تحریک استشراق
استشراق دی لغوی تحقیق
’’استشراق‘‘ عربی بولی دا لفظ اے۔ اس دا سہ حرفی مادہ ’’شرق‘‘ اے ، جس دا مطلب ’’روشنی‘ ‘اور’’ چمک ‘‘ اے ۔اس لفظ نوں مجازی معنےآں وچ سورج دے لئی وی استعمال کيتا جاندا اے ۔اسی طرح شرق تے مشرق ، سورج طلوع ہونے دی جگہ نوں وی کہندے نيں۔ابن منظور لکھدے نيں :
’’الشَّرْق: الضوء والشرق الشمس وروی عمرو عن ابیه انه قال الشرق الشمس بفتح الشین والشِّرق الضوء الذی یدخل من شق الباب شرقت الشمس تشرق شروقا وشرقا طلعت و اسم الموضع المشرق‘‘
لفظ ’’شرق۔‘‘ نوں جدوں باب استفعال دے وزن اُتے لیایا جائے تو’’ ا، س، ت‘‘ دے اضافے توں ’’ استشراق ‘‘ بن جاندا اے ۔اس طرح ا س دے اندر طلب دا مفہوم پیدا ہوئے جاندا اے ۔گویا ’’استشراق ‘‘ توں مراد مشرق دی طلب اے۔ عربی لغات دی رو توں مشرق دی ایہ طلب علوم شرق ، آداب ، لغات تے ادیان تک محدود اے ۔ایہ اک نواں لفظ اے جو قدیم لغات وچ موجو د نئيں اے ۔انگریزی بولی وچ ’’شرق‘‘ دے لئی " Orient " تے ’’استشراق ‘‘ دے لئی " Orientalism " تے مشتشرقین دے لئی۔" Orientalists "کے لفظاں استعمال کیتے جاندے نيں۔اردو بولی وچ اس دے لئی ’’شرق شناسی‘‘ دی اصطلاح اختیار کيتی گئی اے ، جو اس دے مفہوم و مقصد نوں پوری طرح توں واضح کرنے دے قابل نئيں اے ۔مغربی لغات وچ استشراق صرف جغرافی مفہوم وچ مشرق دی طلب دے لئی استعمال نئيں ہُندا بلکہ روشنی ، نور تے ہدایت دی طلب دے لئی وی استعمال ہُندا اے ۔ڈاکٹر مازن بن صلاح مطبقانی نے لفظ ’’ Orient ‘‘کے بارے وچ سید محمد شاہد دی تحقیق دا ذکر اپنی کتاب وچ کیہ اے :
’’شرق’’ Orient ‘‘ انه یشار الی منطقة الشرق المقصوده بالدراست الشرقیه بکلمة تتمیز بطابع معنوی و هو’’ Morgenland ‘‘ و تعنی بلاد الصباح ، و معروف ان الصباح تشرق فیه الشمس، و تدل هذه الکلمةعلی تحول من المدلول الجغرافی الفلکی الی الترکیز علی معنی الصباح الذی یتضمن من النور والیقظة، وفی مقابل ذالک نستخدم فی اللغة کلمة’’ Abendland ‘‘ وتعنی بلاد المساء لتدل علی الظلام و الراحةوفی اللاتینیة تعنی کلمة ’’ Orient ‘‘ یتعلم او یبحث عن شیء ما، و بالفرنسیة تعنی کلمة ’’ Orienter ‘‘ وجه او هدیٰ او ارشد‘‘
استشراق دا مفہوم[سودھو]
استشراق دا عام فہم تے فوری طور اُتے ذہن وچ آنے والا مفہوم ایہ اے کہ مغرب دے رہنے والے علماء و مفکرین جدوں مشرقی علوم و فنون نوں اپنی تحقیق و تفتیش دا مرکز و محور بناواں گے تاں اسنوں استشراق کہیا جاندا اے ۔عام طور پران علوم و فنون وچ ہر قسم دے علوم شامل کیتے جاندے نيں۔مثلاً ، عمرانیات، تریخ ، بشریات، ادب، لسانیات، معاشیات ، سیاسیات، مذہب وغیرہ۔ اگرچہ بظاہر استشراق وچ کوئی منفی مفہوم نئيں پایا جاندا ، تے مغربی مفکرین اس توں مشرقی علوم و فنون دا مطالعہ تے انہاں دی تحقیق و تفتیش ہی مراد لیندے نيں۔ جداں کہ ایڈورڈ سوید اپنی کتاب وچ لکھدے نيں :
’’شرق شناسی (استشراق)اک سیاسی موضوع ہی نئيں یا صرف اک شعبہ علم ہی نئيں ، جس دا اظہار تمدن، علم یا ادارےآں دی صورت ہُندا اے۔ نہ ایہ وسیع و عریض مشرق دے بارے وچ کثیر تعداد وچ منتشر تحریراں اُتے مشتمل اے تے نہ ایہ کسی ایسی فاسد مغربی سازش دی نمائندگی یا اس دا اظہار اے جس دا مقصد مشرقی زمین نوں زیر تسلط رکھنا ہوئے بلکہ ایہ اک جغرافی شعور ، معلومات تے علم دا جمالیاتی تے عالمانہ، معاشی، عمرانی، تاریخی تے لسانیات دے متعلق اصل تحریراں وچ اک طرح دا پھیلاؤ اے ۔‘‘
اگر اسيں اس گل نوں مان وی لاں کہ استشراق دا مقصد صرف مشرق ، اس دے علوم ، روایات تے انفرادی و اجتماعی رویاں دا مطالعہ اے تاں انہاں مذکور شعبہ جات دی حد تک ایہ رائے ٹھیک ہوئے سکدی اے۔ لیکن جداں ہی اسلام دا ذکر آندا اے تاں مغرب دی ساری اخلاقیات، علمی روایات، انصاف ، رواداری سب کچھ آن واحد وچ کدرے کھو جاندا اے۔ تے اس گل توں وی مفر نئيں کہ مشرق تے اسلام دا نال چولی دامن دا اے۔ نہ مشرق دا ذکر اسلام دے بغیر ممکن اے تے نہ اسلام دا ذکر مشرق دے بغیر مکمل ہوئے سکدا اے۔ اس لئی استشراق دے تمام مراحل وچ مغربی مفکرین دا سابقہ اسلام توں پڑ توں رہیا تے اوہ اس دے نال سوتیلاں جداں سلوک کردے رہے۔’’ استشراق ‘‘کا ایہ لفظ اختیار کرنے دے پس پشت اگرچہ کوئی خاص مقصد یا سوچ کارفرما نئيں سی، لیکن اتفاق توں ایہ لفظ مستشرقین دے لئی بے حد موزاں تے انہاں دی نیتاں دی صحیح وضاحت کردا اے۔ باب استفعال دی اک بنیادی خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ ثلاثی مجرد نوں ہور فیہ وچ لیایا جائے تاں اس دے اندر تکلف دا مفہوم پیدا ہوئے جاندا اے ۔یعنی کسی دا م یا امر نوں بتکلف سر انجام دتا جائے تے پس منظر وچ کچھ منفی مقاصد وی ہون۔
عام طور اُتے استشراق دا جو مفہوم اہل علم وچ مشہور اے اوہ ایہی اے کہ مغربی مفکرین دا مشرقی علوم دے مطالعے تے تحقیق و تفتیش دا ناں استشراق اے ۔جدید لغات وچ وی اس دا ایہی مفہوم اختیار کيتا گیا اے ۔ورڈ ویب انگلش ڈکشنری دے مطابق:
" The scholarly knowledge of Asian cultures and languages and people "
’’ایشیائی سبھیاچار تے زباناں دے عالمانہ مطالعے دا ناں استشراق اے ۔‘‘
عربی بولی دی لغت’ المنجد ‘کے مطابق:
العالم باللغات والاٰداب والعلوم الشرقیة والاسم الاستشراق
’’مشرقی زباناں ، آداب تے علوم دے عالم نوں مستشرق کہیا جاندا اے تے اس علم دا نام استشراق اے ۔‘‘
ان تمام تعریفاں توں ظاہر ہُندا اے کہ مشرقی علوم و سبھیاچار تے ادب دا مطالعہ استشراق کہلاندا اے ۔لیکن جے اس مفہوم نوں مان لیا جائے تاں چند سوال پیدا ہُندے نيں۔ہم جاندے نيں کہ دنیا وچ اس وقت اسلام دے علاوہ دو بڑ ے مذاہب یہودیت تے عیسائیت نيں۔ انہاں دونے مذاہب دے انبیاء تے انہاں دے ابتدائی پیروکاراں دا تعلق مشرق توں اے ۔تورات و انجیل وچ بیان کیتے گئے تمام حالات و واقعات تے تھاںواں دا تعلق وی مشرق توں اے۔ لیکن اس دے باوجود بائیبل یا عیسائیت و یہودیت دے عالمانہ مطالعے نوں کوئی وی استشراق دے ناں توں موسوم نئيں کردا۔ اس دی بنیادی وجہ ایہ اے کہ استشراق دی اس تحریک دے مقاصد سراسر منفی نيں ، مستشرقین اپنے انہاں مقاصد نوں پوشیدہ رکھنے دی کوشش کردے نيں۔ انہاں دا بنیادی مقصد اسلام تے اس دی تعلیمات دا صرف تحقیقی مطالعہ نئيں ، بلکہ انہاں تعلیمات نوں شکوک و شبہات توں دھندلیانا، مسلماناں نوں گم راہ کرنا تے غیر مسلم لوکاں دے سامنے اسلام دا منفی تصور پیش کر کے انہاں نوں اسلام قبول کرنے توں روکنا اے۔ لفظ استشراق دی کوئی قدیم تریخ نئيں اے۔ ایہ اک نواں لفظ اے جو پرانی لغات وچ موجو د نئيں اے ۔اے جے آربری ( Arthur John Arberry ۱۹۰۵ ۔ ۱۹٧۹) دے مطابق لفظ استشراق ’’ Orientalist ‘‘ پہلی بار ۱٦۳۸ ء وچ یونانی کلیسا دے اک پادری دے لئی استعمال ہويا۔
میکسم روڈنسن’’ Maxime Rodinson‘‘( ۱۹۱۵ ۔ ۲۰۰۴) دے مطابق استشراق دا لفظ انگریزی بولی وچ ۱۸۳۸ ء وچ داخل ہويا تے فرانس دی کلاسیکی لغت وچ اس دا اندراج ۱٧۹۹ ء وچ ہويا۔
تحریک استشراق دا پس منظر[سودھو]
اگرچہ لفظ استشراق نومولود اے ، لیکن تحریک استشراق دا آغاز بہت پہلے ہوئے چکيا سی۔اہل مغرب دی اسلام دشمنی دی تریخ دا آغاز حضرت محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے غار حرا وچ پہلی وحی دے نال ہی ہوئے گیا سی۔ اہل مغرب توں ایتھے ساڈی مراد اہل کتاب یہود و نصاریٰ نيں جو مشرکین بنی اسماعیل دے بعد اسلام دے دوسرے مخاطب سن ۔ یہود و نصاریٰ دی کتاباں تے صحائف وچ آخری زمانے وچ آنے والے اک نبی دا ذکر بڑ ی صراحت تے واضح نشانیاں دے نال موجود سی۔عہد نامہ قدیم وچ اے :
’’میں انہاں دے لئی انہاں ہی دے بھائیاں وچوں تیری مانند اک نبی برپا کراں گا تے میں اپنا کلام اس دے منہ وچ ڈالاں گا تے اوہ انھاں اوہ سب کچھ دسے گا جس دا ميں اسنوں حکم دواں گا۔اگر کوئی شخص میرا کلام جسنوں اوہ میرے ناں توں کہے گا، نہ سنے گا تاں میں خود اس توں حساب لاواں گا۔‘‘[ ۲]
عیسائی علما اس آیت دا مصداق حضرت عیسیٰ نوں قرار دیندے نيں۔لیکن حضرت عیسیٰ کسی طرح وی حضرت موسیٰ دی مانند نئيں سن ۔حضرت عیسیٰ علیہ السلام اپنی تخلیق، حیات مبارکہ تے وفات دے لحاظ توں حضرت موسیٰ توں مکمل طور اُتے مختلف سن ۔ صرف حضرت محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم ہی پیدائش، شادی، اولاد، وفات تے شریعت ، ہر طرح توں انہاں دے مماثل سن ۔ قرآن مجید وچ ارشاد اے :
واذقال عیسیٰ ابن مریم یٰبنی اسرائیل انی رسول الله الیکم مصدقا لما بین یدی من التورٰه و مبشرا برسول یاندی من بعد اسمه احمد فلما جاء هم بالبینٰت قالواهذا سحر مبین ۔ (الصف ٦۱:٦)
’’اور جدوں مریم دے بیٹے عیسیٰ نے کہیا اے بنی اسرائیل وچ تسيں سب دی طرف اللہ دا رسول ہاں ، اپنے توں پہلی کتاب تورات دی تصدیق کرنے والا ہاں تے اپنے بعد آنے والے اک رسول دتی ميں توانوں خوش خبری سنانے والا ہاں جنہاں دا ناں احمد اے ۔فیر جدوں اوہ انہاں دے پاس کھلی دلیلاں لیائے تاں ایہ کہنے لگے ، ایہ تاں کھلا جادو اے ۔‘‘
اسی طرح انجیل وچ حضرت عیسیٰ علیہ السلام توں منسوب لفظاں اس طرح توں نيں :
’’تے میں باپ توں درخواست کراں گا تے اوہ تواناں اک ہور مددگار بخشے گا تاکہ اوہ ہمیشہ تک تواڈے نال رہے۔‘‘ (یوحنا ۱۴:۱٦ ۔)
اسی طرح انجیل یوحنا دے اگلے باب وچ لکھیا اے :
’’جب اوہ مددگار یعنی روح حق آئے گا جسنوں ميں باپ دی طرف توں بھیجاں گا تاں اوہ میرے بارے وچ گواہی دے گا۔(یوحنا ۱۵:۲٦ ۔)
انجیل دے یونانی نسخےآں وچ ’’مددگار‘‘ دے لئی لفظ " Paracletos " استعمال ہويا اے ، جدوں کہ انگریزی نسخےآں وچ " Paracletos " دا ترجمہ " Comfortor " مددگار کر دتا گیا اے ۔جدوں کہ " Paracletos " دا صحیح ترین ترجمہ’’ A kind friend ۔ ‘‘ یا ’’رحمۃ للعالمین‘‘ ہوئے سکدا اے۔ لیکن جے اسيں قرآن دی روشنی وچ دیکھو تاں ایہ لفظ اصل وچ " Paracletos " دے بجائے " Periclytos " اے جس دا ترجمہ عربی بولی وچ ’’احمد یا محمد‘‘ تے انگریزی وچ " the praised one "اے۔
قوم یہود نوں نبی کریم صلىاللهعليهوآلهوسلم توں انتہائی درجے دا حسد سی۔ اوہ اپنی کتاباں تے انبیاء بنی اسرائیل دی پیش گوئیاں دی روشنی وچ اک آنے والے نبی دے انتظار وچ سن ۔ انہاں نوں اس حد تک نبی دی آمد تے آمد دے مقام دا اندازہ سی کہ انھاں نے مدینہ نوں اپنا مرکز بنا لیا سی تے عرباں نوں اکثر ایہ گل جتاندے سن کہ ساڈا نبی آنے والا اے تے اسيں اس دے نال مل کے عرب اُتے غلبہ حاصل کر لین گے۔قرآن مجید نے اس گل نوں اس طرح توں بیان کيتا اے :
و کانوا من قبل یستفتحون علی الذین کفروا فلما جاء هم ما عرفوا کفروا به ۔ (البقرہ ۲:۸۹)
’’اور پہلے ہمیشہ کافراں اُتے فتح دی دعاواں منگیا کردے سن ، تاں اوہ چیز جسنوں ایہ خوب پہچاندے سن ، جدوں انہاں دے پاس آ پہنچی تاں انھاں نے اس دا انکار کر دتا۔‘‘
اللہ تعالیٰ نے فرمایا اے کہ یہودی تے عیسائی اپنی کتاباں وچ بیان کردہ نشانیاں دے لحاظ توں حضرت محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں پورے یقین دے نال بطور نبی جاندے تے پہچاندے سن ۔ ارشاد اے :
الذین آتینٰهم الکتاب یعرفونه کما یعرفون ابناء هم وان فریقا منهم لیکتمون الحق و هم یعلمون ۔ (البقرۃ ۲:۱۴٦)
’’جن لوکاں نوں اساں کتاب دتی اے اوہ انہاں (محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم ) نوں اس طرح توں پہچاندے نيں جس طرح اپنے بیٹےآں نوں پہچاندے نيں ، مگر انہاں وچوں اک فریق سچی گل نوں جاندے بوجھدے ہوئے چھپاندا رہندا اے ۔‘‘
بنی اسرائیل اپنے آپ نوں اللہ دی پسندیدہ قوم سمجھدے سن ، تے اس خوش گمانی وچ مبتلا سن کہ اپنی تمام تر نافرمانیاں دے باوجود اوہ جنت وچ جاواں گے تے ایہ کہ اوہ خدا دی چہیندی قوم نيں۔ چنانچہ جدوں انہاں دی تمام تر خوش گمانیاں دے برعکس اللہ نے اپنے آخری نبیصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں بنی اسماعیل وچ مبعوث کر دتا تاں یہود نے فرشتہ جبرائیل نوں اپنا دشمن قرار دے دتا کہ انھاں نے دانستہ، وحی بجائے یہود اُتے اتارنے دے ، بنی اسماعیل دے اک فرد محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے نازل کر دتی اے ۔چنانچہ اس جلن تے حسد دی وجہ توں انھاں نے آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دا انکار کر دتا۔قرآن مجید نے انہاں دی اس حرکت نوں اس طرح توں بیان کيتا اے :
قل من کان عدوا لجبریل فانه نزله علی قلبک باذن الله مصدقا لما بین یدیه و هدی و بشریٰ للمومنین ۔( البقرۃ ۲:۹٧)
’’کہ دو کہ جو شخص جبرائیل دا دشمن اے ، تاں اس نے (یہ کتاب) اللہ دے حکم توں تواڈے دل اُتے نازل دی اے جو پہلی کتاباں دی تصدیق کردی اے تے ایمان لیانے والےآں دے لئی ہدایت و بشارت اے ۔‘‘
اس حسد تے جلن نے یہود تے عیسائیاں دوناں نوں مسلماناں دا دشمن بنا دتا۔ انھاں نے آنے والے نبی دے بارے وچ اپنی کتاباں وچ موجود پیش گوئیاں نوں اپنی دانست وچ گویا ہمیشہ دے لئی مٹا دتا۔ لیکن اس تحریف دے باوجود اللہ نے بہت ساری نشانیاں انہاں دیاں کتاباں وچ باقی رہنے داں تے قرآن مجید وچ ، دو ٹوک انداز وچ انہاں دی تحریف دا پول وی کھول دتا۔
چنانچہ اس پس منظر دے باعث مغربی مفکرین ، بالعموم اسلام دے بارے وچ منفی انداز فکر توں کم لیندے نيں۔ اسلام دے تمام تعمیری کماں نوں نظر انداز کر کے صرف انھی پہلوآں اُتے زور دیندے نيں جنہاں دے ذریعے توں اوہ لوکاں وچ اسلام دے بارے وچ غلط فہمیاں پھیلا سکن۔ جدوں اسيں استشراق تے مستشرقین دے بارے وچ تحقیق کردے نيں تاں لفظ ’’استشراق‘‘ وچ تکلف دا جو مفہوم پایا جاندا اے ، اس دی وضاحت زیادہ آسانی توں ہوئے جاندی اے ۔چنانچہ اسيں اس دی تعریف اس طرح توں کرن گے کہ مغربی علماء و مفکرین جدوں اپنے مخصوص منفی مقاصد دے لئی اسلامی علوم و فنون دا مطالعہ کردے نيں ا ور اس سلسلے وچ اپنی تمام تر توانائیاں صرف کر دیندے نيں تاں اس عمل نوں استشراق کہیا جاندا اے۔ ڈاکٹر احمد عبدالحمید غراب دے نزدیک استشراق دی تعریف اس طرح توں اے :
الاستشراق: هو دراست ’’اکادیمیة‘‘یقوم بهاغربیون کافرون من اهل الکتاب بوجه خاص، لاسلام والمسلمین، من شتی الجوانب:عقیدة وشریعة، وثقافة، وحضارة، وتاریخا، و نظما، وثروات و امکاناتهدف تشویة الاسلام
ومحاولة تشکیک المسلمین فیه، و تضلیلهم عنه وفرض التبعیةللغرب علیهم ومحاولة تبریر هذه التبعیة بدراست و نظریات تدعی العلمیة والموضوعیة، تزعم التفوق العنصری والثقافی للغرب المسیحی علی الشرق الاسلامی ‘‘([۱])
’’استشراق، کفار اہل کتاب دی طرف توں ، اسلام تے مسلماناں دے حوالے توں ، مختلف موضوعات مثلاً عقائد و شریعت، سبھیاچار، رہتل، تریخ، تے نظام حکومت توں متعلق کيتی گئی تحقیق تے مطالعات دا ناں اے جس دا مقصد اسلامی مشرق اُتے اپنی نسلی تے ثقافتی برتری دے زعم وچ ، مسلماناں اُتے اہل مغرب دا تسلط قائم قائم کرنے دے لئی انہاں نوں اسلام دے بارے وچ شکوک و شبہات تے گمراہی وچ مبتلا کرنا تے اسلام نوں مسخ شدہ صورت وچ پیش کرنا اے ۔‘‘
ہم ایہ گل بلا خوفِ تردید کہ سکدے نيں کہ استشراق صرف مشرقی لوکاں دی عادات، رسم و رواج ، زباناں تے علوم دے مطالعے دا ناں نئيں اے ، جے ایسا ہُندا تاں یہودیت، عیسائیت تے ہور تمام مشرقی مطالعات نوں وی استشراق دے ذیل وچ رکھیا جاندا۔بلکہ ایہ اسلام تے اس دی تعلیمات دے خلاف اک پوری تحریک اے ، جس دا آغاز اسلام دے نال ہی ہوئے گیا سی۔مشرق ، اہل مغرب دے لئی ہمیشہ اُتے اسرار دنیا دی حیثیت اختیار کیتے رہیا اے۔ اس دے بارے وچ جاننے تے کھوجنے دی کوشش ہمیشہ نال کيتی جاندی رہی اے۔ اہل مغرب دے سامنے مشرق دی پرکشش تصویر مغربی سیاح پیش کردے سن تے اپنے تجارتی تے سیاحتی سفراں دی کہانیاں ودھیا چڑھا کر بیان کردے سن ۔مشرق دے بارے وچ انہاں دے علم دا بڑ ا ذریعہ مختلف سیاح سن ۔ مثلاً، اطالوی سیاح مارکوپولو( Marco Polo ) ((۱۲۵۴-۱۳۲۴ ، لوڈو و یکو ڈی وارتھیما (۱۴٧۰-۱۵۱٧) ( Ludovico di Varthema )وغیرہ۔ان دے بارے وچ کدی کسی نے مستشر ق ہونے دا دعویٰ نئيں کيتا۔
اگرچہ بعض مغربی مفکرین خلوص نیت توں اسلام دی تفہیم دے لئی مشرقیت اختیار کردے نيں تے اس سلسلے وچ مفید تحقیق وی کردے نيں۔ لیکن فی الحال ساڈے پیش نظر صرف اوہ مغربی مفکرین نيں ، جو اسلام دی مخالفت تے اسنوں بدنام کرنے دے لئی اسلامی تعلیمات دا مطالعہ کردے نيں۔
تحریک استشراق دا آغاز[سودھو]
ہم ایہ گل گزشتہ صفحات وچ بیان کر چکے نيں کہ اس تحریک دا آغاز اسلام دے نال ہی ہوئے گیا سی۔ عیسائیاں تے یہودیاں نے اسلام تے مسلماناں نوں ختم کرنے دے لئی ہر حربہ آزمایا، لیکن ناکام رہے۔ نبیصلىاللهعليهوآلهوسلم دے نال کیتے گئے معاہدات دی خلاف ورزی دے نتیجے وچ یہودیاں نوں مدینہ توں کڈ دتا گیا تے انہاں دی نسلی و علمی برتری دا نشہ ٹُٹ گیا۔ حضرت عمر ؓ دے دور حکومت دے اختتام تک انہاں لوکاں نوں کوئی خاص کامیابی حاصل نئيں ہوئی تے نہ ہی اسلام دے شاندار تے تابندہ نظریات دے سامنے کوئی تے فکر یا نظریہ اپنا وجود برقرار رکھ سکا۔ بلکہ یہود و نصاریٰ دے مذہبی و روحانی مرکز بیت المقدس اُتے وی مسلماناں دا قبضہ ہوئے گیا۔ظہور اسلام دے اک سو سال مکمل ہونے توں پہلے ہی اسلام اپنے آپ نوں دنیا وچ اک روشن خیال، علم دوست، شخصی آزادیاں دے ضامن ، عدل و انصاف، رواداری تے احترام انسانیت ورگی خوبیاں توں متصف، دین دے طور اُتے منوا چکيا سی۔ایہ کامیابی یہود و نصاریٰ نوں ہرگز گوارا نہ تھی۔اسلام تے مسلماناں دے خلاف یہود و نصاریٰ دی ریشہ دوانیاں دا آغاز حیات نبویصلىاللهعليهوآلهوسلم ہی وچ ہوئے چکيا سی۔لیکن انہاں کار روائیاں دا عملاً کچھ زیادہ نقصان نئيں ہويا۔مدینہ وچ عیسائی راہب ابو عامر نے منافقین دے نال مل کے مسلماناں نوں تقسیم کرنے دے لئی مسجد ضرار تعمیر کرائی تے نال ہی رومی سلطنت توں مسلماناں دے خلاف مدد چاہی، لیکن اسنوں کوئی کامیابی نہ ہوئی۔اسی طرح موتہ تے تبوک دیاں جنگاں وچ وی مسلمان کامیاب رہے۔عہد خلافت راشدہ وچ چونکہ نبی کریمصلىاللهعليهوآلهوسلم دے تربیت یافتہ صحابہ کرامؓ کثیر تعداد وچ موجود سن تے پوری اسلامی سلطنت وچ انہاں دے حلقۂ دروس پھیلے ہوئے سن ۔ مسلمان ذہنی تے علمی لحاظ توں یہود و نصاریٰ توں کدرے اگے سن ، لہٰذا دشمنان دین دی سرگرمیاں زیادہ تر جنگ و جدل تک ہی محدود رہیاں۔لیکن اس محاذپر وی مسلماناں دی برتری قائم رہی تے اسلامی ریاست دی حدود پھیلدتیاں گئیاں تے عیسائی و یہودی عوام اسلام دے سایہ عاطفت وچ پناہ لیندے گئے۔ایتھے تک کہ انہاں دے مذہبی تھاںواں بیت المقدس وغیرہ وی مسلماناں دے قبضے وچ آ گئے۔خلافت راشدہ دے آخری دور وچ صحابہ کرام دی تعداد کم ہوئے چکی سی تے نويں غیر تربیت یافتہ لوک دائرۂ اسلام وچ داخل ہوئے چکے سن ، جو حالے تک اپنے سابقہ عقائد و رسوم نوں پورے طور اُتے نئيں چھڈ سکے سن ۔ عبداللہ بن سبا تے اس طرح دے لوکاں نے انہاں مسلماناں وچ غلط عقائد نوں رواج دینا شروع کيتا۔مسلماناں دے باہمی اختلافات نوں بھڑ کایا تے سادہ لوح لوکاں وچ خلفاء و عمال دے بارے وچ غلط فہمیاں پھیلاواں تے غلط سلط احادیث تے قصے کہانیاں نوں رواج دینا شروع کيتا۔پہلا آدمی جس نے باقاعدہ طور اُتے اسلام دے خلاف تحریری جنگ شروع دی اوہ جان آف دمشق (یوحنا دمشقی٦٧٦ [ L:۱۵۰] ۴ December ٧۴۹ )تھا۔اس نے اسلام دے خلاف دو کتاباں ’’محاورہ مع المسلم‘‘ تے ’’ارشادات النصاریٰ فی جدل المسلمین‘‘ لکھياں۔
کچھ لوکاں دی رائے ایہ اے کہ اس تحریک دا آغاز ۱۳۱۲ ء وچ ہويا جدوں فینا وچ کلیسا دی کانفرنس ہوئی ، جس وچ ایہ طے کيتا گیا کہ یورپ دی یونیورسٹیاں وچ عربی ، عبرانی تے سریانی بولی دی تدریس دے لئی ، پیرس تے یورپ دی طرز اُتے چیئرز قائم کيتی جان۔
بعض اہل علم دے نزدیک ایہ تحریک دسويں صدی وچ شروع ہوئی جدوں فرانسیسی پادری’’ جربرٹ ڈی اوریلیک‘‘( ۹۴٦ ء۔ ۱۰۰۳ ء ) ( Gerbert d'Aurillac )حصول علم دے لئی اندلس گیا تے اوتھے دی یونیورسٹیاں توں فارغ التحصیل ہونے دے بعد ۹۹۹ ء توں ۱۰۰۳ ء تک پوپ سلویسٹرثانی( Silvester II ) دے ناں توں پاپائے روم دے منصب اُتے فائز رہیا۔اسی طرح بعض نے اس دا آغاز ۱۲٦۹ ء وچ قرار دتا اے جدوں قشتالیہ( Castile )کے شاہ الفانسو دہم( Alfonso X) ( ۱۲۲۱ ء۔ ۱۲۸۴ ء )نے ۱۲٦۹ ء وچ مرسیا( Murcia ) وچ اعلیٰ تعلیم دا اک ادارہ قائم کيتا تے مسلم ، عیسائی تے یہودی علماء نوں تصفیف و تالیف تے ترجمے دا کم سونپیا۔
اسی طرح بعض دے نزدیک اس تحریک دا بانی پطرس محترم( Peter the Venerable)( ۱۰۹۲ ء۔ ۱۱۵٦ ء) سی، جو کلونی Cluny, France )) دا رہنے والا سی۔اس نے اسلامی علوم دے تراجم دے لئی مختلف علماء اُتے مشتمل اک کمیٹی بنائی جس وچ مشہور انگریزی عالم رابرٹ آف کیٹن( Robert of Ketton)(۱۱۱۰ [L:۱۵۰] ۱۱٦۰ ) وی سی۔اس نے قرآن مجید دا پہلا لاطینی ترجمہ کيتا، جس دا مقدمہ پطرس نے لکھیا سی۔
اہل مغرب نے اس گل کيتی اہمیت نوں سمجھ لیا سی کہ مسلماناں اُتے غلبہ حاصل کرنے دے لئی انھاں علمی میدان وچ مسلماناں نوں شکست دینی ہوئے گی۔ اس دے لئی انھاں نے مختلف طریقے اختیار کیتے۔اک طرف اپنے اہل علم نوں مسلماناں دے علوم و فنون سیکھنے اُتے لگایا تے دوسری طرف مسلماناں وچ ، انہاں دے افکار نوں دھندلانے دی کوشش کيتی۔ ۱۵۳۹ ء وچ فرانس ، ۱٦۳۲ ء کیمبریج تے ۱٦۳۸ ء وچ آکسفورڈ وچ عربی و اسلامی علوم دی چیئرز قائم کيتیاں گئیاں۔ ۱٦٧۱ ء وچ فرانس دے شاہ لوئی چہاردہم( Louis XIV of France)(۱٦۳۸[L:۱۵۰]۱٧۱۵ ) تمام اسلامی ملکاں توں اپنے کارندےآں دے ذریعے توں مخطوطات اکٹھے کروائے تے اس سلسلے وچ تمام ملکاں وچ موجود سفارت خاناں نوں ہدایت دی کہ اپنے تمام افرادی تے مالی وسائل استعمال کرن۔
مستشرقین دے مقاصد تے اہداف[سودھو]
۱ ۔ دینی اہداف
یہودی تے عیسائی جو کہ خود نوں اللہ دی پسندیدہ قوم قرار دیندے سن تے آنے والے نبی دے منتظر تے اس دے نال مل کے ساری دنیا اُتے قبضہ کرنے دے خواب دیکھ رہے سن ۔لیکن جدوں اللہ نے انہاں دی نافرمانیاں تے بدکاریاں دے باعث فضیلت دے منصب توں محروم کر کے نبوت و رسالت دی ذمہ داری بنو اسماعیل دے اک فرد محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے ڈال دتی تاں اوہ حسد تے جلن دے باعث ہوش و حواس کھو بیٹھے تے باوجود آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں نبی دی حیثیت توں پہچان لینے دے ، آپ دی نبوت دا انکار کر دتا۔ اسلام چونکہ انتہائی سرعت توں عرب دے علاقے توں نکل کے دنیا دے اک بڑ ے حصے اُتے چھا گیا سی ، اس لئی یہود و نصاریٰ نوں ایہ خطرہ محسوس ہويا کہ جے اسلام ايسے رفتار توں پھیلدا گیا تاں اک دن انہاں دا دین بالکل ہی نہ ختم ہوئے جائے۔چنانچہ انھاں نے سوچیا کہ اک طرف اسلامی تعلیمات اُتے شکوک و شبہات دے پردے ڈالے جاواں تے اسنوں ناقص، ناکام، تے غیر الہامی فلسفہ قرار دتا جائے۔دوسری طرف یہودیاں تے عیسائیاں نوں اسلام قبول کرنے توں روکیا جائے تے تمام دنیا وچ اپنے مذہب دا پرچار کيتا جائے۔اس دا م دے لئی انھاں نے پادریاں دی تربیت دی تے مسلم ملکاں توں اسلامی علوم دی کتاباں جمع کر کے انہاں وچوں ایسی کمزوریاں تلاش کرنے دی کوشش کيتی جس توں اسلام تے مسلماناں نوں بدنام کيتا جا سکے۔انھاں نے نبی کریمصلىاللهعليهوآلهوسلم دی ذات، ازواج، قرآن مجید، احکام، احادیث، سیرت صحابہ ہر چیز نوں ہدف بنایا تے انہاں وچ شکوک و شبہات پیدا کرنے دی کوشش کيتی۔مسلماناں وچ اتحاد تے اخوت نوں ختم کر کے انہاں وچ مختلف نسلی، لسانی تے علاقائی تعصبات نوں ابھارنے دی کوشش کيتی۔
۲ ۔ علمی اہداف
اگرچہ مستشرقین وچ کچھ منصف مزاج لوک وی موجود نيں جو کدی کدائيں کوئی صحیح گل وی منہ توں کڈ لیندے نيں ، لیکن چونکہ انہاں دی تربیت وچ ایہ گل داخل ہوئے چکی اے کہ عیسائیت ہی صحیح دین اے ، اس لئی اوہ اسلامی تعلیمات نوں ہمیشہ اپنے انداز توں دیکھنے دی کوشش کردے نيں۔صدیاں اُتے محیط اسلام دشمن پروپیگنڈا دی وجہ توں مغربی عوام دے اذہان اسلام دے بارے وچ کوئی صحیح گل آسانی توں قبول نئيں کردے۔ انہاں دے علماء و فٖضلاء نے علمی تحریکاں تے تحقیق و جستجو دے ناں اُتے صرف اسلام مخالف مواد نيں جمع کيتا اے۔ یہودی تے عیسائی جو ہمیشہ اک دوسرے دے دشمن رہے نيں تے عیسائی یہود نوں حضرت عیسیٰ دے قاتل دی حیثیت توں دیکھدے سن ، لیکن مسلماناں دا مقابلہ کرنے دے لئی صدیو ں دی رقابت نوں بھُل کر باہم شیر و شکر ہوئے گئے۔ایہ لوک ہر اوہ کم کرنے اُتے متفق ہوئے چکے نيں جس توں اسلام تے مسلماناں نوں نقصان پہنچایا جا سکے۔مختلف ادارے تے انجمناں بنا کے مسلماناں نوں اسلام توں برگشتہ کرنے دے لئی ، سائنسی بنیاداں اُتے دا م کر رہے نيں۔اسلام چھڈ نے والےآں نوں ہتھوں ہتھ لیا جا توں اے ، مسلمان عورتاں وچ آزادی تے بے پردگی نوں فروغ دتا جاندا اے ۔غریب ملکاں وچ عیسائی تنظیماں فلاحی کم دی آڑ وچ عیسائیت دا پرچار کر رہیاں نيں۔مسلمان ملکاں دے پالیسی ساز ادارےآں اُتے اثر انداز ہوئے کے تعلیمی نصاب تے طریق تعلیم نوں اپنی مرضی دے مطابق کرنے دی بھر پور کوشش کيتی جاندی اے۔
۳ ۔اقتصادی و معاشی اہداف
استشراق دی اس تحریک دا آغاز اگرچہ اسلام دے ودھدی ہوئی طاقت نوں روکنے دے لئی ہويا سی، لیکن بعد وچ اس دے مقاصد وچ وادھا ہُندا گیا۔اہل مغرب نے مسلم ملکاں دی تکنیکی مہارت حاصل کرنے دے لئی تے اپنے معاشی مفادات ، تے تجارتی معاملات نوں بہتر بنانے دے لئی وی عربی بولی تے اسلامی رہتل و سبھیاچار دا مطالعہ کيتا۔مسلم ملکاں وچ اپنے اثر و نفوذ نوں ودھایا تے مقامی طور اُتے ایداں دے حالات پیدا کرنے دی کوشش کيتی کہ انہاں ملکاں دے وسائل مکمل طور اُتے نہ سہی ، کسی حد تک اہل مغرب دے ہتھوں وچ چلے جاواں۔مشرق نوں اہل مغرب سونے دی چڑ یا قرار دیندے سن ۔مغرب جدوں صنعتی دور وچ داخل ہويا تاں اس دی نظر مشرق وچ موجود خام مال دے ذخیراں اُتے تھی۔اسی لئی تمام ملکاں نے مختلف مشرقی ملکاں وچ اپنے اثر و نفوذ نوں ودھانے تے انہاں نوں اپنی کالونیاں بنانے دی کوشش کيتی۔اس سلسلے وچ ہر قسم دے غیر اخلاقی حربے استعمال کیتے گئے تے آزادی ، انصاف تے رحم و مروت دے تمام اصولاں نوں فراموش کر دتا گیا۔اک انگریز ادیب ’’سڈنی لو‘‘ نے مغربی اقوام دے بارے وچ اپنے اسيں قوماں دا رویے دا اظہار انہاں لفظاں وچ کیہ اے :
’’مغرب دی عیسائی حکومتاں کئی سالاں توں امم شرقیہ دے نال جو سلوک کر رہیاں نيں اس سلوک دی وجہ توں ایہ حکومتاں چوراں دے اس گروہ دے نال کِنّی مشابہت رکھدی نيں جو پرسکون آبادیاں وچ داخل ہُندے نيں ، انہاں آبادیاں دے کمزور مکیناں نوں قتل کردے نيں تے انہاں دا مال و اسباب پرت کر لے جاندے نيں۔کیا وجہ اے کہ ایہ حکومتاں انہاں قوماں دے حقوق پامال کر رہیاں نيں جو اگے ودھنے دی تگ و دو وچ مصروف نيں۔ اس ظلم دی وجہ کيتا اے جو انہاں کمزوراں دے خلاف روا رکھیا جا رہیا اے ۔کتاں جداں اس لالچ دا جواز کيتا اے کہ انہاں قوماں دے پاس جو کچھ اے اوہ انہاں توں چھیننے دیاں کوششاں ہوئے رہیاں نيں۔ایہ عیسائی قوتاں اپنے اس عمل توں اس دعویٰ دی تائید کر رہیاں نيں کہ طاقت ور نوں حق پہنچدا اے کہ اوہ کمزوراں دے حقوق غصب کرے۔‘‘
۴ ۔ سیاسی و استعماری اہداف
اتفاق توں جدوں یہود و نصاریٰ دی سازشاں تے مسلماناں دی اپنی اندرونی کمزوریاں دے نتیجے وچ مسلمان زوال دا شکار ہوئے تاں ايسے اثنا وچ مغرب وچ علمی و سائنسی ترقی دا آغاز ہوئے رہیا سی۔کچھ اسلام دشمن مفکرین تے مصنفاں دی وجہ توں تے کچھ صلیبی جنگاں دے اثرات دے تحت اہل مغرب مسلماناں نوں اپنا سب توں بدترین دشمن گرداندے سن ۔ انہاں دی ساری جدوجہد اسلام دے روشن چہرے نوں مسخ کرنے ، نبی کریمصلىاللهعليهوآلهوسلم تے صحابہ کرامؓ دیاں شخصیتاں نوں انہاں دے مرتبے توں گرانے تے قرآن و حدیث وچ شکوک و شبہات پیدا کرنے وچ صرف ہوئے رہی سی۔ مثال دے طور اُتے فلپ دے ہٹی( ۱۹٧۸۱۸۸٦)( Philip Khuri Hitti ) اپنے ہم مذہب لوکاں دے رویاں اُتے اس طرح توں تبصرہ کردا اے :
’’ قرون وسطیٰ دے عیسائیاں نے محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں غلط سمجھ تے انھاں اک حقیر کردار خیال کيتا۔ انہاں دے اس رویّے دے اسباب نظریاتی توں زیادہ معاشی تے سیاسی سن ۔نويں صدی عیسوی دے اک وقائع نگار نے اک جھوٹھے نبی تے مکار دی حیثیت توں آپ دی جو تصویر کشیکيتی سی بعد وچ اسنوں جنس پرستی، آوارگی تے قزاقی دے شوخ رنگاں توں مزین کيتا گیا۔پادریاں دے حلفےآں وچ محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم دشمن مسیح دے ناں توں مشہور ہوئے۔‘‘
اسلام توں اس دشمنی تے مسلماناں دی نشاۃ ثانیہ دے خوف نے یہود و نصاریٰ نوں اک ایداں دے نہ ختم ہونے والے خبط وچ مبتلیا کے دتا جو اسلام دے خاتمے دے بغیر ختم ہونے والا نئيں سی۔انھاں نے اک طرف تاں مسلماناں نوں دینی تے اخلاقی لحاظ توں پست کرنے دی کوشش کيتی تے دوسری طرف ایسا منصوبہ بنایا کہ مسلمان دوبارہ کدی اپنے پیر اُتے کھڑ ے نہ ہوئے سکن۔اپنے سابقہ تجرگل کيتی بنیاد اُتے انہاں لوکاں نوں علم ہوئے گیا سی کہ مسلماناں نوں جنگ و جدل دے ذریعے توں ختم کرنا ناممکن نہ سہی مشکل ضرور اے۔ اس لئی انھاں نے اَنھّا دھند جنگی اقدام دے بجائے ، متبادل طریقےآں توں مسلماناں نوں کمزور کرنے تے انہاں دے وسائل اُتے قبضہ کرنے دا منصوبہ بنایا۔طویل منصوبہ بندی دے ذریعے مسلماناں دی قوت تے طاقت دی بنیاداں نوں جان کے انہاں نوں کمزور کرنے دی کوشش کيتی۔علماء و محققاں دے پردے وچ مسلم ملکاں وچ اپنے تربیت یافتہ لوکاں نوں بھیج کر مسلماناں دی دینی حمیت، اتحاد و اخوت، جہاد، پردہ وغیرہ ورگی امتیازی اقدار نوں کمزور کرنے دی کوشش کيتی۔ اس دے نال ہی مختلف علاقائی ، نسلی تے مسلکی تعصبات نوں ہوئے ا دینے دی کوشش کيتی۔پہلے مرحلے وچ مسلماناں دے مذہبی تے سیاسی اتحاد نوں پارہ پارہ کرنے دے بعد ، اپنے اثر و نفوذ وچ وادھا کر کے کمزور ملکاں نوں اپنی طفیلی ریاستاں دی صورت دے دی۔اس طرح اک طرف تاں مسلمان ہر لحاظ توں کمزور ہوئے گئے تے دوسری طرف انہاں دے تمام وسائل اُتے یہود و نصاریٰ دا قبضہ ہوئے گیا۔جرمن مفکر پاؤل شمٹ( Paul Schmidt ) نے اپنی کتاب وچ تن چیزاں نوں مسلماناں دی شان و شوکت دا سبب قرار دیندے ہوئے ، انہاں اُتے قابو پانے تے ختم کرنے دی کوششاں اُتے زور دتا اے :
’’ ۱ ۔ دین اسلام، اس دے عقائد، اس دا نظام اخلاق تے مختلف نسلاں ، رنگاں تے ثقافتاں نال تعلق رکھنے والے لوکاں وچ رشتہ اخوت استوار کرنے دی صلاحیت۔
۲ ۔ ممالک اسلامیہ دے طبعی وسائل۔
۳ ۔مسلماناں دی روز افزاں عددی قوت۔‘‘
چنانچہ ، مسلماناں دی قوت و طاقت دی اصل بنیاداں دا ذکر کرنے دے بعد لکھدا اے :
’’ جے ایہ تِناں قوتاں جمع ہوئے گئياں ، مسلمان عقیدے دی بنا اُتے بھائی بھائی بن گئے تے انھاں نے اپنے طبعی وسائل نوں صحیح صحیح استعمال کرنا شروع کر دتا، تاں اسلام اک ایسی مہیب قوت بن دے ابھرے گا جس توں یورپ دی تباہی تے تمام دنیا دا اقتدار مسلماناں دے ہتھوں وچ چلے جانے دا خطرہ پیدا ہوئے جائے گا۔‘‘
مستشرقین دیاں قسماں[سودھو]
مستشرقین صدیاں توں اسلام تے اس دی تعلیمات دے بارے وچ اپنی تحقیقات وچ مصروف نيں۔ان دی تعداد بلا مبالغہ سینکڑ اں وچ اے۔ انہاں دا تعلق کسی اک ملک یا علاقے توں نئيں اے ، بلکہ ایہ دنیا دے مختلف ملکاں تے خطےآں وچ مصروف عمل نيں۔آپس وچ کِسے رابطے تے تعلق دے بغیر اپنے بنیادی مقصد وچ سب یکساں نيں جو کہ اسلام تے مسلماناں دے خلاف بدگمانیاں تے غلط فہمیاں پھیلیانا اے۔ لیکن ، جس طرح پنجاں انگلیاں برابر نئيں ہُندیاں ايسے طرح انہاں مستشرقین نوں اک ہی درجے وچ نئيں رکھیا جا سکدا۔ انہاں وچ کچھ بہت زیادہ متعصب تے ہٹ دھرم ہُندے نيں جنہاں دا مقصد صرف اسلام نوں بدنام کرنا ہُندا اے ، تے کچھ تھوڑ ے بہت انصاف پسند وی ہُندے نيں۔ اس لئی انہاں نوں درج ذیل گٹھ جات وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے :
۱ ۔علم و تحقیق دے شائق محققاں
دنیا دے تمام حصےآں وچ ایداں دے بوہت سارے محققاں تے علماء موجو د نيں جو علم و تحقیق دے شیدائی نيں۔ انہاں دا بنیادی مقصد صرف تحقیق و تفتیش تے کھوج و جستجو اے۔ علم اک ایسی روشنی اے جو انسان دے قلب و نظر نوں وسعت دیندی تے حقائق توں آگاہ کر کے اس دے اندر دی دنیا نوں تبدیل کر دیندی اے ۔اس لئی بوہت سارے ایداں دے لوک دنیا وچ ہمیشہ پائے جاندے رہے نيں جنہاں دا مقصد صرف علم تے تحقیق دی حوصلہ افزائی اے۔ ایداں دے لوک مشرق وچ وی پائے جاندے نيں تے مغرب وچ وی، ايسے طرح شمال و جنوب وی انہاں دی موجودگی توں خالی نئيں نيں۔ ایہ لوک اپنے علم تے اپنی تحقیق نوں بلا خوف و خطر جاں دا تاں بیان کر دیندے نيں۔ان نوں اس گل توں غرض نئيں ہُندی کہ انہاں دی تحقیق توں کسی نوں نقصان پہنچ رہیا اے یا فائدہ، اوہ سچ نوں بیان کر دیندے نيں۔ان لوکاں نے اسلامی مشرق توں علم و ادب دا ذخیرہ ترجمہ کر کے مغرب وچ پہنچایا جس وچ تحقیق تے اضافے دے نتیجے وچ اج مغرب دنیا اُتے حکمرانی کر رہیا اے۔ انھاں نے مشرق دے چپے چپے نوں چھان ماریا تے جتھوں کچھ ملیا اسنوں حاصل کيتا تے اپنی شب و روز محنت توں سنوار کر علم و فن دے شیدائیاں دے حوالے کے دتا۔اسلامی دنیا دا بہت سا علمی ذخیرہ جو صرف مسلماناں دی ضرورت سی، اسنوں وی انھی لوکاں نے تلاش کر کے دنیا دے سامنے پیش کيتا۔لیکن سانوں اس گل توں حیرت ہُندی اے کہ بالعموم انہاں مستشرقین دا رویہ وی انھی چیزاں دے بارے وچ غیر جانب دارانہ ہُندا اے جو اسلامی عقائد توں ہٹ کر ہاں ، جدوں معاملہ اسلامی عقائد و نظریات دا آندا اے تاں ایہ لوک وی بعض اوقات اپنے متعصب محققاں دیاں تحریراں توں استفادہ کرنے لگدے نيں تے حقیقت دی تلاش وچ زیادہ جستجو نئيں کردے۔ اس لئی سانوں انہاں دیاں لکھتاں دے مواد اُتے وی من و عن یقین نئيں کر لینا چاہیے۔تحقیق و تفتیش ، دراصل مسلماناں ہی دا ورثہ اے ، کیونجے اللہ تعالیٰ نے مسلماناں نوں اک اہم اصول دتا اے کہ کوئی گل بغیر تحقیق دے نہ منی جائے ، چاہے اس دا بیان کرنے والا کتنا ہی معتبر کیوں نہ ہو۔قرآن مجید وچ ارشاد اے :
یَٰایُّهَا الَّذِیْنَ اٰمَنُواْاِنْ جَاءَ کُمْ فَاسِکُمْ بِنَبَاٍ فَتَبَیَّنُوْا اَنْ تُصِبُوْا قَوْماً بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوْا عَلیٰ مَا فَعَلْتُمْ نٰدِمِیْنَ ۔(الحجرات ۴۹:٦)
’’اے ایمان والو! جے تواڈے پاس کوئی فاسق خبر لے آئے تاں تسيں اس دی اچھی طرح توں تحقیق کر ليا کرو، ایسا نہ ہوئے کہ نادانی وچ کِسے قوم نوں نقصان پہنچیا بیٹھو تے فیر اپنے اس عمل اُتے نادم ہو۔‘‘
۲ ۔ اسلام دشمن متعصب مستشرقین
مستشرقین دا ایہ طبقہ انہاں متعصب یہودی تے عیسائی محققاں اُتے مشتمل اے ، جنہاں دا بنیادی مقصد صرف اسلام تے مسلماناں نوں نقصان پہچانیا اے۔ انہاں وچوں کچھ خود مغربی مفکرین دے لٹریچر دی پھیلائی ہوئی غلط فہمیاں دے باعث اسلام دے خلاف کمر بستہ ہُندے نيں تے کچھ نوں یہود و نصاریٰ خصوصی طور اُتے مسلماناں دے مقابلے دے لئی تیار کردے نيں۔ ایہ لوک اپنی زندگی مسلماناں دے خلاف تے اپنے عقائد و نظریات دے فروغ دے لئی وقف کر دیندے نيں۔ان لوکاں نے مشرق توں جو وی مفید چیزاں اخذکیتیاں نيں ، علمی دیانت دے برخلاف انہاں دے ماخذ و مصادر نوں پوشیدہ رکھ دے اسنوں مغرب توں منسوب کيتا اے ۔اسی طرح اسلام دے خلاف اس طرح دیاں گلاں پھیلا ئی نيں کہ عام سطحی ذہانت دا آدمی وی معمولی کوشش توں انہاں وچوں مستشرقین دی بددیاندی نوں ظاہر کر سکدا اے ۔چونکہ انہاں لوکاں نے اپنیاں تحریراں توں ا سلام نوں اس حد تک بدنام کر رکھیا سی کہ انہاں دے عوام نے ساری ہفوات نوں من و عن قبول کر ليا۔اہل مغرب نے عرب مسلماناں توں جو کچھ حاصل کيتا اسنوں اپنے ناں توں پیش کردے رہے۔مسلمان سائنس داناں دے ناواں نوں بگاڑ کر انہاں دے مغربی ہونے دا تاثر دتا گیا۔ اج مغرب وچ کوئی نئيں جاندا کہ جنہاں اہل علم دی تحقیقات توں مغرب صدیاں تک استفادہ کردا رہیا ، اوہ یا تاں خود مسلمان سن یا انہاں نوں مسلماناں توں اخذ کيتا گیا سی۔کرسٹوفر کولمبس ( ۱۴۵۱ ء۔ ۱۵۰٦ ء) نے ۱۴۹۲ ء وچ امریکا دریافت کيتا، جتھے لوک اس وقت رہتل و تمدن تے علم و فن دے ناں ہی توں واقف نہ سن ۔اور اتفاق توں ايسے سال سپین دی اسلامی سلطنت اپنے عروج دی انتہا نوں دیکھ کے، مسیحی صلیبیاں دے سامنے گھٹنے ٹیک چکی سی۔ جدوں ۲ جنوری ۱۴۹۲ ء نوں سلطان ابو عبد اللہ محمد دوازداساں غرناطہ دا قبضہ شاہ فرڈینینڈ تے ملکہ ازابیلا دے حوالے کيتا۔( ۱۲ اکتوبر ۱۴۹۲ ء نوں کولمبس دے امریکا وچ داخلے دے دن دے طور اُتے سپین تے امریکا وچ ’’کولمبس ڈے ‘‘ دے طور اُتے منایا جاندا اے۔)
مسلماناں دے سینکڑ اں سالہ عروج تے مسیحی و یہودی لوکاں دی مسلماناں دے خلاف تعصب تے دشمنی دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ انہاں لوکاں نے جو کچھ مسلماناں توں لیا اسنوں مسلماناں دا ذکر کیتے بغیر اپنے معاشراں وچ پھیلا دتا۔مسلماناں دی ایجادات و اختراعات نوں مغربی لوکاں توں منسوب کر دتا۔ڈاکٹر غلام جیلانی برق لکھدے نيں :
’’یہ اک حقیقت اے کہ مسلمان بارود ، قطب نما، الکحل، عینک تے ہور بیسیاں اشیا ء دے موجد سن ، لیکن بقول رابرٹ بریفالٹ مورخین یورپ نے عرباں دی ہر ایجاد تے انکشاف دا سہرا اس یورپی دے سر بنھ دتا اے جس نے پہلے پہل اس دا ذکر کيتا سی۔ مثلاً قطب نما دی ایجاد اک فرضی شخص فلویوگوجہ دی طرف منسوب کر دتی۔’ولے ناف دے آرنلڈ، نوں الکحل تے بیکن نوں بارود دا موجد بنا دتا۔اور ایہ بیانات اوہ خوف ناک جھوٹھ نيں جو یورپی رہتل دے ماخذ دے متعلق بولے گئے نيں۔صرف ایہی نئيں بلکہ بعض اوقات عرباں دیاں لکھتاں اُتے اپنا ناں بطور مصنف جڑ دتا۔ انسائیکلوپیڈیا برٹانیدا ميں لفظ جیبر( Geber )کے تحت اک مترجم دا ناں دتا ہويا اے ، جس نے اسلام دے مشہور ماہر کیمیا دان جابر بن حیان دے اک لاطینی ترجمے نوں اپنی تصنیف بنا لیا سی۔ایہی حرکت سلرنو کالج دے پرنسپل قسطنطین افریقی ( ۱۰٦۰ ء) نے بھیکيتی سی کہ ابن الجزار دی ’’زادالمسافر‘‘ دا لاطینی ترجمہ’ Viaticum ‘کے عنوان توں کيتا تے اس اُتے اپنا ناں بطور مصنف لکھ دتا۔‘ ‘
۳ ۔مادی مفادات دے شائق پیشہ ور محقق
مستشرقین دی اک قسم ایسی وی اے جنہاں دے پیش نظر کوئی اعلیٰ ترین قومی یا علمی مقاصد نئيں ہُندے بلکہ اوہ مادی مفادات، عہدےآں ، سستی شہرت تے دنیاوی مال و دولت دے لالچ وچ اس میدان وچ قدم رکھدے نيں۔چونکہ اہل مغرب مسلماناں دے خلاف کيتی گئی کسی وی تحقیق نوں ، چاہے اوہ کِنّی ہی غیر معیاری ، بے بنیاد تے علمی و عقلی لحاظ توں پست ہی کیوں نہ ہو، ہتھوں ہتھ لیندے نيں۔اس وجہ توں اکثر لوک ایسی چیزاں دی تلاش وچ رہندے نيں جنہاں دے ذریعے توں اوہ اہل مغرب توں مفادات سمیٹ سکن۔اس طرح دے لوکاں وچ ہندوستان دے سلمان رشدی تے تسلیمہ نسرین وغیرہ شامل نيں۔اسی طرح دا اک واقعہ گزشتہ دناں پاکستان وچ وی ہويا جس وچ ہالینڈ نال تعلق رکھنے والے میڈیا دے کچھ افراد بلوچستان دے علاقے وچ طالبان دے بارے وچ جعلی فلم تیار کردے ہوئے گرفتار کیتے گئے سن ۔اس قسم دے افراد دی تحقیقات زیادہ تر جھوٹھ دا پلندہ ہُندیاں نيں۔
۴ ۔ ملحد مستشرقین
یورپ وچ جس وقت علوم و معارف نے معاشرے وچ جگہ بنائی تے سائنسی و تحقیقی دور شروع ہويا تاں لوکاں نے ہر چیز نوں دلیل تے عقل دی بنیاد اُتے پرکھنا شروع کر دتا۔یہودیت تے عیسائیت دی تعلیمات چونکہ تحریف دا شکار ہوئے چکیاں سن اس لئی اوہ عقل تے دلیل دے معیار اُتے پوری نہ اتر سکن۔ اسيں بلا خوف تردید ایہ گل کہ سکدے نيں کہ انسانی کاوش چاہے کِنّی ہی محنت تے دقت نظر نال کيتی جائے اوہ مکمل طور اُتے غلطی توں مبر ا نئيں ہوئے سکدی۔صرف تے صرف خدائی احکام دے بارے وچ ایہ دعویٰ کيتا جا سکدا اے کہ اوہ کسی قسم دی غلطی تے توں پاک ہُندے نيں۔اسی وجہ توں انسانی تحریف دی شکار یہودیت تے عیسائیت اس ذہنی ارتقاء تے علمی انقلاب دا نال نہ دے سکن۔چونکہ اس دور وچ اہل مذہب نوں معاشرے وچ قوت تے اقتدار حاصل سی ، لہذا انھاں نے بزور قوت نويں خیالات تے نظریات نوں کچلنا تے ختم کرنا چاہیا۔اس دے نتیجے وچ اہل علم و تحقیق تے اہل مذہب دے درمیان جنگ چھڑ گئی۔اہل کلیسا دے نزدیک ہر اوہ شخص جو نويں نظریات پیش کردا، علمی کتاباں لکھدا یا کلیسائی خیالات دے خلاف کوئی وی گل پیش کردا اسنوں کافر قرار دے کے خوف ناک سزاواں دتی جاندیاں۔پاپائے روم دے حکم توں ہزاراں کتاباں تے لوکاں نوں جلا دتا گیا۔لکھاں لوکاں نوں قید و بند دی سزاواں دتیاں گئیاں۔ اس دے نتیجے دے طور اُتے عام آدمی مذہب توں بیزار ہوئے گیا تے یورپ وچ الحاد تے بے دینی دی تحریک شروع ہوئے گئی۔ان لوکاں نے اپنے اہل مذہب توں بدلہ لینے تے انہاں نوں بدنام کرنے دے لئی ، اسلام تے دوسرے مذاہب دا سہارا لیا۔جہاں اوہ اپنے لوکاں دے رویاں تے عقائد اُتے تنقید کردے اوتھے انہاں دے شر توں بچنے دے لئی تے انہاں دی خوش نودی دے لئی اسلام نوں وی ہدف تنقید بنا لیندے۔ اس طرح توں انہاں لوکاں نوں اہل مذہب دی سرپرستی وی حاصل ہوئے جاندی تے اوہ اپنا کم وی کردے رہندے۔
علمی معیار دے اعتبار توں مستشرقین دیاں قسماں[سودھو]
عام طور اُتے معاشرے وچ جو رجحان فروغ پائے ، لوک بے سوچے سمجھے ايسے طرف چل پڑ تے نيں۔جن دناں یورپ وچ استشراق دی تحریک شروع ہوئی تاں ہر شخص جو چار لفظ جاندا سی، اپنے آپ نوں نمایاں کرنے تے اپنی اہمیت ظاہر کرنے دے لئی علمی و تحقیقی دا م کرنے لگا۔اس طرح توں بوہت سارے مستشرقین ایداں دے وی وجود وچ آئے جنہاں دا کوئی علمی و تحقیقی پس منظر نئيں سی تے نہ ہی اوہ علمی دنیا دی اخلاقیات توں واقف سن ۔ ایداں دے لوکاں نے اسلامی عقائد و نظریات تے شخصیتاں اُتے انتہائی بے بنیاد تے اخلاق توں گرے ہوئے الزامات وی لگیا دیے۔مولانا شبلی نعمانی نے اس طرح دے مستشرقین نوں تن قسماں وچ تقسیم کيتا اے :
۱ ۔ عربی بولی و ادب تے اسلام دی تریخ توں ناواقف مستشرقین، جنہاں دی معلومات براہ راست نئيں ہُندیاں ، بلکہ اوہ تراجم توں مدد لیندے نيں۔
۲ ۔وہ مستشرقین جو عربی بولی تے تریخ توں تاں واقف ہُندے نيں ، مگر مذہبی لٹریچر تے فنون مثلاً اسماء الرجال، روایت
اور درایت دے اصولاں ، قدیم ادب تے روایات توں واقف نئيں ہُندے۔
۳ ۔و ہ مستشرقین جو اسلامی علوم تے مذہبی لٹریچر دا مطالعہ کر چکے ہُندے نيں ، لیکن اپنے مذہبی تعصبات نوں دل توں نئيں کڈ سکے۔ اوہ اسلامی علوم دے بارے وچ تعصب ، تنگ نظری تے کذب و افترا توں دا م لیندے نيں۔
مستشرقین دے خصوصی اہداف[سودھو]
مستشرقین نے اپنے اپنے مقاصد تے اپنی ذہنی سطح دے مطابق اسلام اُتے ہر طرف توں وار کیتے۔ جنہاں لوکاں دے اندر کچھ اخلاقی اقدار دا پاس یا انصاف دی رمق موجود سی ، انھاں نے اسلام دی بعض تعلیمات نوں سراہا وی، لیکن انہاں دے اسلام دے خلاف عناد تے دلی تعصب نے ہر مرحلے اُتے قبول حق توں روکے رکھیا۔ انہاں وچوں بعض سلیم الفطرت مستشرقین ایداں دے وی سن جنہاں نے اسلام دی آفاقی تعلیمات نوں فطرت دے نیڑے پایا تے اسنوں آسمانی ہدایت دے طور اُتے تسلیم کر کے اللہ دے سامنے سر تسلیم خم کر گئے۔ مثلاً ڈبلیو ایچ کویلیم(شیخ عبداللہ)( William Henry Quilliam) (۱۸۵٦-۱۹۳۲ )، رسل ویب( Mohammed Alexander Russell Webb)( ۱۸۴٦ ء۔ ۱۹۱٦ ء)، مارٹن لنگز( Martin Lings )(ابوبکر سراج الدین) ( ۱۹۰۹ ء۔ ۲۰۰۵ ء)، علاء الدین شلبی، ناصرالدین الفونس اتیین( ۱۸٦۱ ء۔ ۱۹۳۰ ء) ، لارڈ ہیڈلے الفاروق(رحمت اللہ الفاروق) ( Rowland George Allanson Allanson-Winn )( ۱۸۵۵ [L:۱۵۰]۱۹۳۵ )، علامہ محمد اسد ( Sylvius Leopold Weiss)( ۱۹۰۰ ء۔ ۱۹۹۲ ء)، ڈاکٹر عمر رالف ایرنفلس( Dr. Baron Omar Rolf von Ehrenfels) ( ۱۹۰۱ ء۔ ۱۹۸۰ ء)، خالد شیلڈرک( Bertram William Sheldrake )، مریم جمیلہ( ۱۹۳۴ ء)( margaret marks ) وغیرہ۔
چنانچہ اول الذکر قسماں دے مستشرقین نے حضرت محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم دی ذات، نزول وحی، آپ دے خاندان، اہل بیت، صحابہ کرامؓ، قرآن مجید تے احکام قرآن، احادیث مبارکہ، تعدد ازواج، غلامی تے جہاد نوں اپنی تیر اندازی دا ہدف بنایا۔ اسيں بالترتیب ، مستشرقین دے اعتراضات دا جائزہ لیندے نيں :
حضرت محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم دی ذات گرامی[سودھو]
آپ صلىاللهعليهوآلهوسلم ہی دین اسلام دے تنہا ماخذ نيں تے سانوں دین اسلام آپ ہی دی وساطت توں قرآن و سنت ثابتہ دی صورت وچ ملیا اے۔ اس لئی مستشرقین نے سب توں زیادہ حملے آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دی ذات اُتے کیتے نيں تاکہ دین دی اصل بنیا د ہی اُتے شکوک و شبہات دے پردے ڈال دتے جاواں۔چونکہ عام طور اُتے لوک کسی وی مذہب دے پیشوا دی شخصیت توں متاثر ہوئے کے اس دی اتباع کردے نيں اس لئی انہاں لوکاں نے آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں اپنے گھٹیا حملےآں دا شکار بنا لیا۔مستشرقین دے ذات قدسی اُتے حملےآں دا ذکر کرنے توں پہلے اسيں آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دی سیرت دا مختصر جائزہ پیش کردے نيں جس توں سانوں ایہ اندازہ ہوئے سکے گا کہ مستشرقین کس حد تک آپ دی ذات گرامی دے بارے وچ انصاف توں کم لیندے نيں۔ آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دی پیدائش ۵٧۱ ء وچ مکہ مکرمہ وچ ہوئی۔آپ نے پیدائش توں لے کے چالیس سال دی عمر تک سارا عرصہ اہل مکہ دے درمیان وچ گزاریا۔ اس دوران سوائے چند تجارتی اسفار دے آپ اپنے علاقے توں باہر تشریف نئيں لے گئے۔اللہ تعالیٰ نے آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دے سلسلے وچ چونکہ پہلے توں ایہ طے کر رکھیا سی کہ نبوت و رسالت دا عظیم منصب آپ دے حوالے کيتا جائے گا اس لئی آپ دی ذات گرامی دے حوالے توں چند گلاں دا خصوصی اہتمام کيتا گیا۔آپ نوں عام رسمی تعلیم تے علم الکتابت وغیرہ توں ناواقف رکھیا گیا۔اس دی غرض و غایت ایہی سی کہ جنہاں لوکاں دے پاس آپ نوں بھیجیا جا رہیا اے انہاں نوں یقین آ جائے کہ آپ اپنے کولوں کچھ ایجاد نئيں کر رہے ، بلکہ ایہ سب کچھ کسی اعلیٰ و ارفع ذات دی طرف توں بھیجیا جا رہیا اے ۔آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نے مکہ وچ جو زندگی گزاری اوہ اک عام انسان دی زندگی سی ، جس وچ کوئی ایسی گل نئيں سی جو غیر معمولی ہو۔آپ توں کدی کوئی ایسا کارنامہ سرزد نئيں ہويا جس دی بنا اُتے آپ نوں معاشرے وچ خصوصی اہمیت حاصل ہوئے جائے۔نہ ہی آپ علم و ادب ، شاعری، خطابت وغیرہ دی دنیا دے آدمی سن ۔البتہ ، اللہ تعالی نے آپ دی ذات گرامی اعلیٰ اخلاق و کردار دا اک ایسا نمونہ بنا یا سی کہ پیدائش توں لے کے اعلان نبوت تک آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دی زندگی پاکیزگی، سچائی ، امانت داری، احترام انسانیت ، حسن سلوک ، خدمت خلق تے حسن معاشرت دی اک ایسی تابندہ مثال سی ، جس دا اعتراف آپ دے تمام مخاطبین تے مخالفین نے کيتا۔آپ نوں صادق تے امین دا خطاب دتا گیا سی۔نبوت دا منصب ملنے دے بعد کچھ عرصہ آپ نے خفیہ طور اُتے اپنے قریبی احباب نوں اپنی ذمہ داری تے مقاصد توں آگاہ کيتا۔ان دی طرف توں حمایت تے تعاون دے بعد اللہ نے آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں حکم دتا کہ اپنے قریبی رشتہ داراں نوں اللہ توں ڈراؤ۔قرآن مجید وچ ارشاد اے :
و انذر عشیرتک الاقربین ۔(الشاعر ۲٦:۲۱۴)
’’اور اپنے قریبی عزیزاں نوں (اپنے رب دے معاملے وچ )ڈریا۔‘‘
آپ صلىاللهعليهوآلهوسلم نے اللہ دے حکم دی تعمیل وچ نوں ہ صفا اُتے چڑ ھ کر سب توں پہلے اپنی ذات نوں قریش مکہ والےآں دے سامنے پیش کيتا ، تاکہ کسی نوں اس امر وچ کوئی شک نہ رہے کہ آپ کسی لالچ، فریب، بددیاندی، یا کسی دنیاوی مقصد دے زیر اثر ایہ کم کر رہے نيں۔حضرت عبداللہ بن عباسؓ دی روایت وچ اس واقعے دی تفصیل اس طرح توں بیا ن ہوئی اے :
عن ابن عباس رضی الله عنهما قال لما نزلت ’وانذر عشیرتک الاقربین‘ صعدالنبی صلىاللهعليهوآلهوسلم علی الصفا فجعل ینادی یا بنی فهر یابنی عدی لبطون قریش حتی اجتمعوا فجعل الرجل اذا لم یستطع انہاں یخرج ارسل رسولا لینظر ما هو فجاء ابو لهب و قریش فقال اَراَیْتَکُم لو اَخْبَرْتُکُمْ اَنَّ خَیْلاً بالوادی ترید انہاں تُغِیْرَ علیکم اکنتم مُصَدِّقِی قالوا نعم ما جَرَّبْنَا علیک الا صدقا قال فانی نذیر لکم بین یدی عذاب شدید فقال ابو لهب تبا لک سائر الیوم الهذا جَمَعْتَنَافنزلت: تبت یدا ابی لهب وتب ما اغنیٰ عنه ماله و ما کسب ۔(بخاری ، کتاب التفاسیر)
’’حضرت ابن عباس ؓ توں روایت اے ، آپ بیان کردے نيں کہ جس وقت ایہ آیت نازل ہوئی:’و انذرعشیرتک الاقربین‘(اے رسولصلىاللهعليهوآلهوسلم اپنے رشتہ داراں نوں ڈراواں )تو رسول اللہصلىاللهعليهوآلهوسلم کوہ صفا اُتے چڑھے تے بلند آواز توں پکارنے لگے۔اے بنی فہر ، اے بنی عدی، قریش دے تمام لوکاں نوں بلايا۔جدوں لوک آ گئے تے جو نئيں آ سکیا اس نے اپنا نمائندہ بھیج دتا۔ ابو لہب تے قریش وی آئے سن ۔آپ نے ارشاد فرمایا کہ جے ميں تسيں توں ایہ کہاں کہ اک بہت بڑ ا لشکر تواڈے اُتے حملہ کرنے نوں تیار کھڑ ا اے تاں کیہ تسيں میری گل دا یقین کر لو گے۔سب نے کہیا ضرور کرن گے کیونجے اساں آپ دی ساری گلاں سچی دیکھی نيں۔تب آپ نے فرمایا کہ وچ دیکھ رہیا ہاں کہ جے تسيں اپنے شرک و کفر توں بار نہ آئے تاں تسيں اُتے بڑ ا بھاری عذاب آنے والا اے ۔ابو لہب بولا ، تاں ہلاک ہوئے ، کيتا تاں نے سانوں ايسے لئی ایتھے بلايا سی۔چنانچہ اس وقت سورہ :’’ تبت یدا ابی لھب وتب ما اغنیٰ عنہ مالہ و ما کسب‘‘ نازل ہوئی۔‘‘
صاف ظاہر اے کہ جو شخص کسی معاشرے وچ پیدائش توں لے کے چالیس سال گزارے تے اس دے کردار وچ ، اس دے دشمن تے مخالفین وی کسی قسم دی معمولی خامی وی بیان نہ کر سکن۔تو عقلاً ایہ گل محال نظر آندی اے کہ ایسا سلیم الفطرت شخص اچانک عمر دے اس حصے وچ کِسے لالچ تے دنیاوی مفاد دے لئی جھوٹھ، بناوٹ تے فریب توں کم لے۔اسی طرح اس توں آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دی پہلے از نبوت مکی زندگی اس گل دا وی ثبوت اے کہ نبوت توں پہلے آپ دی ذات توں بولی و بیان دے معاملے وچ وی کوئی غیر معمولی چیز صادر نئيں ہوئی۔اس لئی جدوں قرآن مجید نازل ہويا تاں جو لوک آپ توں واقف سن انھاں اس گل دا پورا یقین سی کہ اس طرح دا کلام کوئی بڑ ے توں بڑ ا قادر الکلام عرب شاعر یا ادیب تخلیق نئيں کر سکیا تاں محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم کس طرح خود ایسا کلام کہہ سکدے نيں۔اسی طرح جے آپ نے دنیاوی لالچ وچ ایہ دا م کيتا ہُندا تاں کفار مکہ نے آپ نوں عرب دی بادشاہی، مال و دولت تے بعض روایات دے مطابق عرب دی حسین ترین خاتون جو آپ نوں پسند ہو، اس دے نال شادی کيتی پیش کش دی سی، کہ آپ اس دے بدلے وچ بت پرستی اُتے اعتراضات کرنا بند کر دیؤ۔لیکن آپ نے ایسی ہر پیش کش رد کر دتی۔ ابو الولید عتبہ بن ربیعہ مشرکین دی طرف توں آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دے پاس گیا تے کہیا:
’’بھتیجے ایہ معاملہ جسنوں تسيں لے کے آئے ہوئے جے اس تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ مال حاصل کرہ تاں اسيں تواڈے لئی اِنّا مال جمع کیتے دیندے نيں کہ تسيں اسيں وچ سب توں زیادہ مال دار ہوئے جاؤ، تے جے تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ اعزاز و مرتبہ حاصل کرو تاں اسيں تواناں سردار بنا لیندے نيں ، ایتھے تک کہ تواڈے بغیر کسی معاملے دا فیصلہ نہ کرن گے۔اور جے تسيں چاہندے ہوئے کہ بادشاہ بن جاؤ تاں اسيں تواناں اپنا بادشاہ بنا لیندے نيں۔اور جے ایہ جو تواڈے پاس آندا اے کوئی جنہاں بھوت اے جسنوں تسيں دیکھدے ہو، لیکن اپنے آپ توں دفع نئيں کر سکدے تاں اسيں تواڈے لئی اس دا علاج تلاش کیتے دیندے نيں تے اس سلسلے وچ اسيں اپنا اِنّا مال خرچ کرنے نوں تیا رہیاں کہ تسيں شفا یاب ہوئے جاؤ، کیونجے کدی کدی ایسا ہُندا اے کہ جنہاں بھوت انسان اُتے غالب آ جاندا اے تے اس دا علاج کروانا پڑ توں اے۔( [۲])
آپ صلىاللهعليهوآلهوسلم نے ایسی تمام پیش کشاں رد کر دیؤ تے اپنے مقصد دے نال خلوص دے نال وابستہ رہے تے بالا خر تمام عرب جو کسی واضح عقلی دلیل دی بنیاد اُتے نئيں ، بلکہ محض اس ہٹ دھرمی تے تعصب دی وجہ توں آپ دے خلاف سن کہ جس راستے اُتے انہاں دے آباء و اجداد گام زن رہے نيں اسنوں کس طرح چھڈ داں ، اوہ سب دے سب آپ دے حامی و مددگار تے جان نثار ساتھی بن گئے۔مستشرقین جدوں آپصلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے اعتراض کردے نيں تاں انہاں دی تریخ توں عدم واقفیت تے تعصب دا بھرپور اظہار ہُندا اے ۔وہ تمام حقائق نوں نظر انداز کر دیندے نيں تے ایداں دے اعتراض کردے نيں جو خود انہاں عرباں تے اس دور دے یہود و نصاریٰ نے وی نئيں کیتے جنہاں دے درمیان آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نے حیات طیبہ دا اک بڑ ا عرصہ بسر کيتا سی۔
چنانچہ ہن اسيں انہاں اعتراضات دا ترتیب توں جائزہ لیندے نيں جو ، وقتاً فوقتاً، آپصلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے کیتے جاندے رہے نيں :
۱ ۔نبوت توں انکار
مستشرقین آپ صلىاللهعليهوآلهوسلم دی نبوت دا ايسے طرح توں انکار کردے نيں جس طرح انہاں دے پیش رو یہود و نصاریٰ نے کيتا سی۔یہود نبوت و رسالت نوں بنی اسماعیل وچ جاندے ہوئے برداشت نہ کر سکے تے اپنی تمام تعلیمات تے کتاباں وچ بے تحاشا تحریفات کر ڈالاں۔انھاں نے حضرت اسماعیل دے ذبیح ہونے دا انکار کيتا تے کہیا کہ ذبیح حضرت اسحق سن ۔ جدوں کہ دنیا دی معلوم تریخ دے مطالعے توں ظاہر ہُندا اے کہ جدوں کدی وی کسی مذہب دے مننے والےآں نے اپنی اولاد نوں اپنے مذہبی مقاصد دے لئی قربان یا وقف کرنے دا ارادہ کيتا تاں ہمیشہ اس مقصد دے لئی پہلوٹھی دا بچہ استعمال کيتا۔ چونکہ حضرت اسماعیل عمر وچ حضرت اسحٰق توں بڑ ے سن اس لئی ایہ گل بالبداہت ، واضح اے کہ راہ خدا وچ قربانی دی سعادت وی انھی دے حصے وچ آئی ہوئے گی۔ ایہ روایات کہ کعبہ حضرت ابراہیم تے اسماعیل علیھما السلام نے تعمیر کيتا سی، تے عرب حضرت اسماعیل علیہ السلام دی اولاد وچوں نيں ، تریخ عرب وچ تسلیم شدہ سن۔ان اُتے نہ اس وقت یہود نے اعتراض کيتا سی تے نہ نصاریٰ نے۔اسی طرح یہود و نصاریٰ نے اپنی کتاباں توں ایسی تمام نشانیاں مٹا دینے دی کوشش کيتی جنہاں توں نبیصلىاللهعليهوآلهوسلم دی نبوت دی تائید ہُندی سی، جدوں کہ قرآن واضح طور اُتے کہہ رہیا اے کہ اوہ آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں بطور نبی اس طرح پہچاندے نيں جداں اپنی اولا د نوں پہچاندے نيں۔اس دے باوجود ، چونکہ انسانی کوشش غلطی توں مبرا نئيں ہُندی، انہاں دی کتاباں وچ نبیصلىاللهعليهوآلهوسلم دی بعثت دے بارے وچ کچھ آیات باقی رہ گئی سن جنہاں دا ذکر اسيں گزشتہ صفحات وچ کر چکے نيں۔
عیسائیاں دی اپنی کتاباں وچ بیان کردہ پیش گویاں دے ذریعے نبیصلىاللهعليهوآلهوسلم دی نبوت دے بارے وچ معلومات تے اسلام دے متعلق انہاں دے رویاں دا اندازہ اسيں پروفیسر ٹی۔ڈبلیو۔آرنلڈ(۱۸٦۴-۱۹۳۰) دے اس بیان توں کر سکدے نيں جو انھاں نے اپنی کتاب " The preaching of Islam "ميں اک نومسلم عبداللہ بن عبداللہ دے قبول اسلام دے ذیل وچ درج کيتا اے ، آرنلڈ دے بقول ایہ واقعہ عبداللہ نے اپنی خود نوشت" The book of the present of the scholar to refute the people of the cross " وچ ذکر کيتا اے ، جو کہ ۱۴۲۰ ء وچ لکھی گئی تھی۔آرنلڈ بیان کردے نيں کہ عبداللہ میورقہ( Majorqa ) وچ پیدا ہوئے۔ اوہ اک عیسائی مشنری سن ۔انھاں نے مختلف یونیورسٹیاں توں عیسائیت دی تعلیمات حاصل کرنے دے بعد اپنے آپ نوں اک معروف عیسائی پادری ( Nicolas Martil )کے نال وابستہ کر ليا. مذکورہ پادری بہت تعلیم یافتہ تے مسیحی حلقے وچ عزت و احترام دا حامل سی۔عبداللہ دسدے نيں کہ اک دن پادری اپنی درس گاہ وچ نہ جا سکے تے انہاں دی غیر موجودگی وچ طالب علم انجیل وچ حضرت عیسیٰ دی بیان کردہ آنے والی شخصیت ’’ Paraclete ‘‘کے متعلق بحث کر رہے سن ۔ہر طالب علم اپنی اپنی رائے دے رہیا سی۔ایہ بحث کسی نتیجے دے بغیر ختم ہوئے گئی۔جدوں ميں نے پادری نوں اس بحث کيتی روداد سنائی تاں اس نے کہیا کہ تسيں لوکاں نے۔۔’’ فارقلیط ‘‘کے معنی دا صحیح تعین نئيں کيتا۔چنانچہ ميں نے خود نوں پادری دے قدماں اُتے گرا دتا تے انہاں توں اس دا صحیح مفہوم معلوم کيتا تاں اس نے کہیا کہ تسيں نے میری بڑ ی خدمت کيتی اے تے تسيں مینوں بہت عزیز ہو۔لیکن جے ميں نے توانوں صحیح گل بتا دتی تاں عیسائی تواناں زندہ نئيں چھڈن گے۔ميں نے راز افشا نہ کرنے دا عہد کردے ہوئے انہاں توں گزارش دی کہ اوہ ضرور مینوں اس راز توں آگاہ کرن۔تو پادری نے کہیا:
Then know, my son that the Paraclete is one of the names of the prophet of the Muslims, Muhammad, to whom has been revealed the fourth book of which the prophet Daniel sneaks when he announces that this would be revealed to him. Of a surety, his religion is the true religion and his doctrine is the glorious doctrine of which the Gospel speaks."[۱ ]
۱. The preaching of Islam, T.W.Arnold, Westminster Archibald Constable & CO.۱۸۹٦
چنانچہ ميں نے انہاں توں پُچھیا کہ کیہ اسلام قبول کرنے توں نجات حاصل ہوئے سکدی اے تاں انھاں نے کہیا کہ ہاں ، دنیا تے آخرت دونے وچ نجات اسلام توں مشروط اے ۔اس اُتے ميں نے اپنے مستقبل دے بارے وچ انہاں توں مشورہ کيتا کراں تاں انھاں نے اسلام قبول کرنے دا مشورہ دتا۔جدوں ميں نے انہاں توں وی مسلمان ہونے دی درخواست کيتی تاں انھاں نے کہیا کہ وچ ہن بوڑھا ہوئے چکيا ہاں تے عیسائی دنیا وچ میری بہت عزت اے ۔جے ميں مسلمان ہوئے جاواں تاں میرے لئی جان بچانا بہت مشکل اے ۔آخر کار ميں نے انہاں دے مشورے توں مسلمان ملک تیونس وچ جا کے اسلام قبول کر ليا۔
صدیاں توں کسی نوں نبیصلىاللهعليهوآلهوسلم دے بنی اسماعیل توں ہونے اُتے کوئی اعتراض نہ سی تے نہ ہی کسی نے اس حقیقت نوں جھٹلایا سی۔لیکن موجودہ دور دے بزعم خود انصاف پسند تے حقیقت بیان مستشرقین نے بغیر کسی دلیل دے آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دی اس حیثیت دا وی انکار کر دتا۔مشہور مستشرق ولیم میور) (۱۸۱۹[ L:۱۵۰]۱۹۰۵ نے اپنی کتاب " The Life of Muhammad "ميں اس گل دا ذکر اس انداز توں کيتا اے :
" The desire to regard, and possibly the endeavour to prove, the Prophet of Islam a descendant of Ishmael, began even in his life-time. Many Jews, versed in the Scriptures, and won over by the inducements of Islam, were false to their own creed, and pandered their knowledge to the service of Mahomet and his followers.[۱ ]
The Life of Muhammad,William muir,Smith Elder &Co London,۱۸٦۱,p۳۴
’’اس گل کيتی خواہش کہ آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں حضرت اسماعیل دی اولاد توں خیال کيتا جائے تے ایہ کہ اس گل نوں ثابت کر دتا جائے کہ آپ اسماعیل دی اولاد توں نيں ، پیغمبرصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں اپنی زندگی وچ ہوئی۔اور اس دے لئی آپ دے ابراہیمی نسب نامے دے ابتدائی سلسلے گھڑ ے گئے تے حضرت اسماعیل تے بنی اسرائیل دے بے شمار قصے عربی بولی وچ شامل کیتے گئے۔‘‘
۲ ۔ کیفیات وحی دی غلط تعبیر
مستشرقین دی منفی ذہانت تے ذہنیت دا اندازہ اس گل توں لگایا جا سکدا اے کہ انہاں نے حضرت آمنہ نوں فرشتےآں دی بشارت ، واقعۂ شق صدر تے نزول وحی دی کیفیات دے بارے وچ روایات نوں غلط رنگ دتا۔ان روایات دی توجیہ ایہ کيتی گئی کہ حضرت آمنہ ؓ نوں فرشتےآں نے نبیصلىاللهعليهوآلهوسلم دی پیدائش دی خوش خبری نئيں دتی سی بلکہ ایہ خاندانی طور اُتے مرگی دا موروثی مرض سی۔اسی طرح واقعہ شق صدر نوں وی نبیصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں مرگی دے دورے توں موسوم کيتا۔ نبی کریمصلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے جدوں وحی دا نزول ہُندا تاں آپ دی کیفیات وچ تغیر پیدا ہُندا۔شدید سردی دے موسم وچ آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں پسینہ آ جاندا۔اگر آپ سواری اُتے ہُندے تاں اوہ سواری بجھ دی شدت توں بیٹھ جاندی۔ ایہ کیفیات کئی روایات وچ بیان ہوئیاں نيں۔مثلاً حضرت عائشہؓ توں اک روایت منقول اے :
’’حارث بن ہشام نے رسول اللہصلىاللهعليهوآلهوسلم توں دریافت کيتا کہ یا رسول اللہ آپ دے پاس وحی کس طرح آندی اے ؟ تاں آپ نے فرمایا کہ کدی میرے پاس گھینٹے دی آواز دی طرح آندی اے تے اوہ مجھ اُتے بہت سخت ہُندی اے تے جدوں ميں اسنوں یاد کر لیندا ہاں جو اس نے کہیا سی تاں اوہ حالت میرے توں دور ہوئے جاندی اے تے کدی فرشتہ آدمی دی صورت وچ میرے پاس آندا اے تے میرے توں کلام کردا اے تے جو اوہ کہندا اے اسنوں ميں یاد کر لیندا ہون۔ حضرت عائشہ نے بیان کيتا اے کہ ميں نے سخت سردی دے دناں وچ آپ اُتے وحی نوں نازل ہُندے ہوئے دیکھیا۔فیر جدوں وحی موقوف ہوئے جاندی تاں آپ دی پیشانی توں پسینہ بہنے لگدا۔‘‘(بخاری ، کتاب الوحی)
اس کیفیت نوں مستشرقین نے مرگی دا دورہ قرار دتا اے ۔ظاہر اے کہ خدائی جلوے تے کلام خدا نوں برداشت کرنا انسانی بس دی گل نئيں اے ۔کسی پیغمبر نوں اللہ تعالیٰ اپنے خصوصی اہتمام تے نگرانی وچ اس گل دے لئی تیار کردا اے کہ اوہ اس دے پیغام نوں وصول کر کے اگے پہنچیا سکے۔ مستشرقین ، باوجود اس دے کہ حضرت موسیٰ دے واقعے وچ کوہ طور اُتے تجلی رب توں قوم موسیٰ دی موت تے حضرت موسیٰ دے بے ہوش ہونے اُتے یقین رکھدے نيں ، لیکن حضرت محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے کیفیات وحی نوں مرگی توں تعبیر کردے نيں۔بعض مغرب زدہ مسلمان سکالر وی جو مغرب توں آنے والی ہر چیز نوں معیاری سمجھدے نيں ، مستشرقین دے پھیلائے ہوئے جال وچ پھنس جاندے نيں۔محمد حسین ہیکل ()نے اپنی کتاب۔۔’’حیات محمد‘‘ وچ اک مصری دانش ور دے خط توں اقتباس نقل کيتا اے جو مستشرقین دی تحقیقات دے اس نتیجے دے قائل سن ۔انھاں نے لکھیا اے :
He says that the investigations of the orientalists have established that the Prophet suffered from epilepsy, that the symptoms of the disease were all present in him and that he used to lose consciousness, perspire, fall into convulsions and sputter. After recovering from such seizures, the claim continues, Muhammad would recite to the believers what he then claimed to be a revelation from God, whereas that was only an aftereffect of the epileptic fits which he suffered. [۱] ۱.The Life of Muhammad,Muhammad Husayn Haykal(Translated by Isma'il Razi A. AlFaruqi),P۳۸
اس توں اندازہ کيتا جا سکدا اے کہ مستشرقین دے پروپیگنڈے دے اثرات کس حد تک لوکاں نوں متاثر کردے نيں۔ ستم ظریفی دی گل ایہ اے کہ کوئی ایہ سوچنے دی تکلیف گوارا نئيں کردا کہ حضرت محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم دے ہتھ اُتے صرف نچلے طبقے دے چند غریب لوک ایمان نئيں لیائے سن ، بلکہ عرب دے عظیم دانش ور، شاعر، خطیب، سپہ سالار، طبیب، فلسفی، علمائے یہود و نصاریٰ وی ایمان لیائے سن تے زندگی بھر آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دے نال رہے۔ انہاں وچوں کسی نوں کدی آپصلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے نازل ہونے والی وحی دی کیفیت وچ مرگی یا کسی تے بیماری دی جھلک نظر نئيں آئی۔ ايسے طرح اس دور دے مخالفین نے وی آپ اُتے ہر طرح دی الزام تراشی دی لیکن اس کیفیت نوں مرگی قرار نئيں دتا۔اس مرض تے اس توں متاثرہ مریض دے بارے وچ اہل علم و فن نے بہت کچھ لکھیا اے جنہاں وچوں کوئی کیفیت وی آپ اُتے لگائے گئے اس الزام دی تائید نئيں کردی۔
قرآن مجید[سودھو]
اسلام دے رخ روشن نوں دھندلانے دی سعی و جہد وچ آپ صلىاللهعليهوآلهوسلم دے ذات گرامی دے بعد مستشرقین دا سب توں بڑ ا ہدف قرآن مجید اے ۔ایہ لوک اچھی طرح توں جان گئے نيں کہ جدوں تک مسلمان قرآن مجید دے نال اپنا تعلق قائم رکھن گے تب تک انہاں نوں صراط مستقیم توں ہٹانا نا ممکن اے ۔ولیم جیفورڈ بالگراف نے اس راز نوں اس طرح توں بیان کيتا اے :
’’جب قرآن تے مکہ دا شہر نظراں توں اوجھل ہوئے جاواں گے تاں فیر ممکن اے کہ اسيں عرباں نوں اس رہتل وچ آہستہ آہستہ داخل ہُندے دیکھ سکن جس رہتل توں انہاں نوں محمد(صلىاللهعليهوآلهوسلم )اور انہاں دی کتاب دے علاوہ کوئی چیز نئيں روک سکدی۔‘‘ [ ۲] ۲ ۔[۳]
چنانچہ مسلماناں نوں انہاں دی بنیاد توں ہٹانا مستشرقین دے نقطہ نظر توں انتہائی ضروری سی۔انھاں نے اس عظیم الشان کلام اُتے ایداں دے اعتراضات کیتے جو اس توں پہلے کسی دے خواب و خیال وچ نئيں آئے سن ۔قرآن دے مخاطبین ، جنہاں دی اپنی مادری بولی وچ قرآن نازل ہويا سی ، انھاں اس اُتے اعتراض دی جرأت نئيں ہوئی۔زبان و بیان دے ماہر عرب جو اپنے علاوہ پوری دنیا نوں عجم یعنی گونگا قرار دیندے سن ، قرآن مجید نے انہاں دی قوت بیان نوں متحیر کر دتا ۔قرآن نے انہاں نوں چیلنج کيتا جے تسيں قرآن نوں کلام الٰہی تسلیم کرنے توں انکار کر رہے ہوئے تاں اپنی بولی تے قوت بیان نوں ، جس اُتے تسيں اِنّا فخر کردے ہو، استعمال کر کے قرآن مجید دے مقابلے وچ کلام لے آؤ:
و ان کنتم فی ریب مما نزلنا علیٰ عبدنا فاْتوا بسورۃ من مثلہ وادعوا شھداء کم من دون اللہ انہاں کنتم صٰدقین۔فان لم تفعلوا ولن تفعلوا فاتقوا النار الدی وقودھا الناس والحجارۃ، اعدت للکٰفرین۔(البقرۃ ۲:۲۴ ۔ ۲۳)
’’اور جے توانوں اس کتاب دے بارے وچ کوئی شک اے جو اساں اپنے بندے اُتے نازل دی اے تاں فیر تسيں ویسی ہی اک سورت بنا کے لاؤ تے اللہ دے علاوہ اپنے تمام مددگاراں نوں بلا لو، جے تسيں اپنے دعوے وچ سچے ہوئے۔ پس جے تسيں ایسا نہ کر سکو، تے (یقیناً)تم ہرگز ایسا نہ کر سکو گے ، تاں فیر اگ توں بچو جس دا ایندھن آدمی تے پتھر نيں تے اوہ کافراں دے لئی تیا رکيتی گئی اے ۔‘‘
صاف ظاہر اے کہ بولی و بیان کيتی قوتاں جس ہستی دی بخشی ہوئیاں سن ، اوہ جو نطق تے فواد دا خالق اے ، اس دا مقابلہ کون کر سکدا سی۔اللہ تعالیٰ نے رسول اللہصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں ایہ کلام مجید ، آپ دی نبوت دی تائید وچ ، بطور معجزہ عطاء فرمایا سی۔اس دی معجزانہ خصوصیات دے بارے وچ اوہی لوک جان سکدے سن ، جنہاں دی بولی عربی مبین سی، یا جو بولی و بیان دے ماہر سن ۔اللہ تعالیٰ دا طریقہ انبیائے کرام دے معاملے وچ ایہ رہیا اے کہ جس امت وچ انہاں نوں مبعوث کيتا ، انہاں دے حالات دے لحاظ توں ، اتمام حجت دے لئی معجزات وی عطاء فرمائے۔تاکہ اوہ قوم یقین کامل حاصل کر لے کہ ایہ شخصیت اللہ دی طرف توں اے تے اسنوں اس معاملے وچ کوئی شک نہ رہے۔مثلاً حضرت موسیٰ دے زمانے وچ جادو دا شہرہ سی۔سینکڑ اں ماہرین فن مصر دے طول و عرض وچ موجود سن ۔ اللہ تعالیٰ نے آپ نوں ایسا معجزہ عطا کيتا جس دا تعلق ايسے فن توں سی، لیکن درحقیقت اس دی نوع وکھ سی جسنوں صرف ماہرین فن جادوگراں نے پہچانا تے اس دے بعد اعلان کر دتا کہ اسيں موسیٰ و ہارون علیھما السلام دے رب اُتے ایمان لاندے نيں۔اسی طرح حضرت عیسیٰ علیہ السلام دے زمانے وچ طب و حکمت دا فن عروج اُتے سی۔ اللہ نے آپ نوں اس فن توں متعلق معجزات عطا کیتے سن ۔ مثلاً آپ اندھاں نوں بینائی ، کوڑھیاں نوں صحت یابی تے مرداں نوں اللہ دے حکم توں زندگی بخش دیندے سن ۔حضرت محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم دے مخاطبین وچ شعر و خطابت تے بولی و بیان دا چرچا سی۔اس لئی اللہ نے آپ دی نبوت دی تائید وچ قرآن مجید نوں اک معجزانہ کلام دی صورت وچ نازل کيتا تاکہ بولی و بیان دے ماہر عرب ایہ گل آسانی توں جان لاں کہ آپ اپنی طرف توں کچھ نئيں کہندے بلکہ ایہ کلام الٰہی اے۔ ایہی وجہ اے کہ قرآن نے عرباں دیاں بولیاں گنگ کر دیؤ۔جو لوک بولی و بیان دے ماہر سن انھاں قرآن اُتے ایسا کوئی اعتراض کرنے دی جرات نئيں ہوئی۔ ایہ کم اجڈ تے جاہل دیہاتی عرباں تے عربی بولی و ادب توں ناواقف مستشرقین نے کيتا اے۔ انہاں لوکاں نے قرآن مجید نوں کدی محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم دی اپنی تخلیق تے کدی کسی عیسائی پادری تے یہودی عالم توں مستعار لئی گئے خیالات قرار دتا۔اور کدی ایہ الزام لگیا دتا کہ ایہ کتاب منتشر خیالات دا مجموعہ اے جنہاں دا آپس وچ کوئی ربط تے تعلق نئيں اے ۔قرآن مجید دا ترجمہ کرنے والے مشہور مستشرق جارج سیل ( George Sale)(۱٦۹٧-۱٧۳٦ )نے قرآن مجید دے بارے وچ اپنے سنہری خیالات دا اظہار اپنے ترجمہ قرآن ( The Koran )کے مقدمے وچ اس طرح توں کيتا اے :
That Muhammad was really the author and chief contriver of the Quran is beyond dispute, though it be probable that he had no small assistance in his design from others, as his countrymen failed not to object to him. However, they differed so much in their conjectures to the particular person who gave him such assistance, that they were not able, it seems, to prove the charge; Muhammad, it is to be presumed, having taken his measures too well to be discovered. Dr. Prideaux has given the most probable account of this matter, though chiefly from Christian writers, who generally mix such ridiculous fables with what they deliver, that they deserve not much credit. [۱ ]
۱. The Koran, George Sale,Trubner & Co., Ludgate Hill, London,۱۸۸۲,P۱۰٧
’’اس حقیقت وچ کوئی اختلاف نئيں کہ قرآن دے مصنف یا موجد محمد(صلىاللهعليهوآلهوسلم )ہاں ، اگرچہ اس گل دے امکانات موجود نيں کہ آپ نوں اس منصوبے وچ دوسرےآں توں جو مدد ملی اوہ کم نہ سی، جداں کہ آپ دے ہم وطناں نے آپ اُتے ایہ اعتراض کرنے وچ کوتاہی نئيں کيتی۔البتہ انہاں نوں اس قسم دی مدد مہیا کرنے والے مخصوص شخص دا تعین کرنے وچ انہاں دے مفروضے اِنّے متضاد نيں کہ اوہ محمد(صلىاللهعليهوآلهوسلم ) دے خلاف ایہ الزام ثابت نہ کر سکے۔ایہ فرض کيتا جا سکدا اے کہ محمد(صلىاللهعليهوآلهوسلم ) نے اس معاملے نوں خفیہ رکھنے دے لئی اِنّے عمدہ اقدامات کیتے جنہاں دی وجہ توں اس راز دا انکشاف ممکن نہ سی۔ڈاکٹر پیریڈیکس نے اس مسئلے دی ایسی تفاصیل بیان کيتی نيں جو حقیقت دے زیادہ نیڑے نيں۔ایہ تفاصیل اکثر عیسائی مصنفاں دی کتاباں توں لی گئیاں نيں ، جو اپنے بیانات وچ بعض مضحکہ خیز قصےآں نوں خلط ملط کر دیندے نيں جس دی وجہ توں اوہ کسی اعتبار دے قابل نئيں رہندے۔‘‘
مستشرقین نے آپصلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے ایہ الزام لگایا کہ آپ نے قرآن مجید انجیل ، تورات تے اہل کتاب دی روایات توں اخذ کيتا اے ۔چونکہ اس گل توں انکار کرنا مشکل سی کہ آپصلىاللهعليهوآلهوسلم روايتی تعلیم تے کتابت توں ناآشنا سن ، لہذا انہاں لوکاں نے ایہ شوشا چھڈ ا کہ آپصلىاللهعليهوآلهوسلم ورقہ بن نوفل ، بحیرہ راہب، شام دی سرحداں اُتے آباد عیسائیاں ، مقامی میلےآں وچ آنے والے اہل کتاب تے عیسائی غلاماں توں واقعات اخذ کر کے قرآن مجید تخلیق کردے سن ۔آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دی ادب تے بولی و بیان توں نا آشنائی انہاں لوکاں دے لئی بہت مشکلات دا باعث بن جاندی اے۔ اس گل نوں ثابت کرنا کہ ایہ سراسر آ پ دی اپنی تخلیق اے ، اس لئی وی مشکل اے کہ آپ دا امی ہونا ہر لحاظ توں ثابت اے ۔جدوں کہ دوسری
طرف قرآن مجید دا کلام معجز پکار پکار کر کہہ رہیا اے کہ ایہ کسی انسان دا کلام نئيں ہوئے سکدا۔جارج سیل ( George Sale)(۱٦۹٧-۱٧۳٦ ) وی قرآن مجید دی اس خصوصیت دا اعتراف کردے ہوئے کہندا اے :
Muhammad seems not to have been ignorant of the enthusiastic operation of rhetoric of the minds of men, for which reason he has not only employed his utmost skill in these his pretended revelations to preserve that dignity sublimity of style which might seem not unworthy of the majesty of that being whom he gave out to be the author of them and to imitate the prophetic manner of the old testament.[۱]The Koran, George Sale,Trubner & Co., Ludgate Hill, London,۱۸۸۲,P۱۰۵
’’کلام وچ لفاظی حاضرین دے ذہناں اُتے جو اثر ڈالدی اے ، محمد(صلىاللهعليهوآلهوسلم ) اس توں بے خبر نہ سن ۔ایہی وجہ اے کہ انہاں نے نہ صرف ایہ کہ اپنے انہاں ناں نہاد الہامات وچ اسلوب بیان دے اس وقار تے رفعت نوں قائم رکھنے دے لئی اپنی پوری صلاحیتاں استعمال کیتی نيں ، جو اس ذات دے شایان شان ہوئے جس دی طرف اوہ اسنوں منسوب کردے نيں تے اس اسلوب نوں اختیار کيتا اے جو عہد نامہ قدیم دے پیغمبرانہ اسلوب توں ہم آہنگ ہوئے سکے۔‘‘
اللہ تعالیٰ نے اسلام دے مخالفین دی اس جسارت دا جو آغاز اسلام توں لے کے ہن تک تے ہن توں لے کے یوم حساب تک ، نہایت عمدہ جو ہن دتا اے ۔جو لوک اس کلام نوں کدی کسی راہب توں ملاقاتاں دا نتیجہ تے کدی آپ دی اپنی کاوش تے کدی کسی بلعام لوہار، مغیرہ دے غلام یعیش تے عیش و جبرنامی لوکاں دی تعلیم قرار دیندے نيں [ ۲] ، انہاں توں اللہ نے فرمایا اے :
ولقد نعلم انھم یقولون انما یعلمہ بشر لسان الذی یلحدون الیہ اعجمی و ھذا لسان عربی مبین۔ (سورۃ النحل ۱٦:۱۰۳)
’’اور اسيں خوب جاندے نيں کہ اوہ کہندے نيں کہ انھاں ایہ قرآن اک انسان سکھاندا اے ۔حالانکہ اس شخص دی بولی جس دی طرف ایہ تعلیم قرآن دی نسبت کردے نيں ، عجمی اے تے قرآن فصیح و بلیغ عربی بولی وچ اے ۔‘‘
یہ گل واقعی قابل غور اے کہ جنہاں لوکاں نوں مشرکین تے مستشرقین، دونے نبی کریمصلىاللهعليهوآلهوسلم دے استاد قرار دے رہے نيں اوہ عجمی الاصل نيں تے انہاں وچوں کسی دی مادری بولی عربی نئيں اے۔ اس عظیم الشان کلام کو، جس دی تاثیر ، قوت تے عظمت دا اقرار عرب دے تمام مسلم تے غیر مسلم اہل بولی و ادب کر چکے ہاں ، ایداں دے لوکاں دی طرف منسوب کرنا جہالت تے نادانی دے علااوہ کیہ ہوئے سکدا اے ۔اور قرآن دی سچائی تے اعجاز دے لئی ایہی کافی اے کہ چودہ سو سال توں ہر علم و فن دے ماہر ايسے توں رجوع کر رہے نيں تے سینکڑ اں ، بلکہ ہزاراں علوم و معارف دا استنباط اس توں کر چکے نيں۔لکھاں غیر مسلم کسی تبلیغی مشن دے نتیجے وچ نئيں ، بلکہ اس کتاب عظیم دے مطالعے دے نتیجے وچ دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے۔مثلاً ڈبلیو ایچ کویلیم، رسل ویب، ڈاکٹر مارٹن لنگز، ڈاکٹر آرتھر کین، جان سنٹ، جرمن مفکر علاء الدین شلبی، علامہ محمد اسد، خالد شیلڈرک، مریم جمیلہ وغیرہ۔ڈاکٹر موریس بوکائیلے نے اپنی کتاب ( The Bible, The Quran And Science )ماں بائیبل توں بیسیاں ایسی آیات نقل کيتی نيں جو آپس وچ متناقض ، سائنسی نظریات دے متعارض تے تحقیق و تنقید دے معیار اُتے پوری نئيں اترتاں۔لیکن انھاں قرآن مجید دا اک وی بیان ایسا نئيں ملیا جو مسلمہ عقلی تے سائنسی نظریات دے خلاف ہوئے۔ موریس بوکائیلے لکھدے نيں :
The ideas in this study are developed from a purely scientific point of view. They lead to the conclusion that it is inconceivable for a human being living in the Seventh century A.D. to have made statements in the Qur'an on a great variety of subjects that do not belong to his period and for them to be in keeping with what was to be known only centuries later. For me, there can be no human explanation to the Qur'an.[۱ ]
۱. The Bible, The Quran And Science, Maurice Bucaille,Dar Al Ma'arif Cairo, Egypt,P۱۲۵
’’قرآن دا سائنسی طریق توں مطالعہ کرنے دے بعد ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ ستويں صدی عیسوی دے زمانے نال تعلق رکھنے والے کسی شخص دے لئی ایہ ممکن نئيں اے کہ اوہ قرآن وچ بیان کیتے گئے مختلف النوع بیانات دے سکے جواس دے زمانے نال تعلق نئيں رکھدے سن تے جنہاں دے بارے وچ صدیاں دی تحقیق دے بعد کوئی حتمی رائے قائم کيتی گئی۔میرے نزدیک قرآن دی کوئی انسانی توجیہ ممکن نئيں اے ۔‘‘
تعدد ازواج[سودھو]
اسلام اُتے مستشرقین دے اعتراضات دا اک ہدف تعدد ازواج دی اجازت اے۔ اس موضوع اُتے انھاں نے اسلامی تعلیمات نوں تے خصوصاً آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں شدید طریقے توں ہدف تنقید بنایا اے ۔لیکن حیرت دی گل ایہ اے کہ عیسائیت تے یہودیت دی طویل تریخ وچ عورتاں دے خلاف جو ظلم و ستم روا رکھیا گیا ، یا انجیل و تورات دے اندر سینکڑ اں شادیاں ، تے بے شمار لونڈیاں دے نال رفاقت دے جو واقعات بیان کیتے گئے نيں انہاں دے خلاف کوئی اعتراض نئيں کيتا جاندا۔جدوں اسيں یہودیت تے عیسائیت دی قدیم تریخ اُتے نگاہ ڈالدے نيں تاں ہر دور وچ خواتین دی حیثیت مرداں دے مقابلے وچ بہت ہی کم تر نظر آندی اے۔ انہاں نوں معاشرے وچ نہایت گھٹیا مقام دتا جاندا سی۔ اہل مذہب انہاں نوں تمام برائیاں دی جڑ قرار دیندے سن تے انہاں توں دور رہنے وچ عافیت محسوس کردے سن ۔بائیبل وچ بعض انبیا ء دی وی سینکڑ اں بیویاں بیان کيتی گئیاں نيں ، مثلاً حضرت سلیمان دے اک رات وچ ايسے بیویاں دے پاس جانے دی کہانی یہودی اساطیر ہی توں اسلامی تفاسیر وچ در آئی اے۔ یونانی اساطیر وچ اک خیالی عورت پانڈورا ( Pandora ) نوں تمام انسانی مصائب دا ذمہ دار ٹھہرایا گیا سی۔ ايسے طرح یہود و نصاریٰ دی مذہبی خرافات وچ حضرت حوا ؑ نوں آدم دے جنت توں کڈے جانے دا باعث قرار دتا گیا سی۔ یونانی تے ایرانی رہتل وچ وی مرد و زن دے تعلقات اخلاقی رکاوٹاں توں آزاد ہوئے گئے سن تے کثرت ازواج اُتے کوئی قدغن نئيں تھی۔مسیحی تعلیمات وچ عورت نوں اک خطرہ، مصیبت تے غارت گر ایمان قرار دتا گیا۔مذہبی لوک عورت توں دور رہنے نوں تقویٰ ، تقدس تے اعلیٰ اخلاق دی علامت سمجھنے لگے۔اس طرح توں عورت اس معاشرے وچ تیسرے درجے دی مخلوق بن گئی تھی۔چونکہ مذہبی طبقے نوں معاشرے وچ فوقیت حاصل سی تے تمام قوانین تے ضوابط دا مرکز و محور ایہی طبقہ سی جو عورتاں نوں تمام مصائب دی جڑ قرار دیندا سی، لہٰذا عورتاں نوں کسی قسم دے کوئی حقوق حاصل نئيں سن ۔عرب معاشرے وچ وی کثرت ازواج دی کوئی حد مقرر نہ سی۔ ايسے طرح طلاق اُتے وی کسی قسم دی پابندی نئيں سی۔ اس قسم دے حالات وچ جے اسلام دی تعلیمات نوں دیکھیا جائے توہر سلیم الفطرت انسان ایہ گل تسلیم کر لے گا کہ دنیا دی معلوم تریخ وچ پہلی بار خواتین نوں کسی نے برابر دے حقوق دتے نيں۔جہاں شادیاں دی کوئی حد مقرر نئيں سی اوتھے اسلام نے چار دی تحدید کر دتی تے اوہ وی اس شرط دے نال کہ انہاں دے نال انصاف کرنا لازمی اے ۔اک ہور گل جو پیش نظر رکھنی ضروری اے اوہ ایہ اے کہ اسلام نے شادی دے ارادے ، بیوی دے انتخاب، اس توں علیحدگی اختیار کرنے دے معاملات نوں فرد دا ذاتی معاملہ قرار دتا اے تے ریاست نوں از خود اس وچ مداخلت دا حق نئيں دتا۔البتہ انہاں معاملات وچ اچھے تے برے دی تمیز ضرور کر دتی اے ۔اسی طرح اسلام وچ چار شادیاں کرنا لازمی وی قرار نئيں دتا گیا ، بلکہ صحابہ کرام دے کثرت توں شہید ہونے تے شہداء دے اہل و عیال دی کفالت دے سلسلے وچ معاشرتی مسائل تے منفی رویاں توں بچاؤ دے لئی مسلماناں نوں ہدایت دی اے کہ اوہ شہداء دے یتیم بچےآں دی کفالت دے معاملے وچ جنہاں مسائل دا شکار نيں ، انہاں توں بچنے دے لئی انہاں دی بیویاں نال شادی کر لین۔اس اجازت دی اک وجہ ایہ وی اے کہ آیندہ وی کدی دنیا وچ کوئی ایسی صورت حال پیدا ہوئے جائے جدوں عورتاں دی تعداد مرداں توں بڑ ھ جائے ، یا کسی شخص نوں طبی یا معاشرتی بنیاداں اُتے دوسری شادی کرنی پڑ ے تاں اوہ کر سکے۔مثلاً کسی دی بیوی دائمی مرض وچ مبتلا ہو، یا کسی گھر وچ کِسے اک بھائی دی وفات ہوجائے وغیرہ۔ اس اُتے وی ایہ پابندی لگیا دتی گئی کہ جے بیویاں دے درمیان انصاف نئيں کر سکدے تاں اک ہی شادی اُتے اکتفا کرو۔ قرآن مجید وچ ارشاد اے :
و ان خفتم انہاں لا تقسطوا فی الیتٰمیٰ فا نکحوا ما طاب لکم من النساء مثنیٰ و ثلٰث و ربٰع، فان خفتم الا تعدلوا فواحدة ۔ ( سورۃ النساء ۴:۳)
’’اگر تواناں ڈر ہوئے کہ یتیماں دے معاملے وچ انصاف نہ کر سکو گے تاں انہاں دی ماواں توں جو تواناں پسند ہاں انہاں نال نکاح کر لو، دو دو، تن تین، چار چار توں ، لیکن جے تواناں خدشہ ہوئے کہ انصاف نہ کر سکو گے تاں فیر اک ہی اُتے اکتفا کرو۔‘‘
اسلام نے خواتین کو، تریخ وچ پہلی بار، شادی تے طلاق دے معاملے وچ اختیار دتا۔ عورت نوں معاشرے وچ عزت و احترام دا مقام دتا۔اسنوں کمانے تے جائیداد بنانے دا حق دتا۔بچےآں دی پرورش تے انہاں دے بارے وچ فیصلےآں وچ معاونت دا اختیار دتا۔ مردو عورت نوں اک دوسرے دا لباس تے سکون و اطمینان دا ذریعہ قرار دتا۔اس توں زیادہ ستم ظریفی تے کیہ ہوئے سکدی اے کہ ایداں دے مذہب نوں مستشرقین ایہ الزام داں کہ اس نے خواتین توں زیادتی دی اے۔
یہ تاں عمومی طور اُتے مسلماناں دے درمیان تعدد ازواج اُتے مغرب دے اعتراضات دا سرسری جواب سی۔ ہن اسيں حضورصلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے تعدد ازواج دے الزامات دی طرف آندے نيں۔مستشرقین نے کثرت ازواج دی بنا اُتے آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں جنسی طور اُتے حد توں تجاوز کرنے والے انسان دے طور اُتے پیش کيتا اے ۔ان لوکاں نے آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دے خلاف ایسی بولی استعمال کیتی اے جو علمی و تحقیقی معیار توں تاں کوساں دور اے ہی، عام انسانی اخلاقیات وی اس دے ذکر کيتی اجازت نئيں دیندے۔ تے اس اُتے ستم ظریفی ایہ کہ انہاں بازاری تے بد بولی لوکاں نوں سکالر تے محقق وی کہیا جاندا اے ۔ولیم میور آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دے بارے وچ لکھدا اے :
Mahomet was now going on to three-score years: but weakness for the sex seemed only to grow with age and the attractions of his increasing harem were insufficient to prove his passion from wandering beyond its ample limits.[۱ ]
’’اب محمد(صلىاللهعليهوآلهوسلم ) دی عمر سٹھ سال دے نیڑے سی لیکن جنس مخالف دی طرف میلان دی کمزوری وچ عمر بڑ ھنے دے نال نال وادھا ہوئے رہیا سی۔آپ دے بڑھدے ہوئے حرم دی کشش آپ نوں اپنی وسیع حدود توں تجاوز توں روکنے دے لئی کافی نہ تھی۔‘‘
آپ صلىاللهعليهوآلهوسلم اُتے جنس پرستی تے ہوس پرستی دا الزام لگانے والےآں نے اپنے تعصب، تنگ نظری تے اسلام دشمنی دے باعث بوہت سارے حقائق نوں نظر انداز کر دتا اے ۔اگر تعدد ازواج کسی شخص دی جنس پرستی دا ثبوت اے تاں تریخ عالم وچ بہت ساریاں شخصیتاں اس الزام دی لپیٹ وچ آ جاندیاں نيں۔ان شخصیتاں وچ عام لوکاں تے یہود و نصاریٰ دے قائدین دے علاوہ انہاں دے بوہت سارے انبیا ء وی شامل نيں۔مثلاً بائبل دے بیان دے مطابق حضرت سلیمان علیہ السلام دی ست سو بیویاں تے تن سو لونڈیاں سن۔[ ۱] ۱ ۔ سلاطین ۱۱:۳ ۔
اسی طرح حضرت موسیٰ علیہ السلام تے حضرت یعقوب دی چار چار بیویاں دا ذکر ملدا اے۔
محمدصلىاللهعليهوآلهوسلم دی زندگی دا جائزہ لینے توں سانوں واضح طور اُتے اس گل دے ثبوت مل جاندے نيں کہ مستشرقین دے انہاں الزامات وچ کوئی حقیقت نئيں اے ۔آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نے زندگی دے اس دور وچ جو جسمانی تقاضاں تے نفسانی خواہشات دے معاملے وچ سنہری دور کہلاندا اے ، اک چالیس سالہ بیوہ خاتون حضرت خدیجہ نال نکاح کيتا۔ان دی زندگی وچ آپ نے دوسری شادی نئيں کيتی۔ان دی وفات دے بعد، جدوں گھر وچ بچیاں اکیلیاں سن تے آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نبوت دی ذمہ داریاں وچ انہاں دی ضروریات نوں پورا نئيں کر سکدے سن ، اس بنا اُتے آپ نے عمر رسیدہ بیوہ خاتون حضرت سودہؓ نال نکاح کيتا۔اس وقت آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دی عمر پنجاہ سال توں زیادہ تھی۔آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دا خاندان تے آپ دی شخصیت دا تاثر اِنّا عمدہ سی کہ آپ عرب دی جس خاتون توں چاہندے ، اوہ آپ نال شادی دے لئی تیار ہوئے جاندی۔اس توں پہلے عرب آپ نوں دعوت دین توں باز رہنے دے لئی عرب دی حسین ترین خاتون نال شادی کيتی پیش کش کر چکے سن ، جسنوں آپ نے رد کر دتا سی۔ آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نے زندگی وچ اک ہی کنواری خاتون حضرت عائشہؓ نال شادی کيتی۔اگرچہ آپصلىاللهعليهوآلهوسلم دی ساری زندگی اللہ دے احکام دے مطابق ہی بسر ہوئی سی تے تمام شادیاں وی یقیناً اللہ دے حکم نال ہوئیاں سن ، لیکن اسلامی روایات دی رو توں آپ دی ایہ شادی ، خالصتاً، اللہ تعالیٰ دی مرضی نال ہوئی تھی۔حضرت عائشہؓ اللہ دی طرف توں خواتین دے معاملات وچ نبوت دی ذمہ داریاں وچ آپ دی معاون بنائی گئی سن۔آپ دی تمام شادیاں نبوت و رسالت دی ذمہ داریاں نوں پورا کرنے دے لئی مختلف مقاصد دے تحت انجام پائی سن۔مثلاً حضرت خدیجہ ؓ انہاں حالات وچ جدوں پورا عرب آپ دے خلاف سی، آپ دی ممد و معاون بنیاں تے اپنی ذات ، اپنا مال تے اپنی اولاد ہر چیز اسلام تے نبی کریمصلىاللهعليهوآلهوسلم دے لئی وقف کر دتا۔اسلام دے راستے وچ پہلی شہادت حضرت حارث بن ابی ہالہ دی سی، جو حضرت خدیجہ دے پہلے شوہر ابو ہالہ توں آپ دی واحد تے نرینہ اولاد سن ، تے نبیصلىاللهعليهوآلهوسلم دی گود وچ پل کربڑ ے ہوئے سن ۔حضرت عائشہ توں آپ دا نکاح دی وجہ ایہ سی کہ خواتین دے خصوصی معاملات وچ کِسے خاتون دی معاونت ضروری سی۔ فطری شرم دی وجہ توں خواتین ایداں دے مسائل مرداں دے سامنے ذکر نئيں کر سکتاں۔حضرت سودہ نال نکاح بچیاں دی کفالت دی غرض توں ہويا۔حضرت زینب بنت جحش نال نکاح تشریعی مقاصد دے لئی ، متبنی دی بیوی نال نکاح دی حرمت ختم کرنے دے لئی ، جو کہ عرباں نے اللہ دے حکم دے خلاف خود اُتے مسلط کر لئی سی، کيتا گیا۔معاشرتی مقاصد دے لئی اسلام دی خاطر قربانیاں دینے والے ساتھیاں دی دلجوئی تے انہاں توں تعلقات وچ مضبوطی لیانے دے لئی حضرت ابوبکر، حضرت عمر، حضرت عثمان، حضرت علی رضی اللہ عنہم توں قریبی رشتہ داریاں قائم کيتیاں گئیاں۔سیاسی مقاصد دے لئی آپ نے بنو مصطلق دے سردار دی بیٹی حضرت جویریہؓ نال شادی کيتی، جس دے نتیجے وچ اک کٹر مخالف قبیلہ اسلام دا حامی بن گیا۔یہود اسلام تے نبیصلىاللهعليهوآلهوسلم دے شدید دشمن سن ۔غزوہ خیبر وچ یہود دے سردار حی بن اخطب دی بیٹی حضرت صفیہؓ اسیر ہوئیاں تاں آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نے انہاں نوں نکاح دی پیش کش دی جسنوں انھاں نے قبول کر ليا۔یہود دی مقامی روایات وچ داماد دے خلاف لڑائی کرنا برا سمجھیا توں سی، اس نکاح دے باعث یہود نے مسلماناں دے خلاف کوئی لشکر کشی نئيں کيتی۔اسی طرح حضرت ابو سفیانؓ دی بیٹی حضرت ام حبیبہ ؓ نال شادی دے ذریعے اسلام دے اک بہت بڑ ے مخالف تے عرباں وچ تقدس تے احترام دے حامل شخص دی دشمنی دا زور ٹُٹ گیا۔حضرت زینب بنت خزیمہ دے اَگڑ پِچھڑ دو شوہر حضرت عبیدہ ؓبن حارث تے عبداللہؓ بن جحش شہید ہوئے تاں انہاں دی دل جوئی تے انھاں مسائل توں بچانے دے لئی آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نے انہاں نال نکاح کيتا۔اس وقت انہاں دی عمر سٹھ سال تھی۔حضرت ام سلمہ ؓہند بنت ابی امیہ دے خاوند حضرت عبداللہؓ بن عبدالاسد حضورصلىاللهعليهوآلهوسلم دے پھُپھی زاد تے رضاعی بھائی سن ۔ان دی شہادت دے بعد آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نے انہاں دی بیوہ نوں لا وارث چھڈ نے دے بجائے انہاں نوں نکاح دا پیغام دتا۔حضرت میمونہ بنت حارث وی اک بزرگ بیوہ خاتون سن ، جنہاں دی اٹھ ہور بہناں عرب دے اہم لوکاں دی زوجیت وچ سن۔حضرت عباس ؓ دی ترغیب دے بعد آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نے انہاں نال نکاح کيتا جس دے نتیجے وچ آپ دی رشتہ داری بہت اہم خانداناں توں ہوئے گئی۔اسلامی نقطہ نظر دے لحاظ توں سب توں اہم گل ایہ اے کہ آپصلىاللهعليهوآلهوسلم نوں اللہ تعالیٰ نے عام مسلماناں دے مقابلے وچ نکاح دے معاملات وچ خصوصی مراعات وی داں تے کچھ اضافی پابندیاں وی لگاواں ، جنہاں دا ذکر اللہ تعالیٰ نے سورۃ الاحزاب دی آیات ۵۰ توں ۵۲ وچ کیتا اے۔
مسئلہ غلامی[سودھو]
اک ہور اہم معاملہ جسنوں مستشرقین نے اپنے طنز و تضحیک دا ہدف بنایا اے ، اوہ اسلام وچ غلامی دا تصور اے ۔مستشرقین نے عام طور اُتے ایہ تاثر دینے دی کوشش کيتی اے کہ اسلام غلامی نوں تحفظ دیندا اے ۔اس غلط تاثر دی بنیادی وجوہات وچ جتھے مستشرقین دی اسلامی احکام دے نزول دے طریق کار تے اسلامی تریخ توں نا واقفیت تے تعصب کارفرما نيں ، اوتھے بعض اسلامی سلاطین دی طرف توں اسلام دے احکام توں روگردانی وی اے ۔اسلامی احکام اللہ تعالیٰ نے لوکاں دی سہولت دے پیش نظر تدریج دے اصول اُتے نازل فرمائے نيں۔معاشرے وچ پھیلی ہوئی بعض برائیاں جنہاں دی جڑ اں کسی معاشرے وچ بہت دور تک پھیل جاواں ، انہاں نوں یک لخت ختم کرنا بہت مشکل ہُندا اے ۔اس طریقے توں معاشرے وچ بجائے خیر دے ، انتشار تے بدنظمی پھیلنے دا اندیشہ ہُندا اے ۔اسلام دے احکام وچ تدریج دا باعث ایہی چیز اے۔ اللہ تعالیٰ نے شراب دے احکام وی ايسے طرح توں نازل فرمائے سن ۔چونکہ عرب وچ غلامی اک ادارے دی صورت اُتے موجود سی، تے اک اک آدمی دے پاس ویہہ ، تِیہہ تے سو تک غلام ہُندے سن ۔اسلام نے اس لعنت دا آغاز نئيں کيتا سی، بلکہ ایہ لوک صدیاں تے نسلاں توں ايسے طرح کم کر رہے سن۔عرب دے طول و عرض تے عراق ، شام تے مصر دیاں ریاستاں فتح ہوئیاں تاں اس سارے علاقے وچ کروڑاں غلام کم کر رہے سن ۔چنانچہ جے انہاں سب نوں بیک وقت آزاد کر دتا جاندا تاں معاشرے وچ بدنظمی تے انتشار پھیل جاندا۔لکھاں خواتین، مرد تے بچے بے گھر تے لا وارث ہوئے جاندے۔چوراں ، ڈاکوواں ، بھکاریاں تے بدکاراں دی اوہ فوج منظر عام اُتے آندی جسنوں سنبھالنا کسی دے بس وچ نہ ہُندا۔
چنانچہ اسلام نے اس مسئلے دا حل ایہ نکا لا کہ مسلماناں نوں غلاماں دے نال چنگا سلوک کرنے دا حکم دتا۔ اس دے بعد ایہ پابندی لگیا دتی کہ جو خود کھاؤ ، پہنو انہاں نوں وی اوہی کچھ دو۔تریخ گواہ اے کہ مسلماناں نے اس حکم اُتے اس انداز توں عمل کيتا کہ آقا و غلام وچ تمیز کرنا مشکل ہُندا سی۔ اس دے بعد مسلماناں نوں حکم دتا کہ غلاماں تے لونڈیاں دی اچھی تربیت کرو۔لونڈیاں نوں آزاد کر کے انہاں دے نال شادی نوں دہرے اجر دا باعث قرار دتا۔غلاماں نوں آزاد کرنے نوں اسلام نے سب توں بڑ ی نیکی قرار دتا۔ اس دے بعد مختلف گنیاہاں دے کفارے وچ غلام آزاد کرنے دی ترغیب دی۔فیر مکاتبت دا اصول قرآن نے دتا ، جس دی رو توں جو غلام آزاد ہونا چاہندا اوہ اپنے مالک توں رقم طے کر کے قسطاں وچ ادا کر کے آزاد ہوئے سکدا سی۔اسی طرح قرآن نے نیک تے صالح غلاماں تے لونڈیاں دے نکاح کرانے دا حکم دتا۔انسانی غلامی دے سارے طریقےآں تے انساناں دی خرید و فروخت توں روک دتا گیا۔ان سارے احکام دے بعد انسان نوں غلام بنانے دی صرف اک صورت رہ گئی سی کہ جو لوک جنگ کيتی صورت وچ قید ہوئے جاواں انہاں نوں غلام بنا یا جاندا سی۔چنانچہ آخر وچ اللہ تعالیٰ نے سورۃ محمد وچ اس چیز اُتے پابندی لگیا کر غلامی دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ کر دتا۔ قرآن وچ ارشاد اے :
فاذا لقیتم الذین کفروا فضرب الرقاب، حتیٰ اذا اثخنتموهم فشدوا الوثاق فامامنا بعدُ واما فداء حتی تضع الحرب اوزارها ۔(سورۃ محمد ۴٧:۴)
’’تو جدوں کافراں توں تواڈی مڈبھیڑ ہوئے تاں گردناں پروار کرو۔جدوں انہاں نوں اچھی طرح کچل ڈالو تواب خوب مضبوطی توں گرفتار کرو۔(اس دے بعد تواناں اختیار اے )خواہ احسان کر کے چھڈ دو یا فدیہ لے کے، تاوقتیکہ لڑائی اپنے ہتھیار رکھ دے۔‘‘
نتیجہ بحث[سودھو]
اس ساری بحث وچ بنیادی نکات جنہاں دے متعلق ہر مسلمان نوں جان لینا چاہیے ، اوہ درج ذیل نيں :
۱ ۔ استشراق دا مفہوم صرف مشرقی علوم و معارف دا مطالعہ نئيں اے بلکہ اس دے پس پست مسلماناں دے نال چودہ سو سال دی دشمنی دی تریخ اے جسنوں یہود و نصاریٰ ہر گز نئيں بھولے نيں۔اس تحریک دی بنیاد وچ ایہی مقاصد کارفرما نيں ، چاہے انہاں نوں بظاہر علم و تحقیق دا لبادہ اوڑھا لیا جائے۔
۲ ۔ مستشرقین دا بنیادی مقصد اسلامی علوم وچ تحقیق نئيں اے بلکہ اس توں اصل مقصود دین دے بنیادی ماخذ نبی کریمصلىاللهعليهوآلهوسلم دی ذات نوں معاذاللہ دھندلیانا ، انہاں دی نبوت نوں مشکوک کرنا ، صحابہ کرام دی توہین، قرآن مجید نوں انسانی کاوشاں دا شاہ کار ثابت کرنا ، اسلام دے چہرے نوں داغ دار کرنا
تے اسلامی احکام و معارف اُتے شکوک و شبہات دی دھند ڈالنا اے ۔اللہ تعالیٰ نے قرآن مجید وچ مسلماناں نوں واضح طور اُتے ہدایت دے دتی اے کہ یہود و نصاریٰ ہرگز تواڈے دوست نئيں ہوئے سکدے۔ ايسے طرح سورہ بقرہ ۲:۱۲۰ وچ فرما دتا کہ تسيں توں ہرگز خوش نئيں ہون گے یہود و نصاریٰ ایتھے تک کہ آپ انہاں دے دین دی پیروی نہ کرنے لگياں۔اسی طرح سورہ آل عمران وچ فرمایا کہ اے ایمان والو! غیراں نوں اپنا راز دار نہ بناؤ، اوہ تواناں خرابی پہنچانے وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھن گے۔وہ تاں اوہ چیز پسند کردے نيں جو تواناں ضرر دے۔فیر سورہ ممتحنہ وچ مسلماناں اُتے زیادتی کرنے والےآں دے بارے وچ فرمایا کہ اللہ تعالیٰ تواناں انہاں لوکاں نوں دوست بنانے توں رکدا اے جنھاں نے تسيں توں دین دے معاملے وچ جنگ کيتی تے تواناں تواڈے گھراں توں کڈیا یا تواڈے نکالنے وچ مدد دی۔اور جو انھاں دوست بناتے نيں تاں اوہی اپنے اُتے ظلم کردے نيں۔