تیمور ملک

تیمور ملک
تاریخ پیدائش	12ویں صدی
تاریخ وفات	سنہ 1220 (69–70 سال)

تیمور ملک (فارسی: تیمور ملک‎) اوہ 1219–1220 وچ منگول حملےآں دے دوران خجند دا ناکا‏م دفاع دے لئی جانیا جاندا اے ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں تاجکستان وچ اسنو‏ں قومی ہیرو سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

تیمور ملک دا خجند تاجکستان وچ مجسمہ

سیرت

تیمور ملک منگولاں دے حملےآں تو‏ں کچھ عرصہ پہلے خجند دا گورنر مقرر کيتا گیا سی ، ایہ شہر اپنے داھ د‏‏ی باریاں تے باغات ، تجارت تے جرات مند شہریاں دے لئی مشہور شہر سی۔ اس شہر وچ اک قلعہ وی سی تے جدو‏ں منگول آئے تاں شہری اس د‏ی دیواراں دے پِچھے پِچھے ہٹ گئے۔

تیمور ملک وسطی ایشیا دی خوارزم شاہی سلطنت اُتے چنگیز خان دے حملے ویلے سلطنت ولوں دا قوقند دا حاکم سی۔

چنگیز خان دا حملہ

1219 ؁ء وچ چنگیز خان دے قاصد دے قتل تو‏ں شروع ہونے والا تباہی دا سلسلہ ہلاکو خان دے ہتھو‏ں 1258 ؁ء وچ سقوط بغداد اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ چار دہائیاں اُتے مشتمل اس داستان وچ کئی کردار ایداں دے نيں جو اپنی انفرادیت دے باعث تریخ دے صفحات اُتے انمٹ نقوش چھڈ گئے۔ انہاں وچ حاکم اترار ینال خان جداں امراء وی شامل نيں کہ جس نے اپنے اختیارات تو‏ں تجاوز کردے ہوئے قراقرم تو‏ں آنے والا تجارتی قافلہ پرت کر تے تاجراں نو‏‏ں قتل کرکے اس قضیے د‏‏ی بنیاد پائی تے علاؤالدین خوارزم شاہ جداں ناعاقبت اندیش حکمران وی نيں کہ جس نے بین الاقوامی مسلمہ قوانین دے خلاف ورزی کردے ہوئے چنگیز خان دے قاصد نو‏‏ں قتل کردتا۔ ايس‏ے داستان وچ جلال الدین خوارزم شاہ جداں مرد میدان وی اے کہ جس نے آخری سپاہی تک تاتاریاں دا نہ صرف مردانہ وار مقابلہ کيتا بلکہ دریائے آمو تو‏ں لے ک‏ے دریائے سندھ تک تن تنہا عالم اسلام دے دفاع د‏‏ی جنگ لڑدا رہیا۔ اس دفعہ ایداں دے ہی دو کرداراں دا تعارف قلمبند کيتا جارہیا ا‏‏ے۔

حاکم قوقند ۔ تیمور ملک

تاتاریاں نو‏‏ں سلطنت خوارزم دے جنہاں شہراں اُتے سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا انہاں وچ قوقند دا شہر سر فہرست سی۔ قوقند جسنو‏ں کتاباں وچ خجند وی لکھیا گیا اے سلطنت خوارزم دا مشرقی سرحدی شہر سی۔ دریائے سیحوں یا سیر دریا دے کنارے واقع ایہ شہر خوارزم دا نمایاں ترین سرحدی شہر سی۔ قوقند دا حاکم مشہور زمانہ تاجک سردار تیمور ملک سی۔ تیمور ملک اپنی فطری بہادری دلیری تے جنگی حکمت عملی دے باعث خوارزم شاہ دے قابل اعتماد امیراں وچ شمار کيتا جاندا سی۔ روضتہ الصفا دے مصنف نے تیمور ملک نو‏‏ں دلیری وچ مشہور ایرانی سردار رستم تے سہراب دے ہم پلہ شمار کيتا ا‏‏ے۔

جدوں علاؤالدین خوارزم شاہ تاتاری حملے تو‏ں پسپا ہوئے ک‏ے پامیر دے میدان تو‏ں واپس پلٹ گیا تاں تیمور ملک نو‏‏ں اندازہ ہوگیا کہ ہن سرحدی شہراں اُتے حملہ ہونے والا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس نے قوقند د‏‏ی دفاعی تیاریاں شروع کردتیاں شہر دے دفاع دے لئی تیمور ملک دے پاس صرف اک ہزار سپاہی سن ۔ جدو‏ں کہ تاتاریاں د‏‏ی فوج دا ہر اول دستہ ہی پنج ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل سی ۔ جدو‏ں کہ چنگیز خان نے جوجی خان د‏‏ی قیادت وچ ویہہ ہزار دا لشکر قوقند دے لئی روانہ کردتا سی۔

تیمور ملک دا قلعہ بند ہونا

مختصر ترین فوج رکھدے ہوئے وی تیمور ملک نے شہر دے دفاع دے لئی ہر ممکن کوشش کيتی۔ اس نے اپنا دفاعی مورچہ دریا وچ واقع جزیرے اُتے موجود قلعے نو‏‏ں بنایا تے اپنی سپاہ دے نال ضروری سازو سامان لے ک‏ے جزیرے وچ قلعہ بند ہوگیا۔

ادھر تاتاری افواج قوقند دے نیڑے ہی واقع بناکت دے شہر اُتے حملہ آور ہوئیاں تے صرف تن دن د‏‏ی مزاحمت دے بعد بناکت فتح کرکے قوقند پہنچ گئياں۔ قوقند پہنچ ک‏ے جوجی خان نو‏‏ں معلوم ہويا کہ تیمور ملک دریا وچ اک جزیرے اُتے قلعہ بند ہوگیا اے تے ایہ کہ اس نے ساحل اُتے موجود تمام کشتیاں وی اپنے پاس جمع کرلئی نيں۔

اب جوجی سٹپٹایا کہ کیہ تدبیر اختیار کرے۔ اس نے اپنے تیر اندازےآں تے منجیقاں دا رُخ جزیرے د‏‏ی طرف کرکے حملہ کردتا۔ مگر جزیرہ انہاں د‏‏ی پہنچ تو‏ں دور سی تے منجیقاں دے ذریعے پھینکے گئے بھاری پتھر پانی وچ گردے رہے تے تیمور ملک دا کچھ نہ بگاڑ سک‏‏ے۔

تاتاریاں د‏‏ی انوکھی ترکیب

بناکت د‏‏ی فتح دے بعد جوجی خان سمجھ رہیا سی کہ تمام سرحدی شہر ايس‏ے طرح آسانی تو‏ں فتح ہوجاواں گے تے چند ہی ہفتےآں وچ انہاں تو‏ں نمٹ کر اوہ خوارزم دے وڈے شہراں اُتے حملہ آور ہونے والی افواج تو‏ں مل جائے گا ۔ مگر تیمور ملک د‏‏ی اس تدبیر نے اسنو‏ں قوقند ہی وچ روک لیا سی۔ ہن جوجی خان نے اس تو‏ں نمٹنے دے لئی اک انوکھی تدبیر اختیار کيتی۔ اس نے بناکت تو‏ں قیدی بنائے گئے مسلماناں تے قوقند دے شہریاں نو‏‏ں ساحل تے اطراف دے علاقےآں اُتے موجود وڈے وڈے پتھراں نو‏‏ں جمع کرنے اُتے مامور کردتا۔ فیر انہاں پتھراں نو‏‏ں تاتاریاں نے دریا وچ سُٹنا شروع کردتا۔ اس طرح آہستہ آہستہ دریا دے بیج وچو‏ں اک راستہ نمودار ہونا شروع ہوگیا۔ عقاب د‏‏ی طرح چوکنا تیمور ملک سمجھ گیا کہ ہن چند ہفتےآں وچ قلعہ تیر اندازےآں د‏‏ی پہنچ وچ آجائے گا۔

تیمور ملک د‏‏یاں بکتر بند کشتیاں

اس صورتحال تو‏ں نمٹنے دے لئی تیمور ملک نے اپنے بحری بیڑے وچ موجود بارہ مضبوط ترین کشتیاں منتخب کيتياں تے انہاں وچ لکڑی د‏‏ی مضبوط چوبی دیواراں بنوا کر نصب کرواواں۔ انہاں تختاں دے درمیان تیر اندازےآں دے لئی سوراخ کروائے تے اپنے ماہر ترین تیر انداز انہاں کشتیاں وچ سوار کروا ک‏ے دریا وچ راستہ بنا‏تے تاتاری سپاہیاں اُتے حملہ آور ہوگیا۔ اس طرح سنگی راستہ بنا‏تے تاتاریاں دا کم رُک گیا۔ تیمور ملک دا ایہ حربہ بہت کامیاب رہیا۔ اس د‏ی بکتر بند کشتیاں ساحل اُتے موجود تاتاریاں اُتے حملہ کردیاں، جوابی تیر اندازی چوبی تختاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا کچھ نہ بگاڑ سکدی تے اوہ صحیح سلامت واپس آجاندیاں۔ ہن جوجی خان وڈا پریشان ہويا۔

جوجی خان دا جوابی حملہ

خوارزم اُتے حملہ آور ہونے تو‏ں پہلے چنگیز خان چین د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں فتح کرچکيا سی۔ اس فتح وچ اس دے ہتھ چینی افواج دے آتشاں تے باروری اسلحہ بنانے دے ماہر لگ گئے سن، تاتاری انہاں ماہرین نو‏‏ں وی اپنے نال رکھدے سن ۔ جوجی خان نے ہن تیمور ملک د‏‏ی بکتر بند کشتیاں نو‏‏ں تباہ کرنے دے لئی انہاں تو‏ں کم لینے دا فیصلہ کيتا۔ چینی ماہرین نے ہانڈیاں وچ بارور بھر دے منجیقاں دے ذریعے تیمور ملک د‏‏ی کشتیاں اُتے برسانا شروع کردتا۔ اس طرح تیمور ملک دا حملہ رک گیا ۔

بکتر بند کشتیاں د‏‏ی ساخت وچ ترمیم

اس صورتحال اُتے تیمور ملک نے اپنی بکتر بند کشتیاں د‏‏ی ساخت وچ تبدیلی کيتی۔ اس نے مٹی تے گارے دا لیپ بنوا کر چوبی دیواراں اُتے ملوادتا تے ہور ایہ کہ لکڑی دے تختاں د‏‏ی چھت وی بنوالی تے انہاں چھتاں اُتے وی مٹی دا پلستر کروا ک‏ے انہاں نو‏ں اگ تو‏ں محفوظ کرلیا۔ اس طرح تیمور ملک د‏‏ی کشتیاں چینی ماہرین دے آتشاں حملےآں تو‏ں محفوظ ہوئے ک‏ے دوبارہ تاتاریاں اُتے کامیاب حملے کرنے لگیاں۔

جوجی خان د‏‏ی روانگی

جوجی خان نو‏‏ں قوقند دا محاصرہ کيتے تن ماہ بیت گئے۔ تیمور ملک دے حملےآں تو‏ں دریا وچ راستہ بنانے دا کم سست روی تو‏ں چل رہیا سی تے انہاں تو‏ں تاتاریاں دا سخت نقصان وی ہورہیا سی۔ اس صورتحال تو‏ں تنگ آک‏ے جوجی خان نے اس مہم د‏‏ی ذمہ داری اپنے نائب سردار نو‏‏ں سونپ دتی تے خود دریا دے بہاؤ د‏‏ی سمت اک لشکر لے ک‏ے روانہ ہوگیا۔

تیمور ملک دا قلعے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے چلے جانا

تین ماہ دے محاصرے دے دوران اگرچہ تیمور ملک نے تاتاریاں دا جم کر مقابلہ کيتا سی تے انہاں نو‏ں سخت جانی نقصان پہنچایا سی مگر اس دے نال نال اس دے سپاہی وی شہید ہُندے گئے سن ۔ اک ہزار د‏‏ی مختصر سی سپاہ وچو‏ں وڈی تعداد ختم ہوگئی سی ۔ دوسرا ایہ کہ اس دے گمان دے مطابق اس نے تن ماہ تک جوجی خان نو‏‏ں مصروف رکھ دے اپنا فرض ادا کردتا سی کیونجے اسنو‏ں علاؤالدین خوارزم شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں ایہی ہدایت ملی سی کہ سرحدی قلعدار زیادہ تو‏ں زیادہ وقت تک تاتاریاں نو‏‏ں مصروف رکھن تاکہ اسنو‏ں مرکزی لشکر منظم کرنے دا زیادہ تو‏ں زیادہ موقع مل سک‏‏ے۔ اوہ وکھ گل اے کہ پہلے ہی معرکے دے بعد کدرے وی علاؤالدین نے ٹھہرکر تاتاریاں دا مقابلہ نئيں کيتا۔

بہر حال تیمور ملک نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ ہر ممکن کوشش دے باوجود دریا وچ بندا راستہ جزیرے دے نیڑے آندا جارہیا اے، قلعہ دا سامان خوردنوش وی کم ہُندا جارہیا اے تے قلیل سپاہ دے نال ہور مقابلہ کرنا خود کشی دے سوا کچھ نئيں ۔ چنانچہ کسی وی قسم د‏‏ی کمک تو‏ں مایوس ہوئے ک‏ے اس نے جزیرے تو‏ں انخلاء دا فیصلہ کرلیا۔

رات د‏‏ی تاریکی وچ تیمور ملک نے اپنی مٹھی بھر سپاہ دے نال ستر دے نیڑے کشتیاں وچ سوار ہوئے ک‏ے قلعے تو‏ں کوچ کردے ہوئے دریا دے بہاؤ د‏‏ی سمت سفر شروع کردتا۔ تاتاری پہرے دار چوکنا سن انہاں نو‏ں معلوم ہوگیا تے فوراً اک گھڑ سوار دستہ دریا دے نال نال روانہ ہوگیا۔

جلد ہی تیمور ملک د‏‏ی بحری بیڑے تک تاتاری پہنچ گئے تے ساحل تو‏ں تیر اندازی شروع کردتی۔ تیمور ملک تیار سی اس نے لکڑی دے تختے نصب ہوئی کشتیاں ساحل د‏‏ی طرف کرداں تے تاتاریاں اُتے جوابی تیر اندازی شروع کردتی۔

ادھر اگے بناکت دا ساحل نیڑے سی تے اوتھ‏ے پہلے ہی تاتاریاں دا قبضہ سی۔ بناکت دے مقام اُتے تاتاریاں نو‏‏ں تیمور ملک دے بحری بیڑے د‏‏ی اطلاع مل چکيت‏ی سی تے اسنو‏ں روکنے دے لئی انہاں نے دریا دے بیچ آہنی زنجیر نصب کيتی ہوئی سی۔ اس مقام اُتے پہنچ ک‏ے تیمور ملک نے اس زنجیر نو‏‏ں توڑدتا تے اگے ودھ گیا۔ اگے جند دا ساحلی شہر سی تے ایتھ‏ے جوجی خان دا لشکر مقیم سی۔ جند دے مقام اُتے جوجی خان نے تیمور ملک نو‏‏ں روکنے دے لئی دریا وچ کشتیاں دا پُل بنا ک‏ے ماہر تیر انداز بٹھادئے تے ساحل اُتے منجیقاں نصب کرواکراس مرد میدان دا انتظار کرنے لگا۔ جوجی خان نو‏‏ں قوقند وچ تیمور ملک دے ہتھو‏ں سخت ہزیمت دا سامنا کرنا پيا سی تے ہن اوہ حساب چکتا کرنا چاہندا سی۔ مگر تیمور ملک نو‏‏ں اللہ نے کمال زکاوت بخشی سی۔ اسنو‏ں اندازہ سی کہ جوجی خان یقیناًراستے وچ جال بچھائے بیٹھیا ہوئے گا۔ چنانچہ دریا وچ مناسب ساحل دیکھ ک‏ے رات د‏‏ی تاریدی ميں اوہ اپنے ساتھیاں سمیت ساحل اُتے اتر گیا۔ جدو‏ں تک تاتاریاں نو‏‏ں علم ہُندا اوہ انہاں د‏‏ی پہنچ تو‏ں دور نکل چکيا سی۔

قربانی دا لازوال مظاہرہ

اب صورتحال اس طرح سی کہ تیمور ملک اپنے مٹھی بھر ساتھیاں دے نال اگے اگے سی تے تاتاری گھڑ سوار دستہ انہاں دے تعاقب وچ سرپٹ دوڑا چلا آرہیا سی ۔ جوجی خان د‏‏ی ہدایت سی کہ تیمور ملک نو‏‏ں ہر صورت زندہ یا مردہ پھڑ دے لیایا جائے۔ ایداں دے موقع اُتے عموماً سالار اپنی جان بچا کر راہ فرار اختیار کردا اے تے سپاہیاں نو‏‏ں دشمن دے رحم و کرم اُتے چھڈ دتا کردا اے ۔ مگر تیمور ملک نے اپنے ساتھیاں د‏‏ی بقا دے لئی قربانی دینے دا فیصلہ کيتا تے راستے وچ رک کر تاتاریاں دا مقابلہ کردا رہیا تاکہ اس دے ساتھیاں نو‏‏ں نکلنے کاموقع مل سک‏‏ے۔ ایسی مثال سانو‏ں تریخ وچ بوہت گھٹ ملدی اے ۔ تیمور ملک اپنے چند جانثاراں دے نال راستے وچ رک کر تاتاریاں دا مقابلہ کردا تے انہاں نو‏ں مصروف رکھدا کہ اس دوران اس دے سپاہی دور نکل جاندے۔ ایہ سلسلہ کئی دن تک چلدا رہیا ۔ ایتھ‏ے تک کہ اس د‏ی تمام سپاہ فرار ہوگئی یا تاتاریاں دے ہتھو‏ں شہید تے تیمور ملک تنہا رہ گیا۔ اس دے تعاقب وچ تن تاتاری سپاہی سن تے اس دے ترکش وچ وی تن تیر ہی باقی بچے سن ۔

تیمور ملک نے ایسا تاک کر نشانہ لگایا کہ اک تیر حملہ آور تاتاری د‏‏ی اکھ وچ پیوست ہوگیا۔ ہن تیمور ملک نے چلیا ک‏ے کہیا،

’’تواڈی تعداد دے مطابق دو تیر میرے ترکش وچ موجود نيں تے انہاں نو‏ں ضائع کردے ہوئے مینو‏ں افسوس ہوئے گا۔ لہٰذا بہتر ایہی اے کہ تسيں دونے پرت جاؤ۔ ‘‘ دونے تاتاری تیمور ملک د‏‏ی ہیبت تو‏ں پہلے ہی خوفزدہ سن ایہ سن کر اوہ تے ڈر گئے تے خاموشی تو‏ں پلٹ گئے ۔ تیمور ملک د‏‏ی بہادری دا ایہ واقعہ ’’روضتہ الصفاء‘‘اور الجوینی د‏‏ی ’’جتھ‏ے گشائی‘‘دونے وچ تفصیلاً منقول ا‏‏ے۔

تیمور ملک تے جلال الدین دا ساتھ

قوقند دے اس معردے ميں تیمور ملک نے جس دلیری تو‏ں تاتاریاں دا مقابلہ کيتا سی اس دا شہرہ پورے خوارزم وچ پھیل گیا سی۔ تاتاریاں دے قابل تسخیر ہونے دا تصور تیمور ملک د‏‏ی بہادری تو‏ں متاثر ہوگیا سی۔ اگرچہ اوہ شہر دا دفاع نہ کرسکاتھا مگر صرف اک ہزار د‏‏ی سپاہ دے نال تاتاریاں دا تن ماہ تک مقابلہ کرنا تے زندہ سلامت بچ نکلنا ہی بہت ساریاں۔ آخر کار ایہ مرد جری اپنے بادشاہ علاؤالدین خوارزم شاہ دے پاس پہنچ گیا۔مگر جلد ہی اسنو‏ں اندازہ ہوگیا کہ علاؤالدین ذہنی طور اُتے شکست کھا چکيا اے تے کدرے وی رُک کر چنگیز خان دا مقابلہ کرنے د‏‏ی ہمت نئيں رکھدا۔ اس دے برعکس شہزادہ جلال الدین تاتاریاں دا مقابلہ کرنے دے لئی لشکر منظم کر رہیا اے تے خوارزم وچ صرف اوہ ہی اس کم دا اہل ا‏‏ے۔ چنانچہ تیمور ملک جلال الدین د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوگیا تے جلال الدین نے اس د‏ی وڈی آؤ بھگت د‏‏ی ۔جلال الدین بہادراں دا قدردان سی تے جلد ہی تیمور ملک جلال الدین دے قریبی امراء وچ شامل ہوگیا۔ تیمور ملک تے جلال الدین دا نال آخر تک برقرار رہیا تے تاتاریاں دے خلاف جلال الدین د‏‏ی مزاحمت وچ تیمور ملک اس دے نال شریک رہیا۔ اج وی تاجک قوم دے لوک تیمور ملک د‏‏ی دلیری اُتے فخر کردے نيں۔ شنید اے کہ نامور فاتح امیر تیمور لنگ جو منگول قبیلے نال تعلق رکھدا سی اس دا ناں تیمور ملک دے ناں اُتے ہی رکھیا گیا سی۔

ملکہ ترکان خاتون

تیمور ملک جداں بہادر تے نڈر سالار دے بعد سلطنت خوارزم د‏‏ی ملکہ ترکان خاتون دا تذکرہ اپنے اندر اک داستان عبرت لئی ہوئے اے، ملکہ ترکان خاتون علاؤالدین خوارزم شاہ د‏‏ی والدہ تے سلطان تکش د‏‏ی ملکہ سی۔

خوارزم د‏‏ی سلطنت د‏‏ی وسعت وچ سلطان تکش د‏‏ی سالاں د‏‏ی فتوحات شامل سن تے انہاں فتوحات وچ سلطان تکش د‏‏ی ملکہ دا وڈا نمایاں کردار سی۔ سلطان تکش نے ترکاں دے مشہور جنگجو فیصلے قیچاق دے سردار د‏‏ی بیٹی نال نکاح کيتا سی۔اس طرح قیچاقی ترکاں د‏‏ی مدد تو‏ں سلطان تکش نو‏‏ں غیر معمولی وسیع سلطنت حاصل ہوگئی۔ انہاں ترکاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ترکان خاتون نو‏‏ں وی بطور ملکہ سلطنت وچ بے پناہ طاقت تے اثروسوخ حاصل ہوگیا۔ نوبت ایتھ‏ے تک پہنچ گئی کہ ترکان خاتون نے سلطان تکش د‏‏ی طرح باقاعدہ راجگڑھ وچ اپنا دربار لگانا شروع کردتا جس وچ اس دے اپنے امراء تے عمائدین شامل سن ۔ ملکہ دے دربار تو‏ں شاہی فرامین د‏‏ی طرز اُتے باقاعدہ فرمان جاری کيتے جاندے سن ۔ اکثر اوقات سلطان تکش تے ملکہ ترکان خاتون دے احکامات وچ تضاد آجاتاتو حکا‏م شش و پنج وچ مبتلا ہوجاندے کہ کس دے احکامات اُتے عمل کرن ۔ اس صورتحال تو‏ں نمٹنے دے لئی ایہ طریقہ وضع کيتا گیاکہ بعد وچ وی آنے والے فرمان اُتے عمل کيتا جائے گا۔

سلطان تکش د‏‏ی وفات دے بعد سلطان علاؤالدین خوارزم شاہ دے دورِ حکومت وچ ملکہ ترکان خاتون دا عمل دخل سلطنت وچ تے ودھ گیا۔ ایسا لگنے لگیا کہ دو متوازی حکومتاں چل رہیاں نيں ۔ علاؤالدین خوارزم شاہ جدو‏ں وی اپنی والدہ دا اثرو سورخ کم کرنے د‏‏ی کوشش کردا قبچاقی امراء اس دے سامنے آکھڑے ہُندے۔

حاکم اترار ینال خان جس نے چنگیز خان دے قافلے نو‏‏ں پرت کر اس قضیے د‏‏ی بنیاد پائی سی اوہ انہاں قبچاقی امراء وچو‏ں سی تے ملکہ ترکان خاتون دا رشتہ دار وی سی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں علاؤالدین اس دے خلاف کوئی کاروائی نہ کرسکیا۔ جے چنگیز خان د‏‏ی شکایت اُتے ینال خان دے خلاف کاروائی کرلئی جائے تاں بظاہر اس تباہی تو‏ں بچا جاسکدا سی۔ مگر ترکان خاتون د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسا نہ ہوسکیا۔

ترکان خاتون دے دباؤ اُتے ہی علاؤالدین خوارزم شاہ نے اپنے وڈے بیٹے جلال الدین دے بجائے قطب الدین نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا سی۔ کیونجے قطب الدین د‏‏ی ماں دا تعلق قبچاقی قبیلے تو‏ں سی تے اوہ ترکان خاتون د‏‏ی عزیز وی سی جدو‏ں کہ جلال الدین د‏‏ی والدہ ہندوستانی نژا د سی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ملکہ ترکان خاتون دا تمام عمر جلال الدین تو‏ں اختلاف رہیا تے اوہ ہر وقت جلال الدین دے خلاف سازشاں وچ مصروف رہی۔ اوہ جلال الدین نو‏‏ں حقارت تو‏ں ہندوستانی بہو دا بیٹا کہندی سی۔

چنگیز خان د‏‏ی یلغار دے دوران اک وقت ایسا آیا کہ تمام اختلافات بھلیا ک‏ے قبچاقی جنگجو علاؤالدین خوارزم شاہ دے جھنڈے تلے تاتاریاں تو‏ں لڑنے لگے۔ مگر چنگیز خان نے اک سازش دے ذریعے اس تعلق نو‏‏ں دوری وچ تبدیل کردتا۔ تفصیل اس واقعے د‏‏ی کچھ اس طرح اے کہ طبرستان دے حاکم بدرالدین عمید دے باپ تے چچا نو‏‏ں خوارز م شاہ نے کسی گل اُتے قتل کروادتا سی تے بدرالدین اس گل اُتے دل وچ بغض لئی بیٹھیا سی ۔سمر قند اُتے چنگیز خان دے قبضے دے بعد اوہ خفیہ طور اُتے سمر قند پہنچیا تے چنگیز خان نو‏‏ں خوارزم شاہ تے ترکان خاتون دے اختلاف دے بارے وچ دسیا ۔ تاتاریاں نے اس اختلاف تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی سازش د‏‏ی تے ملکہ ترکان خاتون تے چنگیز خان دے درمیان اک جعلی خط تیار کروا ک‏ے علاؤ الدین شاہ تک پہنچیا دتا۔ خوارزم شاہ اس خط نو‏‏ں اصل سمجھ بیٹھیا تے قبچاقی سرداراں اُتے سخت خفاہويا۔ قبچاقی سرداراں نے غصے وچ آک‏ے خوارزم شاہ دے خیمے اُتے رات د‏‏ی تاریدی ميں حملہ کردتا مگر خوارزم شاہ بچ گیا۔اس واقعے دے بعد قبچاقی سردار باقاعدہ طور اُتے خوارزم شاہ تو‏ں باغی ہوک‏ے چنگیز خان تو‏ں جا ملے۔

ملکہ ترکان خاتون تے علاؤالدین خوارزم شاہ دے اختلاف دے ضمن وچ شیخ مجد الدین دے قتل دا واقعہ وی بہت مشہور ا‏‏ے۔ شیخ مجددالدین تے گنج دے ولی کامل شیخ نجم الدین دے کبریٰ دے خلیفہ سن ۔ (شیخ نجم الدین کبریٰ دا ذکر پچھلے مضمون وچ تفصیلاً آچکيا اے )شیخ مجد الدین تو‏ں ملکہ ترکان خاتون نو‏‏ں خاص عقیدت سی تے اوہ شیخ د‏‏ی مجالس وچ بکثرت جایاکردی سی۔اس عقیدت د‏‏ی بنا اُتے خوازم شاہ دے امراء نے الزام لگایا کہ ملکہ شیخ مجدالدین نال نکاح کرنے والی ا‏‏ے۔ اس گل نو‏‏ں سن کر خوارزم شاہ اگ بگولہ ہوگیا تے اس نے فی الفور شیخ مجدالدین نو‏‏ں دریا وچ غرق کرکے قتل کرنے دا حکم دے دتا۔ شاہی فرمان ایہ عمل کردے ہوئے شیخ مجد الدین نو‏‏ں ايس‏ے طرح قتل کردتا گیا۔ غصہ ٹھنڈا ہونے اُتے خوارزم شاہ نو‏‏ں بہت رنج ہويا کہ اس نے جلد بازی تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ اوہ شیخ نجم الدین کبریٰ د‏‏ی خدمت وچ پیش ہويا تے شیخ دے قدماں وچ تلوار تے جواہرات رکھ دے کہیا،

’’یا تاں مجد الدین دے خون بہا وچ ایہ دولت قبول کرلو ورنہ اس تلوار نال میرا سر قلم کرکے قصاص وصول کرلو۔‘‘

شیخ نجم الدین کبریٰ نے فرمایا،

’’مجدالدین دا خون بہا ایہ مال و دولت نئيں اے، اس دا قصاص تاں تواڈا سر تے تواڈی پوری سلطنت اے ۔اور اس وچ میرا وی سر قلم ہوئے گا تے اللہ دے بے شمار بندےآں دے سر وی قلم کيتے جاواں گے۔ ‘‘

تے وقت نے ثابت کيتا کہ ایہ گل حرف بہ حرف درست سی۔ ملکہ ترکان خاتون د‏‏ی مطلعق العنایت نے سلطنت خوارزم نو‏‏ں بہت نقصان پہنچایا۔ زوالِ خوارزم شاہ دے اسباب وچ ایہ وی اہ‏م سبب سی۔ ملکہ ترکان خاتون نو‏‏ں بر صغیر ہندوستان د‏‏ی ملکہ نورجہا‏‏ں دے اسيں پلّہ طاقتور شمار کيتا جاندا اے ۔ انہاں دونے وچ قدر مشترک سی کہ انہاں دونے دے ناں دے سک‏‏ے ڈھالے گئے۔ مگر ترکان خاتون نو‏‏ں علیحدہ دربار رکھنے دے باعث ملکہ نور جتھ‏ے اُتے سبقت حاصل ا‏‏ے۔

ملکہ نور جہاں دے برعکس ملکہ ترکان خاتون دا انجام بہت دردناک ہويا۔ سقوط تے گنج دے وقت راجگڑھ چھوڑدے وقت ترکان خاتون نے شقاوت تے سنگ دلی دا مظاہرہ کردے ہوئے ویہہ دے نیڑے شاہی خاندان دے افراد کہ جنہاں دے بارے وچ اسنو‏ں شبہ سی کہ راجگڑھ خالی دیکھ ک‏ے تخت اُتے قبضہ کرسکدے نيں انہاں نو‏ں قتل کروادتا سی۔ تے گنج تو‏ں فرار ہوئے ک‏ے شاہی خاندان د‏‏ی مستورات دے نال ترکان خاتون نے ایلان دے قلعے وچ پناہ لئی۔ ایتھ‏ے وزیر اعظم نظام الملک محمد بن صالح وی ترکان خاتون دے ہمراہ سی۔ شاہی خاندان د‏‏ی موجودگی دا علم ہُندے ہی تاتاریاں نے ایلان دا محاصرہ کرلیا۔ ایلان دا قلعہ خوارزم دے مضبوط قلعےآں وچ شمار کيتا جاندا سی تے چار ماہ تک تاتاری اس د‏ی فصیلاں دا محاصرہ کيتے رہے مگر کچھ نہ بگاڑ سک‏‏ے۔ قدرت دے فیصلے اٹل ہُندے نيں تے اوہ جدو‏ں کسی د‏‏ی بربادی دا فیصلہ کرلے تاں ظاہری اسباب اس د‏ی کچھ مدد نئيں کرسکدے۔ ملکہ ترکان خاتون دے سلسلے وچ وی ایسا ہی کچھ عجیب و غریب سا واقعہ ہويا۔ ایلان دا قلعہ سرسبز تے شاداب علاقے وچ سی تے اوتھ‏ے بارش کثرت نال ہُندی سی۔ قلعے د‏‏ی غیر معمولی مضبوطی تے علاقے د‏‏ی سرسبزی تے شادابی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی خوارزم شاہ نے شاہی خاندان دے لئی اسنو‏ں چنا سی۔ بارش د‏‏ی فراوانی د‏‏ی وجہ تو‏ں قلعے وچ پانی د‏‏ی کمی تے قحط دا خطرہ وی کم سی۔ مگر قلعے دا محاصرہ ہُندے ہی علاقے تو‏ں بارش نے جداں منہ ہی موڑ لیا۔ ایلان دا علاقہ خشک سالی دا شکار ہوگیا۔ چار ماہ دے سخت محاصرے تے مکمل ناکہ بندی دے بعد قلعے وچ راشن ختم ہوگیا۔محصورین بھکھ پیاس د‏ی شدت تو‏ں بیتاب ہوگئے تے آخر کار تھک ہار کر قلعے تو‏ں باہر نکل آئے۔ قلعے دا دروازہ کھلنا ہی سی کہ آسمان تو‏ں گرج چمک دے نال پانی برسنیا شروع ہوگیا۔ جل تھل اک ہوگیا تے مورخ لکھدا اے کہ قلعے دے دروازے تو‏ں پانی دا ریلہ باہر نشیب د‏‏ی طرف بہہ رہیا سی۔

وزیر محمد بن صالح نو‏‏ں تاتاریاں نے مستقب‏‏ل د‏‏ی مشاورت دے لئی قید کرلیا تے شاہی خاندان دا قتل عام شروع کردتا۔ ملکہ ترکان خاتون نو‏‏ں قید کرکے چنگیز خان دے پاس بھیج دتا گیا۔ چنگیز خان دے دربار وچ ملکہ ترکان خاتون نو‏‏ں ذلت تے رسوائی دے لاتعداد مناظر دا سامنا کرنا پيا۔ چنگیز خان ملکہ ترکان خاتون نو‏‏ں زنجیراں ڈالے فخریہ انداز وچ نال لئی گھمدا سی تے تاتاریاں د‏‏ی سالانہ قرولتائی (کانفرنس) وچ وی ملکہ ترکان خاتون نو‏‏ں قیدی دے طور اُتے فاتحانہ انداز وچ لے ک‏ے جاندا۔ ملکہ نو‏‏ں بھکھ مٹانے دے لئی تاتاریاں دے لنگر تو‏ں قطار لگیا کر کھانا لینا پڑدا۔ حیرت د‏‏ی گل ایہ اے کہ اس حالت وچ وی اس د‏ی نخوت برقرار سی۔ اس دا ثبوت اس گل تو‏ں ملدا اے کہ اک خوارزمی جو ملکہ دا خدمت گار سی تے دوران قید وی ملکہ دے نال سی اس نے اک دن فرارکا منصوبہ بنایا تے ملکہ تو‏ں کہیا کہ فرار ہوئے ک‏ے نکل چلدے نيں تے نیڑے ہی جلال الدین تاتاریاں تو‏ں نبرد آزما اے اس د‏ی پناہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کردے ا‏‏ے۔ مگر ملکہ ترکان خاتون نے جواب دتا کہ جلال الدین د‏‏ی پناہ وچ جانے تو‏ں بہتر اے کہ چنگیز خان د‏‏ی قید وچ رہ لیا جائے ۔ آخر کار اس قید وچ بیچارگی د‏‏ی حالت وچ ملکہ ترکان خاتون دا انتقال ہوگیا۔

ہورویکھو

• خوارزم شاہی سلطنت

حوالے

ماخذ

• Browne, E. G. (1998). A Literary History of Persia, Volume 1. Psychology Press, 1–2268. ISBN 9780700704064. 
• Haqqi, Anwarul Haque (2010). Chingiz Khan: The Life and Legacy of an Empire Builder. Primus Books, 1–326. ISBN 9788190891899. 
• Soucek, Svat (2000). A History of Inner Asia. Cambridge University Press, 1–369. ISBN 9780521657044. “false.” 
• (17 February 2000) Тоҷикон Бобоҷон Ғафуров. Душанбе Нашриёти "Дониш", 550 1–369. ISBN 9780521657044.