ترکاں دا علمی ذوق
ترکاں دا علمی ذوق
ترکانِ تیموری دے حکمراناں نے اپنے دور حکومت وچ تعلیم دے فروغ دے لئی بہت کم کیہ انہاں حکمراناں نے اپنی ریاست وچ تعلیم تے ادب دے میدان وچ اہم کردار ادا کيتا سی اودوں دیاں مسجداں وچ ’’مکتب‘‘دا انتظام ہُندا سی جس وچ لڑکے لڑکیاں ابتدائی تعلیم حاصل کردے سن بابُر دے دور وچ اک ڈپارٹمنٹ خاص ايسے کم دے لئی ہُندا سی ایہ محکمہ اسکولاں کالجاں دی تعمیر کرواندا سی تیموری حکمراں ہمایوں جغرافیہ تے علم نجوم دا جاننے والا سی اس نے دہلی دے پرانے قلعے دی ’’شیر منزل‘‘ وچ اپنی ذاتی لائبریری قائم کيتی سی جس دی عمارت دا اک حصہ آج وی موجود اے اوربدلے ہوئے ناں ’’ شیرمنڈل‘‘ توں جانیا جاندا اے ہمایوں نوں کتاباں وچ وڈی دلچسپی سی اوہ ہمیشہ اپنے نال اک منتخب لائبریری لے کے چلدا سی ہمایوں دے شاہ ایران دے نال بے حد قریبی تعلقات سن تے ایران دے اہل علم بھارت وچ پذیرائی دی امید وچ آتے سن اس علمی اختلاط نے ہندی تے اردو ورگی زباناں نوں جنم دتا ہمایوں دا بیٹا اکبر بھانويں ناخواندہ سی مگر اسنوں علمی ذوق سی تے اوہ کتاباں پڑھواکر سندا سی اس نے بہت ساریاں سنسکرت کتاباں دے فارسی وچ ترجمے کرائے سن تے انھاں حسین ورنگین تصویراں توں سجانے دا کم کرایا سی انہاں وچ رامائن تے مہابھارت وی شامل سی مورخ بدایونی دے مطابق اکبر نے گجرات نوں جیتنے دے بعد اپنی لائبریری نوں کئی نایاب کتاباں توں بھر دتا سی اس نے اک محکمہ ترجمہ دے لئی قائم کيتا سی اکبر دی لائبریری دی تعریف وچ اسمتھ نے کہاہے کہ اکبر دی لائبریری اس دور تے اس دے پہلے دے زمانے دی منفرد لائبریری سی اس دے علاوہ اکبر نے فتح پور سیکری آگرہ تے ہور کئی جگہاں اُتے کئی خانقاہاں تے مدرسے تعمیر کرائے اکبر دی رضاعی ماں ماہم انگہ نے دہلی وچ ’’خیرالمنازل‘‘ دے ناں توں اک مدرسہ قائم کيتا سی جس وچ مسجد وی تعمیر کرائی گئی سی ایہ عمارت آج وی پرانا قلعہ دے سامنے موجود اے فتح پور سیکری تعلیم دا بنیادی مرکزبن گیا سی جتھے اکبر نے اپنے حکومت دی راجدھانی بنوائی سی ایتھے اکبر دے دور وچ عبدالقادر بدایونی، فیضی، تے نظام الدین ورگے اہل علم رہندے سن اکبر دا دور حکومت ہندوستان وچ فارسی ادب دی ترقی دا دور سی مگر ايسے دے نال اس زمانے وچ سنسکرت دے فروغ دے لئی وی کم ہويا ’’آئینِ اکبری‘‘ وچ اکبر دے راج دربار دے ۵۹ عظیم فارسی شاعراں دے ناں ملدے نيں انہاں دے علاوہ سنسکرت دے علماء وی سن تے بوہت سارے علماء فارسی و سنسکرت دونے زباناں وچ مہارت رکھدے سن اکبر تے جہانگیر دے زمانے وچ ہی عبدالرحیم خان خاناں وی سی جو سنسکرت دا وڈا عالم سی تے اہل علم دی سرپرستی کردا سی اوہ ہندی دے معروف شاعراں وچ شمار کيتا جاندا اے ایہ گل درست نئيں کہ تیموری بھارتی علم و ادب نوں ختم کرنا چاہندے سن سچ ایہ اے کہ تیموریاں نے قدیم ہندوستانی علوم و فنون دی حفاظت کيتی تے انھاں دے سبب بہت ساریاں کتاباں آج دے دور تک محفوظ نيں۔
علمی سرپرستی تے سنسکرت دا فروغ[سودھو]
اکبر دے جانشاں جہانگیر نوں فارسی تے تورکی بولی دا چنگا علم سی اس نے اہل علم دی سرپرستی دی جنہاں وچ بوہت سارے سنسکرت دے علماء وی شامل سن جہانگیر دی ماں اک راجپوت سی لہٰذا سنسکرت دا شوق اسنوں وراثت وچ وی ملیا سی ایسا ہی معاملہ شاہجہان دے نال وی رہیا اس دا نانہال وی راجپوت سی تے اوہ ہندو علوم وفنون دی سرپرستی کردا سی اس دی خاص توجہ عمارت سازی دی طرف رہی مگر باوجود اس دے شاہجہان نے سنسکرت دے علماء دی پذیرائی دی شاہجہان دا وزیراعظم چندربھان برہمنؔ سنسکرت دا زبردست عالم سی تے مذہبی کتاباں دا علم وی اسنوں حاصل سی برہمن اردو بولی دا پہلا صاحب دیوان شاعر سی تے فارسی دا پہلا صاحبِ دیوان ہندو شاعر سی برہمن نے اپنی فارسی کتاباں وچ سنسکرت دے مضامین پیش کيتے نيں چونکہ برہمن دارا شکوہ دا اتالیق سی لہٰذا دارا شکوہ دے خیالات نوں مذہبی جابنداری توں دور رکھنے دا کریڈٹ وی ايسے نوں جاندا اے ايسے تربیت دا نتیجہ سی کہ شہزادہ نے شریمدبھاگودگیتا، یوگ وششٹھ، اپنشد تے رامائن دا ترجمہ فارسی وچ کروایا سی اس نے’’سیرِاکبر‘‘کے ناں توں ۵۲ اپنشداں دا ترجمہ کرایا سی تیموری دور وچ شہزادیاں تے اعلیٰ گھراناں دی لڑکیاں وی تعلیم حاصل کردی سی انہاں وچ گلبدن بیگم(بابر دی بیٹی)، سلیمہ سلطان (ہمایوں دی بھتیجی)، نورجہاں (جہانگیر دی بیوی) ممتاز محل (شاہجہان دی بیوی) مشہور سی انہاں سوانیاں نے وی علمی خدمات انجام دتیاں تے سنسکرت دے علماء دی وی ايسے طرح سرپرستی دی جس طرح فارسی دے علماء دی کردی سی انھاں نے بوہت سارے مکتب تے مدرسے قائم کيتے جتھے دے فارغین فارسی ہی نئيں سنسکرت توں وی آگاہ ہُندے سن ۔
تیموری دورِ تعلیم دے اہم مراکز[سودھو]
تیموری دور وچ تعلیم دے اہم مرکز دے طور اُتے آگرہ، فتح پور سیکری، دہلی، گجرات، لاہور، سیالکوٹ، جونپور، اجمیر وغیرہ مشہور سن بابُری دور دے حکمراناں نے ’فارسی‘ نوں اپنی سرکاری بولی قرار دے رکھیا سی مگر انہاں دے درباراں وچ فارسی دے علاوہ سنسکرت دا وی استعمال ہُندا سی تیموریاں دے زمانے وچ فارسی، عربی تے سنسکرت ہی نئيں بلکہ علاقائی زباناں نوں وی فروغ ملیا کھڑی بولی، برج بھاشا، اودھی، بھوجپوری تے پوربی نوں ايسے زمانے وچ پھلنے پھُلن دا موقع ملیا جو عوام دیاں بولیاں سی ايسے دور وچ بنگال وچ بنگالی بولی نوں فروغ حاصل ہويا تے لٹریچر تخلیق پایا ايسے عہد وچ کشمیری بولی نے ترقی پائی تے اس وچ ادب دی تخلیق ہوئی رامچرتمانس (تلسی داس) سورساگر (سورداس) تے پدماوت (ملک محمد جائسی) ايسے زمانے دی تخلیق نيں بہت ساریاں کتاباں حکومت دے تعاون دے بغیر وی لکھی گئياں۔
سنسکرت ادب[سودھو]
ترکانِ تیموری دور وچ سنسکرت دی جو کتاباں لکھی گئياں انہاں وچ سی مہیش ٹھاکر کی’’اکبر کالین اتہاس‘‘پدم سندر دی تحریر کردہ’’اکبر شاہی شرنگار درپن‘‘ جین آچاریہ سدھ چندر اپادھیائے دی ’’بھانچندرچرتر‘‘ دیو ویمل دی ’’ہیرا سبھاگیم ‘‘شاہجہان دے وقت وچ گوندر آچاریہ سرسوتی تے جگناتھ پنڈت نوں دربار وچ پناہ ملیا ہويا سی جگناتھ نے ’’رس-گنگا دھر‘‘ تے ’’گنگالہری‘‘ دی تخلیق کيتی سی پنڈت جگناتھ، شاہجہان دے درباری شاعر سن ہندی دے مشہور شاعر راجہ بیربل، مان سنگھ، بھگوانداس وغیرہ اکبر دے دربار نال وابستہ سن تلسی داس تے سورداس مغل دور دے دو ایداں دے عالم سن جو اپنی تخلیقات توں ہندی ادب دی تریخ وچ امر ہو گئے رس خان نوں وی انہاں دی ہندی دی تخلیقات دی وجہ توں یاد کيتا جاندا اے۔