براہمی ٹبر دیاں لپیاں

براہمی ٹبر دیاں لپیاں دا تعلق لکھن دے نظاماں دے اس ٹبر نال ہے جیہناں دی ماں براہمی لپی ہے۔ ایہناں دا استعمال دکھن ایشیا، دکھن چڑھدا ایشیا وچّ ہندا ہے، اتے وجکارلے اتے چڑھدے ایشیا دے کجھ حصےآں وچ وی ہندا ہے۔ اس ٹبر دی کسے لکھن دے نظام نوں براہمی آدھارت لپی یا بھارتی لپی کہیا جا سکدا ہے۔

ایہناں لپیاں دا استعمال کئی بولی ٹبراں وچ ہندا سی، اداہرن وجوں ہند یورپی بولیاں، چینی تبتی، منگولیائی، دراوڑی، آسٹرو ایشیائی بولیاں، آسٹرونیشیائی، تائی، اتے شاید کوریائی وچّ۔ ایہناں دا اثر جدید جاپانی بولی وچّ پریکت اکھر کرمانکن اتے وی دسدا ہے۔

تریخ

براہمی - آدھارت لپیاں براہمی لپی توں اپجیاں ہن۔ قبل مسیح تیجی صدی وچّ اشوک دے راج ویلے وچّ براہمی دے ورتوں دی گواہی ملدی ہے، اوہناں نے اس لپی دا استعمال سمراٹ دے شلالیکھاں لئی کیتا گیا سی۔ لیکن اس دے علاوہ، حالَ ہی وچّ، سری لنکا وچّ انرادھاپور وچّ قل مسیح چھیویں صدی دے سمیں دے مٹی دے بھانڈیاں اتے سنہل براہمی وچّ لکھے کجھ بھنجت شلالیکھ ملے ہن۔ قبل مسیح چوتھی جاں پنجویں صدی دے تامل براہمی دے نمونے وی بھٹپرولُو اتے ہور تھاں ملے ہن۔

گپت خاندان دے سمیں شمالی براہمی توں گپت لپی آئی، اتے وچکارلے ویلے وچّ کئی لکھاوٹاں دی جننی بنی، ایہناں وچّ سدھم، شاردا اتے دیو ناگری پرمکھ ہن۔

سدھم (کانجی: 悉曇, جدید جاپانی اچارن: شتن) لپی بدھ دھرم لئی کافی اہم سی کیونکہ کئی اصول اس وچّ لکھے گئے سن، اتے اج وی جاپان وچّ سدھم سلیکھ دی کلا قایم ہے۔

دکھن براہمی ولوں گرنتھ لپی اتے ہور لپیاں دی اپج ہوئی، اتے پھر ایہناں دی بدولت دکھن چڑھدے ایشیا دی کئی لپیاں بنیاں۔

تیجی صدی وچّ بھٹپرولُو بودھی دھرم دا اک وڈا مرکز سی، اتھوں بودھی دھرم چڑھدےایشیا وچّ پھیلیا۔ اجوکی تیلگو لپی بھٹپرولُ لپی جاں کنڑ - تیلگو لپی توں ہی جنت ہے، اسنوں پرانی کنڑ لپی وی کہندے ہن کیونکہ کنڑ نال اس دی مماثلت کافی ہے

شروات وچّ کجھ چھوٹے بدلاو ہوئے، استوں جو لپی بنی اسنوں ہن تامل براہمی کہندے ہن، اس وچّ کجھ ہور بھارتی لپیاں دے مقابلے کتے گھٹّ اکھر ہن کیونکہ اس وچّ وکھ ولوں مہانپران جاں سگھوش وئنجن نہیں ہن۔ بعد وچّ گرنتھ دے اثر نال ویٹُळتُ دی اتپتی ہویا جو کہ اجوکی ملیالم لپی ورگی وکھدی ہے۔ 19ویں اتے 20ویں صدی وچّ ہور وی بدلاو ہوئے تانکِہ چھپائی اتے ٹنکن لئی سہولت رہے، اتے اس پرکار اج دی لپی ساہمنے آئی۔

گیری لیڈیارڈ نے پرکلپنا کیتی ہے کہ ہانگول لپی، جو کوریائی بولی لکھن دے کم آؤندی ہے، واستو وچّ منگول فگسپا لپی توں اپجی ہے، جو کہ تبتی لپی دے ذریعے براہمی پروار توں پیدا ہوئی سی۔

خصوصیات

کجھ خصیتاں، جو ہر لپی وچّ نہیں ہن، اس پرکار ہن:

• ہریک وئنجن(حروف صحیح) وچّ اک انترنہت ا دا سور(واول) ہندا ہے (بنگالی بولی، اڑیا بولی، اتے آسامی بولی وچّ ایہہ اچارن وچّ فرق دی وجہ او دا سور ہے۔ باقی سور اس اکھر نال جوڑ کے لکھے جاندے ہن۔ جیکر انترنہت سور نہ ہووے تاں ورام / ہنلت دا استعمال کیتا جاندا ہے۔
• ہر سور دے دو روپ ہن، اک آزاد روپ، ارتھات جدوں اوہ کسے وئنجن دا حصہ نہ ہووے، اتے دوجا نربھر روپ، جدوں اوہ وئنجن دے نال جڑیا ہندا ہے۔ لپی دے آدھار اتے، نربھر روپ مول وئنجن دے کھبے پاسے، سجے، اتے، ہیٹھاں، جاں سجے- کھبے پاسے دونھوں طرف ہو سکدا ہے۔
• وئنجن (دیوناگری وچّ 5 تکّ) جڑ کے اکٹھے اکھر بندے ہن۔ ر دے نال کسے ہور وئنجن دے اکٹھے اکھراں لئی خاص چہناں دا استعمال ہندا ہے۔
• کسے وی وئنجن دے سور دا انناسکیکرن اتے سگھوشیکرن وی وکھ چہناں دوارا انگت کیتا جاندا ہے۔
• پرمپرک کرم اس پرکار ہے: سور، کنٹھستھ وئنجن، تالوی وئنجن، موردھنی وئنجن، دنتی وئنجن، ہوٹھی وئنجن، انت:ستھ وئنجن، اوشم وئنجن، اتے ہور وئنجن۔ ہر وئنجن سموہ وچّ چار وئنجن ہندے ہن (چار پرکار دی گھوش اتے پران لئی)، اتے اک انوناسک وئنجن ہندا ہے۔