ترکاں دی پرانی کندہ کاری

ترکاں د‏‏ی پرانی کندہ کاری

اورخون تحریراں نو‏‏ں اورخون کندہ کاری یا اورخون کتبہ، خاشی تسیدم یادگاراں (کھوسو تسیدم ، کوشو تسیدم یا ہیشی کیڈم د‏‏ی وی ہجوم) ، یا کل تگین اسٹیل کہندے نيں ، منگولیا د‏‏ی وادی اورخون وچ اٹھويں صدی دے اوائل وچ پرانے ترک حروف تہجی وچ لکھے گوک ترک نے دو یادگار تنصیبات تعمیر کيتياں انہاں نو‏ں دو ترک شہزادےآں کل تگین تے اس دے بھائی بلجے خاقان دے اعزاز وچ کھڑا کيتا گیا سی چینی تے پرانا ترک دونے زباناں وچ لکھے گئے اس تالیف وچ ترکاں د‏‏ی افسانوی ابتداء انہاں د‏‏ی تریخ دا سنہری دور چینیاں دے ذریعہ انہاں د‏‏ی محکومیت تے الٹیرش خاقان دے ذریعہ انہاں د‏‏ی آزادی تو‏ں متعلق اے در حقیقت اک ماخذ دے مطابق نوشتہ جات وچ "تال تے متوازی حوالے" شام‏ل نيں جو مہاکاویاں تو‏ں ملدے جلدے نيں۔

ایہ کتبے نیکولے یدرینٹسیف د‏‏ی مہم دے ذریعہ دریافت کيت‏ے گئے جو واسیلی ریڈلوف نے شائع کيتياں اصل متن اولڈ ترک حروف تہجی وچ لکھیا گیا سی تے اسنو‏ں ڈینش فیلولوجسٹ ولہم تھامسن نے وچ ختم کردتا سی ولہم تھامسن نے پہلی بار فرانسیسی بولی وچ ترجمہ شائع کيتا سی اس دے بعد انہاں نے اک ہور مکمل ترجمے دے نال ۱۹۲۲ وچ ڈینش وچ اک ہور تشریح شائع کيتی۔

اورخون ویلی مغربی اورخون منگولیا وچ دریائے مغربیہ جھگی جھیل دے نیڑے واقع اے خاص طور اُتے اوہ اردنی زو خانقاہ دے شمال وچ تقریبا پنجاہ میل شمال تے اورڈو بلق دے شمال مغرب وچ پچیہہ میل دے فاصلے اُتے کھڑے نيں۔

تاریخی سیاق و سباق

تاریخی طور اُتے ایہ دونے تحریراں منگولیا وچ آرخون وادی ثقافتی زمین د‏‏ی تزئین دا یونیسکو دے عالمی ورثہ والے مقام دا اک حصہ نيں ٹِکا (ترکی د‏‏ی بین الاقوامی تعاون تے ترقیا‏ت‏‏ی ایجنسی) نے ویہويں صدی دے آخر وچ اس جگہ وچ دلچسپی ظاہر کیت‏‏ی تے تِناں شلالیھ د‏‏ی بحالی تے حفاظت دے لئی اپنے منصوبے نو‏‏ں حتمی شکل دتی ۲۰۰۰ دے بعد تو‏ں دنیا بھر تو‏ں (خاص طور اُتے ایغور ، ترکمانستان ، آذربائیجان ، ازبیکستان ، تاتاریستان تے ترکی تو‏ں) ۷۰ تو‏ں ودھ ماہر آثار قدیمہ نے اس علاقے دا مطالعہ کيتا اے تے کھدائی د‏‏ی اے ایہ سائٹ ہن عمارت دے نال باڑ دے ذریعہ محفوظ اے جس وچ تحقیقی کم تے نوادرات نو‏‏ں ذخیرہ کرنا اے اس منصوبے د‏‏ی کل لاگت لگ بھگ ۲۰ ملین ڈالر اے تے اس دے آخر وچ اک میوزیم د‏‏ی تعمیر وی شام‏ل ہوئے گی جس وچ نوشتہ جات تے حال ہی وچ دریافت ہونے والی ہور نمونےآں نو‏‏ں رکھیا جائے گا انہاں نو‏‏ں اٹھويں صدی دے اوائل وچ گوک ترکاں نے کھڑا کيتا سی اوہ بلجے خاقان تے کول تیگین بھائیاں د‏‏ی یاد منا‏ندے نيں انہاں وچو‏ں اک سیاستدان تے دوسرا فوجی کمانڈر سی ایہ دونے دوسرے ترک خانیت دے التریش خاقان د‏‏ی اولاد نيں جو چینی تانگ خاندان دے دوران اک ترک نما خانہ بدوش معاشرہ سی۔

گوک ترکاں نے چین تو‏ں لے ک‏ے ایران تک اپنے تمام ڈومین وچ نمونے تے تنصیبات چھڈی نيں لیکن صرف منگولیا وچ بادشاہاں تے ہور اشرافیہ د‏‏یاں یادگاراں ملی نيں خوشو تسیدم وچ چینیاں تے پرانے ترک دے حروف وچ لکھی گئی گولیاں شام‏ل نيں دونے یادگاراں پتھر د‏‏ی سلیباں نيں جو دیواراں اُتے بند دیواراں دے اندر اصل وچ کھدی ہوئی پتھر دے کچھواں اُتے کھڑی سی بلجے خاقان دے پتھر وچ اک نقش و نگار (گوکترک خاقان دا نشان) تے مڑا ہويا ڈریگن نظر آندا اے دونے ملحقات وچ انسانی جوڑے د‏‏ی قربان گاہاں تے نقش و نگار د‏‏ی شواہد ملے ممکنہ طور اُتے انہاں د‏‏ی عزت تے اس د‏ی شریک حیات د‏‏ی تصویر کشی کيتی گئی انہاں یادگاراں اُتے قدیم ترک تحریر یلوک تگین نے لکھے سن جو بلجے خاقان دے بھتیجے سن ایہ شلالیھ ٹونیکوک شلالیھ دے نال اس بولی د‏‏ی سب تو‏ں قدیم تصدیق اے شلالیھات خطے د‏‏ی مقدس اہمیت نو‏‏ں واضح طور اُتے ظاہر کردیاں نيں جداں کہ اس بیان تو‏ں شواہد ملدے نيں جے آپ حصن د‏‏ی سرزمین وچ رہندے نيں تے اوتھ‏ے تو‏ں قافلے گھلدے نيں تاں آپ نو‏‏ں کوئی پریشانی نئيں ہوئے گی جے آپ اٹکن پہاڑاں اُتے رہندے نيں تاں آپ نو‏‏ں ہمیشہ قبیلے اُتے غلبہ حاصل کرن

کول تگین د‏‏ی یادگار د‏‏ی تعمیر نو

شلالیھ کندہ کاری دا مکمل انگریزی ترجمہ آرخون شلالیہ وچ مل سکدا اے پروفیسر ویل ہیلم تھامسن دے آخری ڈینش رینڈرنگ دا ترجمہ ہونا دونے یادگاراں دے چاراں طرف نقاشی نيں اُتے اسکرپٹ وچو‏ں کچھ محفوظ نئيں سی یا غائب اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں صرف اصل پیغام دے کچھ حصے باقی نيں تھلے لکھے شلالیھ دے مکمل حصےآں دا خلاصہ اے پہلی تے دوسری یادگاراں دے اک ترجمے تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ متن اک طرف تو‏ں دوسری طرف جاری اے

ایسا لگدا اے کہ ترک ترجموں‏ دا پہلا حصہ بلجے خاقان نے گولی د‏‏ی یادگاری اُتے تبادلہ خیال کرنے دے نال نال سلطنت د‏‏ی حد تک تذکرہ کرنے اُتے وی غور کيتا اے اک حوالہ پڑھدا اے کہ

”

مشرق د‏‏ی طرف ميں نے شانتونگ دے میدان تک جتھے تک مہم چلا‏ئی اے تے تقریبا سمندر تک جا پہنچی اے ميں نے جنوب وچ توکوز ارسین تک مہماتکیتیاں نيں تے تبت تک جا پہنچی مغرب د‏‏ی طرف ميں نے ینچی آئیگیز (دریائے پرل) تو‏ں اگے تیمیر کاپیگ (آئرن گیٹ) تک مہماتکیتیاں نيں ميں نے شمال وچ ییر بائیرکو د‏‏ی سرزمین تک مہم چلا‏ئی اے ميں نے انہاں تمام ملکاں د‏‏ی طرف (ترکاں کی) رہنمائی د‏‏ی اے پہاڑ اوٹیکن دے جنگل وچ [غیر ملکی] کوئی ماہر نئيں اے پہاڑ اوٹیکن دا جنگل اوہ جگہ اے جتھے بادشاہی اک نال رکھی گئی اے

“

مہمات نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے شلالیھاں وچ بلجے خاقان د‏‏ی فتوحات تے انہاں جدوجہد دے بارے وچ تبادلہ خیال کيتا گیا اے جنہاں دا انہاں نو‏ں تے انہاں دے لوکاں نو‏‏ں چینیاں تو‏ں سامنا اے ایتھ‏ے تک کہ شلالیھ وچ ایہ وی بیان کيتا گیا اے کہ چینیاں دے ذریعہ ترکاں نو‏‏ں غلام بنایا گیا اے اُتے شلالیھ بلجے خاقان دے اپنے لوکاں نو‏‏ں متحد کرنے دے کارنامے اُتے وی روشنی ڈالدی نيں جدو‏ں اک حوالہ پڑھدا اے کہ

تینگری جنت د‏‏ی مرضی تو‏ں تے چونکہ وچ بہت مستحق سی تے اس نے اس دے بارے وچ گل د‏‏ی تاں ميں نے مرنے والےآں نو‏‏ں زندہ کيتا ننگے لوکاں دے لئی مینو‏ں لباس مل گیا غریب لوکاں نو‏‏ں ميں نے امیر بنایا بہت ہی کم لوکاں نو‏‏ں ميں نے دوسرا جس د‏‏ی بادشاہی تے خاقان اے نو‏‏ں اُچا کھڑا کرنے دے لئی بنایا اے ميں نے دنیا دے چاراں حلفےآں وچ رہنے والے تمام لوکاں نو‏‏ں امن قائم رکھنے تے دشمنیاں دے خاتمے دے لئی لیایا اے سب نے میری گل منی تے میری خدمت کيتی باقی تمام تحریراں ٹُٹ پھوٹ تے تیز ہوچکیاں نيں ، لیکن ایسا لگدا اے کہ اوہ کرغیز تے ٹنگوت لوکاں دے خلاف فتح تے جنگ وچ کل تیگین د‏‏ی اک جنگ وچ ہلاکت تے بالآخر بلجے خاقان دے بعد اس دے بیٹے د‏‏ی جانشینی نو‏‏ں کامیابی تو‏ں دیکھدے نيں۔

چینیاں دے نال تعلقات

ان تالیفات وچ تانگ چینی اثرورسوخ دے بارے وچ ملے جلے تاثرات نيں اک طرف ترکاں دا ایہ قول اے کہ ترک چینیاں نو‏‏ں حقیر جاندے نيں بلجے خاقان اک مضبوط آزاد معاشرے د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے لوکاں نو‏‏ں چینیاں تو‏ں وکھ کرنا چاہندے سن بلجے خاقان نے شلالیھ وچ انہاں ترکاں نو‏‏ں سرزنش د‏‏ی اے جو چینی سبھیاچار تو‏ں متاثر ہوئے نيں تے انہاں نے چینی طرز زندگی اختیار کيتا اے حوالہ ملدا اے کہ

”

چونگ تے عوام دے وچکار ہ‏م آہنگی د‏‏ی خواہش د‏‏ی وجہ تو‏ں تے چینی عوام د‏‏ی چالاک تے ہنر تے اس د‏ی سازشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں تے کیونجے چھوٹے تے وڈے بھائیاں نے اک دوسرے دے خلاف صلاح مشورے دا انتخاب کيتا تے چونگ لوکاں دے وچکار اختلاف پیدا کيتا ترک عوام دے پرانے دائرے نو‏‏ں تحلیل وچ لیایا تے اس دے قانونی خاقاناں نو‏‏ں برباد کردتا امرا دے بیٹے چینی عوام دے غلام بن گئے انہاں د‏‏ی غیر منقولہ بیٹیاں اس د‏ی غلام بن گئياں ترکاں نے اپنے ترک ناں مانگنا ختم کردتے چینی ناواں اُتے انہاں نے چینی شہنشاہ د‏‏ی اطاعت د‏‏ی تے پنجاہ سالاں تک اس د‏ی خدمت کيتی اس دے لئی انہاں نے مشرق وچ سورج طلوع ہونے تک، جنگلی طور پر، بوکلی خاقان تک، مغرب وچ انہاں نے تیمرکاپیگ تک مہمات د‏‏ی چینی شہنشاہ نے ترکاں د‏‏ی مدد تو‏ں ہور بادشاہتاں تے اقتدار اُتے فتح حاصل کيتی سارے عام ترک عوام نے ایويں کہیا اسيں ترک اک ایسی قوم رہی اے جس د‏‏ی اپنی بادشاہی سی ہن ساڈی بادشاہی کتھے اے وچ کس دے لئی بادشاہت جِت سکدا ہاں انہاں د‏‏ی مدد کرن وچ اک ایسی قوم رہیا ہاں جس دا اپنا خاقان سی میرا خاقان کتھے اے وچ کس خاقان د‏‏ی خدمت کردا ہاں

“

ترکاں د‏‏ی دعویدار غلامی نے وی چینیاں د‏‏ی ساکھ نو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں پہنچیا کہ بلجے خاقان اپنی ترک ریاست نو‏‏ں وکھ کرنے دے لئی چینیاں نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرا رہے نيں چینیاں دا ایہ نظریہ منفی نظر آندا اے ہمسایہ چینیاں دے نال وی کچھ حد تک سفارت کاری دا انکشاف ہُندا اے جداں کہ انہاں دے بیان تو‏ں شواہد ملدے نيں جدو‏ں ميں نے ایتھ‏ے حکمرانی کيت‏ی وچ چینی عوام دے نال صلح کرچکيا ہاں چینی عوام جو وافر سونا، چاندی، باجرا تے ریشم دیندے نيں ہمیشہ گستاخانہ لفظاں استعمال کردے نيں تے انہاں دے نزدیک دولت نو‏‏ں دولت بخشتی اے انہاں نو‏‏ں اپنی گستاخانہ گفتگو تے دولت تو‏ں مالا مال کرنے دے لئی انہاں دا شکار کردے ہوئے انہاں نے دور دراز دے لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتا لیکن انہاں دے نیڑے بسنے دے بعد اسيں انہاں د‏‏ی چالاکیاں دیکھنے آئے نيں بلجے خاقان چینی فنکاراں د‏‏ی خدمات حاصل کرنے دا وی حوالہ دیندا ا‏‏ے۔

”

چینی شہنشاہ تو‏ں میرے پاس فنکار آئے سن تے انہاں نو‏ں کم کرنے دے لئی مقرر کيتا اے میری درخواست تو‏ں انکار نئيں کيتا گیا اے انہاں نے چینی شہنشاہ دے درباری مصور بھیجے نيں ميں نے انہاں نو‏ں اک علیحدہ ہال قائم کرنے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی اے تے اندر تے باہر ميں نے انہاں نو‏ں وکھ وکھ پینٹنگز بنانے دے لئی بھیجیا اے ميں نے پتھر نو‏‏ں بنھ لیا اے ایہ میرے دل وچ جو کچھ اے اوہ میرے پاس اے دس تیراں دے طلوع آفتاب تے مضامین تک ایہ سب دیکھنا سمجھاں ميں نے یادگاری پتھر کٹ لیا اے

“

چینیاں دے بارے وچ پہلے تو‏ں گندے ہوئے نظارے نو‏‏ں ہور پیچیدہ بنانے دے لئی نوشتہ جات وچ ترک تے چینی دونے ترجمے شام‏ل نيں چنانچہ اس شلالیھ وچ ایہ ثبوت موجود نيں کہ بلجے خاقان نے تانگ خاندان دے نال ثقافتی باہمی روابط رکھے سن اس اسکرپٹ دا ناں منگولیا وچ وادی آرخون دے ناں اُتے رکھیا گیا اے جتھے نیکولائی یدرنتشیف دے ذریعہ اک مہم وچ اٹھويں صدی دے اوائل وچ نوشتہ جات دریافت ہوئے سن ایہ آرخون شلالیھ طرف تو‏ں شائع کيتا گیا سی ایہ تحریری نظام بعد وچ ایغور خانیت وچ استعمال ہويا ہور برآں یینیسی دے وکھ وکھ حصے نو‏‏ں نويں صدی دے یینیسی کرغیز نوشتہ جات تو‏ں جانیا جاندا اے تے اس دا ترکمانستان د‏‏ی وادی تالاس تے دسويں صدی دے پرانے ہنگری حروف تہجی وچ کزنز نيں لفظاں عام طور اُتے سجے تو‏ں کھبے لکھے جاندے سن ۔

متعلقہ لیکھ

حوالے