بندہ سنگھ بہادر دا قایم کیتا خالصہ راج
12 مئی، 1710 نوں سرہند دی فتح نال باقاعدہ روپ وچ خالصہ راج دا قیام ہو گئیا سی۔ ویسے تاں سمانا اتے سڈھورا جت لین نال ہی، جتے ہوئے علاقیاں اپر بندہ سنگھ بہادر دا حکم لاگوُ ہو گیا سی پر کیونکہ سمانے اتے سڈھورے دے حاکم کسے خاص طاقت دے مالک نہیں سن اتے نہ ہی سمانا، سڈھورا کوئی علاقائی مرکز سن۔ ایہہ اجہیا فوجی چونکیاں سن جنہاں دی جت تاں اہم سی پر ایہناں اپر حکم لاگوُ کرن نال تکنیکی طور تے خالصہ راج دی قیام نہیں ہوئی سی۔
سرہند اک صوبائی مرکز سی۔ ایہہ صوبہ وی بہت وڈا علاقے والا سی۔ 28 پرگنے سن، جنہاں وچوں ڈیڈھ کروڑ توں وی اپر اگراہی ہندی سی اتے سرہند اپنے آپ وچ اک راجگڑھ سی۔ راجگڑھ دے ہرائے جان نال جنے وی اس ماتحت ہور اہلکار سن سبھ اپنے آپ بندہ سنگھ بہادر دے ماتحت ہو گئے سن۔ سرہند توں جاری ہویا حکم ہر اس اہلکار لئی مننا لازمی ہندا سی جہڑا وی سرہند دی صوبیداری دے ماتحت آؤندا سی۔ اوہ بھاویں جنگ وچ ہرایا گیا سی جاں نہیں۔ مثال دے طور تے بھاویں مالیرکوٹلے دی ریاست نوں نہیں ہرایا گیا سی پر کیونکہ سرہند اس دی اچّ-طاقت سی اس لئی اس دے ہرائے جان نال تکنیکی طور تے سارا صوبہ خالصے دے ماتحت ہو گیا سی۔ ایوں سرہند دی جت نال باقاعدہ روپ وچ ستلج توں لے کے جمنا تک بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی ہیٹھ خالصہ راج دا قیام کیتا گئیا۔ 25 مئی نوں خالصہ دربار لگایا گیا۔ اس دربار وچ نویاں پالیسیاں دا وی اعلان کیتا گیا سی اتے نویاں تعیناتیاں دے وی فرمان جاری کیتے گئے سن۔
نویاں پالیسیاں ایہہ سن کہ خالصہ راج اندر جو وی زرخیز زمین سی اس دا اوہ ہی مالک منیا جانا سی جہڑا اس نوں واہندا اتے بیجدا سی۔ اس نال جاگیرداریا اتے بسویداریا ختم ہو گئیاں سن اتے ہلواہک کسان اتے کرتی لوک زمیناں دے مالک بن گئے سن۔ دنیا وچ پہلی وار صرف 1789 ء وچ فرانس دے انقلاب راہیں جاگیرداریا توڑے جان دی گل کہی جاندی اے، پر پنجاب وچ فرانس دے انقلاب توں 80 سال پہلاں بندہ سنگھ بہادر نے ایہہ گل کر دکھائی سی۔ بندہ سنگھ دا ہم عصر مسلم لکھاری خفی خاں وی اس گل دی تائید کردا ہویا لکھدا اے کہ ‘بندے نے شاہی اہلکاراں ، مقدمہ اتے جاگیرداراں نوں حکم جاری کر دتے سن کہ اوہ اپنیاں جاگیراں اتے وپار لوکاں نوں سونپ دین۔’ ڈاکٹر۔ گنڈا سنگھ صحیح الاخبار دی گواہی دے بنیاد تے لکھدا اے کہ بادشاہاں دے ویلے ہر اوہ آدمی جو پرانے ویلے توں کئی پرگنیاں دا مالک چلا آؤندا سی، ذمیندار کہاؤندا سی۔ اوہ اپنی منمرضی نال کساناں نوں رکھ کے کڈھ سکدا سی۔ ایہہ ذمیندار عامَ طور تے وڈے سرکاری افسر ہندے سن جو اپنے آپ وچ ہی من موجی بادشاہاں وانگ ہندے سن۔ نتیجہ ایہہ ہندا سی کہ ہل-واہک لوکاں دی سمت ہولی-ہولی ماتحت داساں ورگی ہو جاندی سی۔ سارے ہی صوبیا وچ حالت بڑے بگڑے ہوئے سن اتے سرکاری افسراں اتے ذمینداراں اتے کوئی کنڈا نہیں سی۔ سکھ اس وڈیائی دے سبھ توں ودھ حصےدار ہن کہ اوہناں نے راج دے مڈھلے ویلے وچ ہی اک بڑا وڈا سدھار کرکے رکھ دتا سی۔
اس طرح دنیا دے اتہاس وچ بندہ سنگھ بہادر ولوں جاگیرداریاں تے بسویداریا توڑ کے پہلی وار ہتھیں کم کرن والیاں نوں زمین دی مالکی دے اختیار دتے گئے سن۔ پنجاب دے جٹّ کسان دی موجودہ خوش حالی وچ بندہ سنگھ بہادر دی اس پالیسی دا بہت وڈا یوگدان اے۔ جس ویلے دنیا بھر دا کسان جاگیرداری دے جولے ہیٹھ جکڑیا پیا سی اس ویلے پنجاب دا کسان اپنی مالکی دے اختیار حاصل کر رہا سی۔ ایہہ اک اہم اتے سبھ توں پہلا اعلان سی بندہ سنگھ بہادر دے خالصہ راج دا۔
اسے پالیسی نال اک گل ہور جڑی ہوئی اے۔ اوہ ایہہ کہ جدوں بندہ سنگھ بہادر نے سبھ ہل واہکاں نوں ایہہ کیہا کہ اوہ آپو-اپنے مالکاں نوں زمیناں وچوں کٹّ کے کڈھ دین تاں سارے ہل واہک ٹھٹھمبر کے کہن لگے کہ اوہ بے طاقت ہن جدوں کہ اوہناں دے مالک طاقتور ہن۔ اس دے جواب وچ بندہ سنگھ بہادر نے گجّ کے کیہا سی کہ ‘جے تسیں ہزاراں دی گنتی وچ ہون دے باو جود وی سینکڑیاں دی گنتی والے جاگیرداراں توں ڈردے ہو تاں یاد رکھو تہانوں میں توپاں نال اڈا دیاںگا۔’ ایوں بندہ سنگھ بہادر نے کرتی کساناں نوں لڑن لئی اتے اپنے اختیار حاصل کرن لئی راغب کیتا سی۔
خالصہ درباراں وچ دوجی اہم کاروائی خالصہ راج دے اہلکاراں دیاں نویاں تعیناتیاں کرن دی سی۔ پہلی وڈی تعیناتی بھائی باج سنگھ دی سی۔ اس نوں سرہند دا گورنر بنایا گیا سی۔ اس نوں حکم دتا گیا سی کہ اوہ سارے صوبے وچ امن قائم کرے اتے جاگیرداراں نوں سر نہ چکن دیوے۔ بھائی عالی سنگھ نوں اس دا نائب تعینات کیتا گیا۔ بھائی فتح سنگھ سمانے دا گورنر سی۔ جویں کہ پہلاں وی لکھیا جا چکیا اے کہ سمانے وچ ہور علاقے شامل کرکے بھائی فتح سنگھ نوں پھر توں پکا کیتا گیا سی۔ بھائی رام سنگھ نوں تھانیسر دا گورنر تعینات کیتا گیا۔ باوا بنود سنگھ نوں پانیپت اتے کرنال دا صوبیدار تعینات کیتا گیا سی۔ اس دے ذمےّ ایہہ کم وی لایا گیا سی کہ اوہ جرنیلی سڑک دی نگرانی کرے اتے دلی ولوں کسے وی آؤن والے دشمن نوں روک کے رکھے۔ اس طرحاں موٹے جاے روپ وچ نویں قائم ہوئے خالصہ راج نوں چار مکھ صوبیاں وچ ونڈ دتا گیا سی۔ ایہہ سن: سرہند خاص، سمانا، تھانیسر اتے سونیپت-کرنال ۔
سرہند دی جت توں پہلاں بندہ سنگھ دا ہیڈّ-کواٹر سڈھورے دے نیڑے لوہگڑھ (مخلص گڑھ) دا قلعہ سی۔
بندہ سنگھ بہادر اس ویلے جمنا توں لے کے ستلج تک دے علاقے دا پورا مالک سی۔ بادشاہ بہادر شاہ پہلا دکھن وچ سی۔ اس طرح دلی بادشاہ توں بنا خالی سی۔ باقی دے اہلکار بندہ سنگھ نال متھا لاؤن نوں تیار نہیں سن۔ پانیپت، کرنال، کنجپورا، سڈھورا، سمانا، سرہند ایہہ سبھ جتے جا چکے سن۔ ناہن اتے ہور گوانڈھی پہاڑی ریاستاں بندہ سنگھ دیاں ہمدرد سن۔ اس علاقے دا کسانی طبقہ بندہ سنگھ دا تنوں منوں ہمدرد سی غریب اتے دبے-کچلے لوک سبھ بندے دے جھنڈے ہیٹھ اکٹھے ہو راے سن۔ ولیئم ارون لکھدا اے کہ ‘سکھاں دے قبضے ہیٹھ آئے سارے پرگنیاں وچ پرانے رواجاں دا الٹ-پلٹ ہو جانا حیران کر دین والا اتے اک مکمل کم سی۔ اک نیچ بھنگی جاں چمار لئی، جس نوں ہندستانیاں دے خیال وچ اتی نیواں سمجھیا جاندا سی صرف گھر چھڈّ کے بندے پاس پہنچنا ہی ہندا سی کہ تھوڑھے چر وچ ہی اوہ اپنی تعیناتی دا حکم ہتھیں لے کے اپنے جم استھان دا حاکم بن آؤندا سی۔ جدوں اوہ اپنی سرحد اتے پیر دھردا اچے جن والے کلین اتے دھناڈھ لوک اس دا استقبال کرن لئی جاندے اتے اس نوں نال لیاؤندے سن۔ اتھے پجن پر ایہہ لوک ہتھ بنھیں اس دے ساہمنے کھڑو جاندے اتے اس دے حکم دی اڈیک کردے سن۔ کی مجال کوئی اس دی حکم-عدولی کر سکدا ہووے اتے اوہ آدمی جو کئی وار رنزمین دی جوکھوں وچ پین نوں تیار ہو جاندے سن اس طرحاں گٔوا بن کے اگیوں گل کرنوں وی ڈردے سن۔
خالصہ دربار وچ تیجا اہم اعلان خالصہ راج دا سکہ جاری کرن دا کیتا گیا۔ سمچے سکھ اتہاس وچ ایہہ پہلا موقع سی جدوں نرول خالصے دے ناں دا سکہ اتے دفتری موہراں چالو کیتیاں گئیاں سن۔ خالص سونے دا سبھ توں مہنگا سکہ جو گھڑیا گیا سی، اس اپر ایہہ عبارت لکھی گئی سی :
سکہ جد بر ہر دو عالم تیگِ نانک واہب است۔
فتح گوبند سنگھ شاہِ-شاہان فضلِ سچا صاحب است۔
اس دا پنجابی ترجمہ اے : شاہاں دے شاہ گرو نانک دیوَ جی اتے گرو گوبند سنگھ جی دیاں اتے اک ادور پرکھ ولوں بکھششاں اتے مہراں صدقہ فتح حاصل ہوئی اے اتے دو جہاناں وچ سکہ پرچلت کیتا اے۔
اس سکے دے دوجے پائے ایہہ عبارت سی :
ضربِ امان قہر، مسورت شہر، جینتُو-تکھتُو، مبارک بخت۔
اس دا پنجابی وچ مطلب اے۔ ‘ایہہ سکہ، دنیا دے امن استھان، شہراں دی مورتِی اتے دھنبھاگی راجگڑھ (لوہگڑھ) توں جاری کیتا گیا۔’ کتنے سندر، پیارے اتے بااثر شبد سن جو بندہ سنگھ بہادر نے خالصے دی راجگڑھ لئی ورتے سن۔
اک ایسی موہر تیار کیتی گئی سی جس نوں خالصہ دربار ولوں جاری ہوئے ہر فرمان، ہر دستاویز اتے ہر حکم اپر لگایا جاندا سی۔ اس دی عبارت سی :
ازمتِ نانک گرو ہم زاہرو ہم باطن است۔
پادشاہِ دین و دنیا آپ سچا صاحب است۔
مطلب کہ : گرو نانک دیوَ جی دی وڈیائی اندر-باہر سارے پھیلی ہوئی اے۔ اوہ ہی دین-دنیا دا مالک اے اتے اوہ ہی سچا ربّ اے۔
پر اس موہر نوں شاید لمی ووکیبولری کرکے جاں اوکھی ووکیبولری کرکے چھیتی بدل دتا گیا سی۔ اس دی تھاں تے جو موہر بنائی گئی سی اس اپر ایہہ عبارت سی :
دیگ و تیغ و فتح او نصرت بے درنگ۔
یافت از نانک گرو گوبند سنگھ۔
اس دا پنجابی ترجمہ اے : تیغ راہیں فتح اتے غریب نوں مفت لنگر چھکاؤن دی سیوا گرو نانک دیوَ اتے گرو گوبند سنگھ جی توں ہی حاصل کیتی اے۔
ایہناں سکے اتے موہراں دے چالو کرن بارے خفیہ خبراں وچ وی جانکاری بھیجی جاندی سی۔ 6 جون، 1710 دن جمعرات دی اک خبر وچ مکھ خبر-نویس ہدایت کیس نے بادشاہ نوں دسیا سی کہ باغی بندے نے ہیٹھ لکھیا دوہرا سکیاں اپر لکھ کے جاری کر رکھیا اے :
عظمت-اے-نانک گرو ہم ظاہر ہو باطن استُ۔ پادشاہ-اے-دین وا دنیا آپ سچا صاحب است۔'
مطلب : گرو نانک دی وڈیائی دو جہاناں وچ قائم ہو گئی اے۔ دھرم اتے دنیا دا بادشاہ وی اوہ ہی آپ سچا پاتشاہ اے۔ 9-11-1711 دی اک ہور خبر وچ اک ہور عبارت بارے ایوں لکھیا اے : اوہناں (سکھاں) نے موہر دے اپر ایہہ اکھر کھدوائے ہن : ‘گرو نانک دی وڈیائی ڈریکٹ اے اتے خفیہ اے۔ اوہ (گرو نانک) اس جہان دا اتے اگلے جہان دا بادشاہ اے اتے اوہ (گرو نانک) ہی سچا پاتشاہ اے۔”
ایہہ سکے اتے موہراں خالصہ پنتھ دی پربھوستا دیاں نشانیا سن۔ اس گل دا سہرا بندہ سنگھ بہادر دے سر ہی بجھدا اے کہ اس نے کس طرحاں اپنے گرو صاحبان دا ناں اچا کیتا اتے کویں اپنے ناں نوں پچھے رکھ کے خالصہ پنتھ دا ناں چمکایا۔ کسے وی عبارت وچ بندہ سنگھ بہادر دے ناں دا جاں اس دی نجی حیثیت دا اشارے ماتر وی کوئی نشان نہیں اے۔
خالصے دے سر تے راج-حصہ دا مکٹ رکھ کے بندہ سنگھ نے سکھ اتہاس وچ اک ایسا باب جوڑ دتا سی جہڑا ساری دنیا دے اتہاس وچ اپنے برابر دی مثال نہیں دیکھ سکدا۔ دنیا وچ اتے پنجاب دے اپنے گوانڈھ وچ جتنے وی وڈے وڈے بادشاہ ہوئے ہن سبھ نے اپنے ناں دے سکے چلا ئے اتے سبھ نے ہی اپنے آپ نوں ربّ دا انسانی روپ درسایا سی پر ادھر بندہ سنگھ بہادر اے جہڑا اپنے ناں نوں بالکل خفیہ رکھ کے گرو اتے خالصہ پنتھ دے ناں نوں ساہمنے لیاؤندا اے۔ ڈاکٹر۔ گنڈا سنگھ دے شبداں وچ ‘مغل بادشاہاں دے راج وچ سکے اتے موہراں اوہناں دے نجی ناواں اتے چلدے سن پر خالصے دا لیڈر بندہ سنگھ اپنے نجی ناؤں اتے کجھ نہیں سی کردا۔ اوہ راج دی حصول سچے صاحب واہگرو دی مہر نال گرو نانک-گرو گوبند سنگھ توں حاصل ہوئی کہندا اے اتے آپ دیگ اتے تیغ راہیں صرف سیوادار اے۔ اس لئی بخشش گرو نانک دی اے فتح گرو گوبند سنگھ اتے پاتشاہی ادور پرکھ واہگرو دی۔ ایہہ دنیا دے اتہاس وچ اک ادتی مثال اے۔