کڑی توں ٹوٹی اے۔ ‘‘انقلاب توں پہلے روس ی خواتین دے بدترین حالات ، پاکستان دی حالیہ کیفیت توں مماثلت رکھدے سن ۔ غربت، لاعلاجی، بھکھ، جسم فروشی، خاندانی تسلط، گھریلو چار دیواری دی قید، شاہی مطلق العنانیت دا جبر تے سزاواں خواتین دی اکثریتی آبادی دی زندگی دا معمول سن۔ پہلی عالمی جنگ وچ روس دی شمولیت نے خواتین دی بہت وڈی تعداد نوں گھراں توں کڈ کے فیکٹریاں وچ مزدوری کرنے اُتے مجبور کيتا، کیونجے جنگ کيتی وجہ توں فیکٹریاں وچ کم کرنے والے مرد مزدوراں نوں جبراً محاذ اُتے بھیج دتا جاندا سی۔ 1914ء توں 1917ء تک دے مختصر عرصے وچ مزدوراں دا اک تہائی حصہ خواتین مزدوراں اُتے مشتمل ہوئے چکيا سی۔ اس صورتحال نے عورت نوں گھر دی چاردیواری دی قید توں تاں باہر کڈیا، جو کہ اپنی بدترین شکل دے باوجود وی اک چنگا عمل سی، ایويں وی کہ ايسے عمل نے ہی اگے چل کے محنت کش خواتین نوں اوہ طبقاتی شعور دتا تے انقلابی تحریک دی اوہ چنگاری سلگائی جس نے روس توں ملکيتی نفسیات دی حامل سرمایہ داری دا خاتمہ کر دتا تے اک ایداں دے نظام دی بنیاد اں استوار کرنے دے عمل دا آغاز کيتا، جس نے اگے چل عورت نوں محکوم بنا کے رکھنے والی سبھی وجوہات دا خاتمہ کرنا سی۔
عمومی طور اُتے خواتین اُتے ہونے والے سبھی مظالم دا ذمہ دارمرد حضرات نوں گردانا جاندا اے۔ کیونجے ایہ اک گھمبیر مسئلے دا سہل طلبی دی نفسیات اُتے مبنی آسان سا جواب معلوم ہُندا اے۔ عورت وی عورت اُتے ظلم ڈھاندی اے، اس کاجواب بہت آسانی توں ایہی دتا جاندا اے اوہ اپنی ہی جنس دی مخالف اے، اس مشورے دے نال کہ اسنوں ایسا نئيں کرنا چاہیے ۔ لیکن جے اسيں معاملے اُتے تھوڑا سا وی غور کرن تاں عورت اُتے ہونے والے ظلم، چاہے اوہ مرد کرے یا خود دوسری عورت ہی، اس دا تعلق خاندان دے اس ڈھانچے توں اے جس دی بنیاد کسی وی طبقاتی معاشرے دی طر ح ملکیت اُتے مبنی اے۔ ایہی ملکیت دی نفسیات اُتے مبنی خاندانی تانے بانے ہی عورت دی غلامی تے مظلومیت دی حقیقی بنیاد نيں۔ کیونجے ملکیت اُتے مبنی اس خاندانی ڈھانچے وچ عورت انسان نئيں ،بلکہ ملکیت وچ رکھی جا سکنے والی کسی وی دوسری قیمتی ’’شے‘‘ دی حیثیت رکھدی اے۔ جس دا تحفظ وی اُنہاں تمام قیمتی اشیا دی طرح ہی لازم اے۔ ایتھے دیکھیا جائے تاں غلامی فیر وی انسان دے زمرے آندی اے، لیکن عورت دی حیثیت تاں انسان دی وی نئيں اے۔ ایتھے عورت کسی شے دی مانند مرد تے اس دے خاندان دی ملکیت اے۔
معاشرے وچ طبقاتی نظام دے خاتمے تے سوشلزم دی تعمیر دے لئی بنیاداں رکھنے دا عمل، خواتین دے عمومی حالات توں جڑا ہُندا اے۔ اس لئی خواتین دے حالات وچ بہتری لیانے دے تمام عوامل اُتے بالشویک قیادت دی خصوصی توجہ مبذول رہی، لینن اورٹراٹسکی دی قیادت وچ پروان چڑھنے والی بالشویک پارٹی دے لئی خواتین دا کم انتہائی اہمیت دا حامل سی، کیونجے سوشلسٹ انقلاب یعنی ملکيتی رشتاں اُتے مبنی طبقاتی نظام دا خاتمہ ہی عورت دی آزادی دا آغاز کر سکدا اے۔ اس اُتے نہ صرف انقلاب دے بعد بلکہ اس توں پہلے وی خصوصی توجہ دتی گئی تے خاص کر نسوانیت پرستاں دے برعکس عورت دی آزادی دے سوال اُتے ٹھوس نظریاتی پوزیشنز نوں وضع کيتا گیا۔ اس سلسلے وچ اک واضح طبقاتی موقف اپنایا گیا تے محنت کش خواتین وچ کم کرنے دی اہمیت اُتے نہ صرف زور دتا گیا بلکہ انہاں وچ کم کيتا گیا۔ کامریڈ لینن نے واضح کيتا کہ عورت دی حقیقی غلامی دراصل اس دی ’’گھریلو غلامی ‘‘ اے۔ اس غلامی توں نجات ہی عورت دی حقیقی آزادی تے اس دی انسانی حیثیت نوں بحال کر سکدی اے۔
گھریلو غلامی توں نجات دا آغاز کردے ہوئے، خاندان دے ادارے دی نويں سرے توں تشکیل نو بالشویک پارٹی دا ہدف سن ،جس اُتے انقلاب دے فوری بعدہی اقدامات دا آغاز کيتا گیا۔ انقلاب دی کامیابی دے فوری بعد ہی کامریڈ الیگزنڈریا کولن تائی نوں سوویت حکومت وچ اک نويں شعبے ’سماجی خدمات‘ دا کمیسار بنا یا گیا تے اس ادارے نے سب توں پہلے شادی دے قانون نوں متعارف کروایا، جو اس پہلے موجود نئيں سی۔ شوہر اوربیوی نوں قانونی طور اُتے برابر دے حقوق دئیے گئے۔ ايسے طرح انہاں تمام رجعتی قوانین دا وی خا تمہ کردتا جو عورت دی آزادی دی راہ وچ حائل سن ۔ مثلاً انقلاب توں پہلے شوہر دا اپنی بیوی نوں پیٹنا قانوناً جائز سی، اس اُتے پابندی عائد کيتی گئی۔ قانونی تے غیر قانونی بچےآں دے درمیان فرق نوں ختم کيتا گیا۔ ايسے طر ح طلاق دے عمل نوں سہل کيتا گیا، کیونجے انقلاب توں پہلے طلاق دا عمل انتہائی پیچیدہ تے مہنگا سی، جس دی وجہ توں میاں بیوی دے آپس وچ بدترین حالات دے باوجود وی انہاں نوں مجبوراً نال رہنا پڑدا سی، ایہی نئيں بلکہ طلاق دے لئی فریقین دے وچکار باہمی رضا مندی ہونے تک ، بیروزگاری یا معاشی تنگ دستی دی صورت وچ معاشی مدد نوں وی یقینی بنایا گیا۔ جسم فروشی دے سلسلے وچ خواتین دی بجائے انہاں لوکاں نوں سزاواں دتی جاندی تے انہاں نوں منظرِ عام اُتے لایاجاندا جو کہ قحبہ خاناں دے مالک سن تے نوجو انہاں خواتین نوں اس طرف لاندے تے انہاں دی تربیت کردے سن ۔ عورت دے لئی اسقاط حمل نوں جائز بنایا گیا۔ اس دے علاوہ زچگی دے دوران محنت کش خاتون دے لئی خصوصی تحفظ دے لئی اقدامات کيتے گئے، جس وچ بچے دی پیدائش توں 16 ہفتے پہلے تے بعد وچ کم توں چھیويں دتی تے اس گل نوں وی یقینی بنایا جاندا کہ اوہ بعد وچ کوئی سخت جسمانی محنت کرے نہ ہی نائٹ شفٹ وچ کم کرے گی، نہ صرف ایہ بلکہ دوران زچگی کسی وی محنت کش خاتون نوں کم توں نئيں کڈیا جائے گااور حاملہ خاتون یا جس نے حال ہی وچ بچے نوں جنم دتا ہو، انہاں خواتین دے لئی کم دے ادارےآں دے نال ہی زچہ تے بچہ دی تحفظ دے لئی خصوصی مراکز قائم کيتے گئے۔
لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ اک پسماندہ معاشرے وچ ، محض قانون سازی دے ذریعے عورت دی آزادی دے متعلق صدیاں پرانی روایات تے نفسیات نوں بدلنا، یا محض قانوناً اسنوں آزاد قرار دتا جانا کافی نئيں سی، قانونی اصلاحات اُتے عمل در آمد کروانے تے انہاں نوں معاشرے دے لئی قا بل قبول بنانے دے لئی محنت کشاں، کساناں، فوجیاں تے سماجی ماہرین اُتے مشتمل خصوصی کمیشن تشکیل دئیے گئے۔ اس دے علاوہ اوہ سب عوامل جنہاں نے عورت نوں گھرکی چار دیواری وچ غلام بنائے رکھیا سی، انہاں دے خاتمے دا آغاز کيتا گیا۔ مثال دے طور اُتے گھر پہ کھانا بنانا، کپڑے دھونا، بچےآں دی نگہداشت وغیرہ، ایہ کم جو عورت دی ازلی ذمہ داری سمجھے جاندے نيں، انہاں توں آزادی دے لئی انہاں کماں نوں سماجی ذمہ داریاں وچ بدلنے دا آغاز کيتا گیا۔ چھوٹے بچےآں دی نگہداشت دے لئی خصوصی ادارے جنہاں نوں ڈے کئیر سنٹر کہیا جاندا اے، قائم کيتے گئے، اس دے علاوہ کپڑے دھونے دے لئی عوامی لانڈریا ں اورکھانے دے لئی اجتماعی ریستوران بنائے گئے۔ ایويں عورت نوں گھر اُتے مقید رکھنے والے کماں نوں سماجی ذمہ داری بنا کے اس دی آزادی دی طرف سفر دے ابتدائی اقدامات کيتے گئے، لیکن جداں کہ کامریڈ لینن نے وی واضح کيتا سی کہ مرد اُتے معاشی انحصار دے ہُندے عورت آزاد نئيں ہوئے سکدی۔ اس لئی نہ صرف گھرماں مقید رکھنے والی ذمہ داریاں نوں خاتمہ ضروری سی بلکہ اس دے نال نال عورت دا مرد اُتے معاشی انحصار دا خاتمہ کرنا وی لازمی سی، اس سلسلے وچ عورت دی تعلیم تے تربیت دے لئی ادارے تشکیل دئیے گئے تے خواتین نوں ورک فورس دا حصہ بنانے دے لئی، کسی تے ہنر دی غیر موجودگی وچ ، تے کچھ نئيں تاں انہاں سماجی ادارےآں جداں عوامی ریستوراناں، لانڈریاں وچ کم دتا گیا۔ یعنی عورت دی سماجی زندگی وچ متحرک مداخلت وچ حائل ہونے والی سبھی رکاوٹاں دا خاتمے کردے ہوئے اسنوں مرد دے برابر نہ صرف قانونی طور اُتے بلکہ عملی طور بنیاداں استوار کيتیاں گئیاں۔
سماجی کل دا حصہ ہونے دے ناطے پورے معاشرے دی معاشی آسودگی تے خاص کر ثقافتی ترقی دے بغیر عورت دی آزادی ممکن ہی نئيں اے۔ انقلاب دے آغاز دے فوری بعد اکیس ملکاں نے نومولود مزدور ریاست اُتے حملہ کر دتا، اس وجہ توں تمام اقدامات دا رخ انقلاب دے دفاع دی سمت وچ موڑ دتا گیا۔ لیکن فیر ایہ اس انقلاب دی ہی طاقت سی، جس نے اس حملے نوں وی شکست دتی ۔ ٹراٹسکی دی قیادت وچ تشکیل پانے والی عوامی ملیشاواں اُتے مبنی سرخ فوج نے نہ صرف جنگی محاذاں دے ذریعے بلکہ دشمن فوج دے عام سپاہیاں نوں پمفلٹاں دے ذریعے مزدور ریاست تے انقلاب دی ضرورت تے اہمیت سمجھاندے ہوئے، اکیس ملکاں دے اس حملے نوں شکست توں دو چار کيتا۔ جنگ دے خاتمے دے بعد اک بارفیر معاشرے دی تشکیل نو دا آغاز کيتا گیا، جس دے متعلق کامریڈ لینن دے بقول ’’اساں معاشرے دی نويں عمارت دی تعمیر دے لئی محض میدان صاف کيتا اے ،‘‘ تے کامریڈ ٹراٹسکی دے لفظاں وچ کہ ’’ہم حالے بادشاہت، جاگیرداری تے سرمایہ دارانہ معاشی، ثقافتی تے سماجی باقیات دا خاتمہ کردے ہوئے اوہ بنیاداں تعمیر کر رہے نيں جنہاں اُتے اگے چل کے سوشلسٹ معاشرے دی تعمیر ہوئے گی یعنی ایہ سرمایہ داری دے خاتمے توں سوشلزم دی جانب اک عبوری مرحلہ اے ۔‘‘ ترقی پذیر ملک ہونے دی وجہ توں صدیاں توں موجود پسماندہ روایات، غلامی تے غربت نويں معاشرے دی تعمیر وچ حائل سب توں وڈی رکاوٹاں سن۔ انہاں حالات وچ اپنی تمام تر کمزوریاں دے باوجود وی، سوویت حکومت نے عورت دی آزادی دے لئی جو عملی تے قانونی اقدامات کيتے، انہاں دا مقابلہ اج وی، ناں نہاد جدید تے ترقی پسند سرمایہ دارانہ ریاستاں نئيں کر سکتاں۔ کامریڈ ٹراٹسکی دے لفظاں وچ ’’اکتوبر انقلاب نے اپنے جھنڈے اُتے آزادئ نسواں لکھیا سی۔‘‘ تے عورت دی آزادی توں مراد سب پہلے اس دی معاشی آزادی اے۔ سوویت یونین وچ خواتین اُتے مسلط گھریلو غلامی دے خاتمے دے اقدامات نے کچھ ہی عرصے وچ بہت کامیابیاں حاصل کيتياں۔ مثلاً صنعتی مزدوراں کا50فیصد، انجینئرز دا 32فیصد، استاداں کا73فیصد، سائنسداناں دا 42فیصد تے ڈاکٹراں دا 79 فیصد خواتین اُتے مشتمل ہوئے چکيا سی۔
بورژوازی نے اپنے مفادات دے لئی جتھے مجموعی طور اُتے محبت کش طبقے نوں مختلف ٹکڑےآں وچ تقسیم کر رکھیا اے اوتھے آبادی دے نصف حصے نوں شعوری طور اُتے غیر سیاسی باور کرانے دے لئی صنف نازک دا ناں دتا اے ۔ خواتین جنھاں عمومی طور اُتے سماج دی سب توں پسماندہ پرت سمجھیا جاندا اے انھاں نے تریخ وچ با رہیا انقلابات ورگی غیر معمولی کیفیا ت وچ وی ہراول کردار ادا کيتا اے ۔ ماضی دے عظیم ترین انقلاب، انقلابِ روس نوں دیکھو تاں ایسی ہزاراں خواتین دے ناں سامنے آندے نيں جنہاں نے سرمایہ دارانہ نظام نوں اکھاڑ نے تے انقلاب دی تعمیر دے لئی گراں قدر خدمات سر انجام دتی نيں ۔ انقلابِ روس دی تریخ دا جائزہ لاں تاں پہلی عالمی جنگ دے دوران خواتین وڈی تعداد وچ ورک فورس دا حصہ بنیاں ۔ جدوں جنگ شروع ہوئی تاں اس وقت کل صنعتی مزدوراں دا تقریباًاک تہائی حصہ خواتین اُتے مشتمل سی تے انہاں دی وی زیادہ تر تعداد ٹیکسٹائل دی صنعت توں وابستہ سی۔ جدوں مزدوراں نوں فوج وچ لڑائی دی غرض توں جبراً بھرتی کيتا گیا تاں اس تعداد وچ تے وی وادھا ہوئے گیا۔
محنت کش خواتین نے روس دے سامراجی جنگ دا حصہ بننے دی وجہ توں پیدا ہونے والی معاشی مشکلات دے خلاف ہونے والے مظاہرےآں تے ہڑتالاں وچ بھرپور شرکت کيتی سی۔ جنگ کيتی تباہ کارویاں دے سب توں زیادہ اثرات عورتاں اُتے مرتب ہوئے سن ۔ مرداں نوں محاذ جنگ اُتے بھیج دینے دے باعث خواتین نوں جبر اً فیکٹریو ں وچ بھرتی کيتا گیا سی۔ تے انہاں محنت کش خواتین نوں جنگ کيتی سماجی تباہ کاریاں دا خمیازہ بھگتنا پيا۔ نال ہی نال اوہ انہاں تلخ حالات توں سیکھدی جا رہی سی تے خود نوں منظم کر رہی سن۔ ٹیکسٹائل دی صنعت وچ نصف توں زیادہ خواتین سن جنہاں توں سخت مشقت کرائی جاندی سی انہاں خواتین نوں سیاسی طور اُتے منظم کرنے دا کم بالشویک پارٹی نے کيتا اس مقصد دی خاطر انہاں نے 1914ء وچ عورتاں دے اک اخبار دا اجرا وی کيتا سی۔ جس دا ناں ‘‘محنت کش خاتون‘‘ سی۔ اس دے نال نال پراودا وچ اک صفحہ عورتاں نوں درپیش مسائل دے حوالے توں مختص کيتا گیا سی۔ لینن اپنیاں تحریراں تے تقاریر وچ پرولتاری خواتین وچ کم دی اہمیت اُتے زور دیندا سی۔ بالشویک پارٹی وچ خواتین نوں منظم کرنے دا ہی نتیجہ سی کہ خواتین دے عالمی دن دے موقع اُتے خواتین باہر نکلاں تے مظاہرے کیتے، ایہ احتجاج اک تحریک دی صورت اختیار کر گیا تے 1917ء دے عظیم انقلاب دا نقطہ آغاز بھی۔
اس انقلاب نے محنت کش خواتین نوں جو مراعات داں اوہ اس توں پہلے کدی حاصل نئيں ہوئیاں سن ۔ حمل تے زچگی دے دوران خصوصی ریلیف تے مراعات داں گئياں ۔ عورتاں نوں برابری دی سطح اُتے شہری تے خاندانی حقوق حاصل ہوئے۔ بچےآں دی دیکھ بھال دے خصوصی مراکز تے اجتماعی ریستوران بنائے گئے۔ غرض ایہ کہ عورت دی حیثیت نوں بدلنے دے لئی تمام قوانین وضع کیتے گئے لیکن انقلاب دے سبوتاژ ہونے دے بعد اوہ تمام مراعات واپس کھو لی گئياں۔ اج فیر ملکی تے عالمی سطح اُتے خواتین نوں انتہائی گھٹن زدہ حالات وچ زندگی گزارنی پڑ ھ رہی اے۔ سرمایہ داری دے بڑھدے ہوئے بحران نے عورت نوں فیر ماضی دی پسماندگی وچ دھکیل دیااے۔ اج بالشویک انقلاب دا سبق ایہی اے کہ خواتین دے مسائل دی جدوجہد نوں محنت کش طبقے دی عمومی جدوجہد دے نال جوڑدے ہوئے سوشلسٹ انقلاب دے لئی جدوجہد کيتی جائے۔ ایہی نجات دا واحد راستہ اے تے اس ادھورے مشن دی تکمیل وی ايسے جدوجہد دے ذریعے ہی ممکن اے ۔
کسی جدید ملک، جداں جرمنی وچ انقلاب دے کامیاب نہ ہونے دی وجہ توں عالمی سطح پرسوویت یونین تنہا رہ گیا، 1924ء وچ لینن دی وفات، ماضی دے ورثے وچ ملی غربت تے پسماندگی اوراس دے نال عالمی جنگ اورفیر اکیس ملکاں دے حملے وچ ہونے والی جنگ کيتی تباہ کاریاں، جنہاں وچ انقلاب دے سب توں لڑاکا عناصر دی اکثریت نے اپنی جان گنوا دی، انہاں سب حالات مل کے سٹالنسٹ افسرشاہانہ ابھار نوں جنم دتا جس نے اگے چل کے انقلاب دی تنزلی دی بنیاد پائی۔ افسر شاہی دے ابھار نے سب توں پہلے انہاں قوانین دا خاتمہ کيتا جو عورت دی مرد توں برابری تے آزادی دے علمبردار سن، دس سالاں دے اندر ہی انہاں تمام اقدامات دا خاتمہ کر دتا گیا۔ اسقاط حمل دے حق دا خاتمہ ایہ کہہ کے کيتا گیا دی ہن اساں معاشی طور اُتے اوہ حالات ختم کردتے نيں جو عورت نوں ’ممتا دے حق‘ توں محروم رکھدے نيں۔ بچےآں دی نگہداشت دے لئی قائم کيتے ڈے کئیر سنٹرز دے اوقات کار نوں کم کر کے صرف ورکنگ آورز تک محدود کر دتا گیا۔ طلاق دے عمل نوں مہنگا تے مشکل کر دتا گیا۔ ایتھے تک کہ1943ء وچ مخلوط تعلیم دا وی خاتمہ کر دتا گیا اوریہ سب اقدامات اک ایداں دے وقت وچ کيتے جا رہے سن جدوں دوسری طرف ٹراٹسکی دی قیادت وچ معاشرے دے سامنے نويں تعمیر تاں درکنار بلکہ جنگ توں پہلے والے حالات دی واپسی دے لئی تگ تے دو دی جارہی سی۔ ایہی نئيں بلکہ عورت دی آزادی دے لئی اٹھائے گئے اقدامات نوں روس جداں پسماندہ ثقافتی معیار دے حامل ملک وچ قابل قبول بناتے ہوئے انہاں اُتے عمل کرنے دی کاوشاں دی جارہیاں سن۔ محدود وسائل دی موجودگی وچ اجتماعی کھانا گھرو ں دے معیار، لانڈریاں وچ کپڑے پھٹ جانا یا چوری ہونا، ڈے کئیر سنٹرز اُتے ماواں دا اعتماد استوار کرنا، ایہ بنیادی سوال ٹراٹسکی دے نزدیک انتہائی اہمیت دے حامل سن ۔ اس صورتحال وچ 1923ء توں ہی اس نے خواتین دے خلاف ہونے والے انہاں رجعتی اقدامات دی مخالفت شروع کر دتی سی تے سٹالنسٹ افسر شاہی دے ابھار توں سوویت انقلاب کودرپیش خطرات نوں بھانپتے ہوئے اس دے خلاف جدوجہد دا آغاز کر دتا۔ انہاں تمام اقدامات دے خلاف لڑنے تے انقلاب دی حاصلات دا دفاع کرنے دے لئی ٹراٹسکی نے لیفٹ اپوزیشن بنائی تے اپنی آخری سانس تک ایہ لڑائی جاری رکھی۔ ’’اک ملک وچ سوشلزم‘‘ جداں نظرئیے، جو کہ مارکسزم دی عالمگیر اساس دی موت دے مترادف اے، نے سوویت یونین دی تنزلی وچ رہی سہی کسر وی پوری کردتی۔ دوسرے ملکاں وچ اٹھنے والی انقلابی تحریکاں نوں کامیابی دے لئی رہنمائی فراہم کرنے دی بجائے، سٹالن نے انہاں نوں اپنے اقتدار نوں مضبوط کرنے تے اپنے سامراجی عزائم دی نظر کردتا۔ سٹالنزم اورافسرشاہی دا ابھار تے فیر مضبوط ہونا، ورثے وچ ملی پسماندگی تے غربت، کسی ترقی یافتہ ملک وچ انقلاب دا کامیاب نہ ہوئے پانا، سٹالن دے ہتھوں تمام لڑاکا بالشویکاں دی ملک بدری تے فیر قتل، انہاں تمام معروضی حالات دی وجہ توں بالآخر سوویت یونین تنزلی دا شکار ہُندے ہوئے ختم ہوگیا۔ اج وی عالمی سطح اُتے سرمایہ دار، حکمران تے سوشلزم مخالف لوک سوویت یونین دی سٹالنسٹ افسر شاہانہ زوال پذیری کوسوشلزم دی اک نظرئیے دے طور اُتے ناکامی توں تعبیر کردے دکھا دیندے نيں اوراس عمل وچ کوئی کسر نئيں چھوڑدے۔ کیونجے اج وی جے کوئی نظریہ تے نظام انہاں دی حاکمیت تے دولت تے عیاشی اُتے مبنی سرمایہ داری نوں ختم کرنے دی طاقت رکھدا اے تاں اوہ سوشلزم ہی اے۔
سوویت انقلاب نوں رونما ہوئے سو سال پورے ہونے والے نيں۔ منصوبہ بند معیشت اُتے مبنی سوویتاں اُتے مشتمل مزدور حکومت نے سوسال پہلے نہ صرف عورت دی آزادی بلکہ معاشرے دی عمومی ترقی دے لئی، اُس وقت تے اُنہاں حالات وچ (اپنی تمام تر کمزوریاں تے پستیاں دے باوجود بھی) جو اقدامات کر دکھائے سن، اس دی مثال تریخ وچ تے کدرے نئيں ملدی۔ سوشلزم دے نظریات اُتے اِنّا کیچڑ اچھالنے تے اسنوں نیست تے نابود کردینے دی تمام کوششاں دے باوجود وی عالمی حکمران طبقہ اسنوں شکست نئيں دے پایا۔ وقتی ٹھہراؤ دے بعد اج اک بار فیر خود ترقی یافتہ سرمایہ دارانہ ملکاں دا محنت طبقہ تے عوام سوشلزم دی طرف رخ کر رہے نيں۔ کیونجے اج وی سوائے سوشلزم دے سرمایہ دارانہ وحشت توں نجات دا تے کوئی راستہ یا نظریہ موجود نئيں۔ ایتھے تک کہ سرمایہ داری دے معاشی ماہرین خود اپنے نظام دے بحران نوں سمجھنے دے لئی مارکس دی لکھتاں طرف رجوع کر رہے نيں اورسرمایہ داری دے متعلق مارکس دے تجزئے نوں وی درست قرار دے رہے نيں، اس بیان دے نال کہ اس نے سرمایہ داری دا تجزیہ تاں ٹھیک ٹھیک کيتا سی لیکن اس نے جو حل تجویز کيتا (یعنی سوشلزم دا حل) وہ’ ٹھیک‘ نئيں اے۔ ایہ ایسا ہی اے جداں آپ ڈاکٹر دی تشخیص نوں تاں درست قرار دے رہے نيں لیکن اس دے تجویز کردہ علاج تے دوائی نوں غلط قراردے رہے نيں! حل دے طور اُتے اوہ کہندے نيں ايسے نظام نوں تھوڑا بہتر کرکے چلایا جانا چاہیے۔ کیونجے ڈاکٹر دے دسے گئے حل دا مطلب انہاں عیاشیاں اُتے مبنی نظام، یعنی خود اِنہاں دا خاتمہ اے۔
سرمایہ دارانہ نظام دے ناقابل اصلاح ہونے دی حقیقت ہن محنت کش طبقے اُتے عیاں ہونا شروع ہوئے چکی اے تے اس دے نال نال انہاں دی متبادل دی تلاش بھی۔ اج فیر عالمی افق اُتے مارکسزم دی قوتاں تیزی توں اگے دی جانب ودھ رہیاں نيں۔ اس بار جو مزدورریاست بنائی جائے گی اوہ سوویت یونین دے تاریخی تجربے دی روشنی وچ تے ذرائع پیداوار دی ترقی دی موجودہ صورتحال وچ اک ناقابل شکست قوت بن جائے گی۔ جے سو سال پہلے مزدورسویتاں اُتے مشتمل ریاست نے معاشرے دی عمومی بھلائی تے ترقی تے خاص کر عورت دی آزادی وچ اِنّے جدید اقدامات اٹھائے گئے تاں اج دی ممکنات دا تصور کوئی زیادہ مشکل کم نئيں اے۔ سوویت یونین وچ عورت دی آزادی دے لئی اٹھائے گئے تمام اقدامات،اپنی تما م تر کجیاں تے کمزوریاں دے باوجود ایہ ثابت کردے نيں کہ سوائے سوشلزم دے عورت سمیت تمام مرد تے زن دی حقیقی دی آزادی دا تے کوئی حل نئيں اے۔ اج ضرورت اس امر دی اے کہ پاکستا ن وچ موجود محنت کش تے نوجوان خواتین تک، سوشلزم نوں انہاں دے مسائل دے حل دے طور سمجھاندے ہوئے انہاں نوں معاشرے دی مکمل تبدیلی دے انقلابی عمل دا حصہ بنایا جائے۔