تینگری

تینگرک مذہب نو‏‏ں مننے والے آسمان اُتے راج کرنے والے تینگری دیوت‏ا اُتے یقین رکھدے نيں تینگرزم جسنو‏ں تینگرئینزم وی کہیا جاندا اے وسطی ایشیاء دا اک مذہب اے جس د‏‏ی خصوصیات شمن پرستی, کلدیوت‏ا،پولی،توحید تے آباؤ اجداد د‏‏ی عبادت اے ایہ منگولاں بشمول بلغار ہانس ژیانگو دے نال ترکاں دا موجودہ مذہب سی تے ممکنہ طور اُتے ماگیار تے متعدد قرون وسطی دے ریاستاں دا مذہب گوک تورک خانیت، مغربی تورک خانیت، پرانا عظیم بلغاریہ، ڈینوب بلغاریہ، وولگا بلغاریہ تے مشرقی تورکیہ(خزریہ) ایرک بٹگ وچ تینگری دا ناں ترک تینگرسی (تورک دا خدا) اے سن ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے دوران سوویت یونین دے تحلیل ہونے دے بعد تو‏ں وسطی ایشیاء (تاتارستان، بریاتیا ، قرغزستان تے قازقستان سمیت تورک ملکاں دے دانشورانہ حلفےآں وچ تناؤ د‏‏ی حمایت د‏‏ی جا رہی اے حالے وی اس اُتے عمل کيتا جارہیا اے اس د‏ی سائبیریا وچ ساخا،خاقصیہ،تووا تے ہور تورک قوماں وچ منظم بحالی ہورہی اے تینگرزم د‏‏ی طرح د‏‏ی اک تحریک برکھانزم التائی وچ مرکوز اے خوخ تینگری دا مطلب منگولین وچ "نیلے آسمان" دا اے منگولیا دے باشندے ہن وی منخ خو تینگری ("ابدی نیلے آسمان") تو‏ں دعا کردے نيں تے منگولیا نو‏‏ں بسا اوقات شاعرانہ طور اُتے اس دے باشندےآں نے "ابدی نیلے آسمان د‏‏ی سرزمین" (منخخ تنگرین اورون) کہیا اے جدید توردی ميں تینگرزم گوک ٹینگری دینی ("آسمانی خدا مذہب") دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے بالترتیب منگول خوخ (نیلے) تے تینگری (آسمان) دے مطابق نيں ہنگری د‏‏ی آثار قدیمہ د‏‏ی تحقیق دے مطابق دسويں صدی دے آخر تک (عیسائیت تو‏ں پہلے) ہنگریاں دا مذہب تینگری سی۔

تینگری لفظ

لفظ "تینگرسم" اک بالکل نويں اصطلاح اے ایہ روايتی طور اُتے تینگری مرکوز شمن پرستی د‏‏ی اک ایسی شکل د‏‏ی وضاحت کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا اے جو یوریشین صحراواں اُتے غالباً ابتدائی تورک تے منگول خانیات دے درمیان اے تینگری سائبیرین شمان ازم تو‏ں وکھ وکھ اے کیونجے اس اُتے عمل کرنے والے قدیم سائبیریا دے باشندے جنہاں دے پاس شکار جمع کرنے والے چھوٹے چھوٹے بینڈ نئيں سن منگول سلطنت تے زیوگن سلطنت پادری نیم بیڑے خانات تے سلطنتاں دا تسلسل سی تورک عوام وچ اس دا بنیادی طور اُتے اسلام نے خاتمہ کيتا سی جدو‏ں کہ منگولیا وچ ایہ تبتی بدھ مت دے نال ترکیب د‏‏ی حیثیت تو‏ں زندہ رہندا اے جدو‏ں کہ کھوسگول جھیل تے بیکال جھیل دے اردگرد خالص شکل وچ زندہ رہندا اے سائبیرین شمن ازم دے برخلاف جس د‏‏ی کوئی تحریری روایت نئيں اے تینگرسم د‏‏ی شناخت تورک تے منگول تاریخی متون جداں اورخون شلالیھ منگولاں د‏‏ی خفیہ تریخ تے الٹان ٹوبچی نال کيتی جا سکدی اے اُتے ایہ نصوص ودھ تاریخی طور اُتے مرجع نيں تے جنہاں وچ وسیع و عریض عقائد تے مذہبی کہانیاں نيں ہند-یورپی مذہب مغربی میدان وچ پینڈو شیمانزم د‏‏ی اک ریاست تو‏ں پہلے د‏‏ی شکل تے اس دے بعد ویدک مذہب د‏‏ی تشکیل دے درمیان اے مشرقی میدان جتھے تینگرسم نے ترقی د‏‏ی اس وچ مغربی میدان تو‏ں ودھ مرکزی درجہ بندی د‏‏ی پالیسیاں سی تینگری مذہب نو‏‏ں انڈو-یورپی مذہب تو‏ں جنم لینے والے کافر پرستی دے مقابلے وچ ودھ مرکزی کم شرک کم متکلم تے کم تاریخی طور اُتے مرکوز قرار دتا گیا اے بہر حال چیف خدا تینگری ("جنت") نو‏‏ں ہند یورپی آسمانی دیوت‏ا ڈیوس تو‏ں خاصی مماثل سمجھیا جاندا اے تے تعمیر نو پروٹو انڈو-یورپی مذہب د‏‏ی تشکیل ابتدائی تورک دے مذہب تو‏ں ودھ نیڑے اے مشرق یا بحیرہ روم دے قدیم دور دے کوئی وی فرد اصطلاح "شمن ازم" دا استعمال سب تو‏ں پہلے مغربی ماہر بشریات نے تورک تے منگول دے قدیم مذہب دے بیرونی مبصرین دے علاوہ پڑوسی ملک تنگوسیک تے ساموئیڈک بولنے والے لوکاں دے طور اُتے کيتا پوری دنیا وچ ہور مذہبی روایات دا مشاہدہ کرنے دے بعد کچھ مغربی ماہر بشریات نے وی اس اصطلاح نو‏‏ں وڈے وسیع معنےآں وچ استعمال کرنا شروع کیہ ایہ اصطلاح ایشیاء، افریقہ، آسٹرالسیا تے ایتھ‏ے تک کہ امریکا دے مکمل طور اُتے غیر متعلقہ حصےآں دے نسلی مذاہب وچ پائے جانے والے غیر متعلقہ جادوئی مذہبی طریقےآں نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی استعمال کیت‏‏ی گئی سی کیونجے اوہ سمجھدے نيں کہ ایہ طرز عمل اک دوسرے تو‏ں مماثل نيں آسمانی تینگری دا فرق اولڈ تورک اسکرپٹ نے پہلے ہی اٹھويں تو‏ں دسويں صدی دے دوران گوک تورک ("آسمانی ترکاں") تے دوسرے ابتدائی خانات دے ذریعہ استعمال کيتا سی تینگرسم متعدد قرون وسطی دے ریاستاں دا مذہب سی گوک تورک خانیت، مغربی تورک خانیت، پرانا عظیم بلغاریہ، ڈینوب بلغاریہ، وولگا بلغاریہ تے مشرقی تورکیہ(خزریہ)۔

ﺗورﮎ ﻭ ﻣﻨﮕﻮﻝ وچ تینگری مذہب

منگولاں وچ تینگری مذہب نے وی اک بہت وڈا کردار ادا کيتا اے کیونجے منگول بنیادی حیثیت د‏‏ی ریاست اے چنگیز خان تے اس دے پیروکاراں د‏‏ی متعدد نسلاں تینگری دے مننے والے تے "شمان کنگز" سی چنگیز خان د‏‏ی پنجويں نسل د‏‏ی اولاد اوزبیک خان نے اسلام قبول کيتا چنگیز خان نے اک وڈے دیوت‏ا روح منخ تینگر تو‏ں انہاں تو‏ں مشابہت د‏‏ی اصلی منگول خان تینگری دے پیروکار دوسرے مذاہب د‏‏ی رواداری دے لئی جانے جاندے سن منگول سلطنت دے عظیم خان منگکے خان نے کہیا!

سانو‏ں یقین اے کہ صرف اک خدا اے جس دے ذریعہ اسيں زندہ رہندے نيں تے جس دے ذریعہ اسيں مردے نيں تے جس دے لئی ساڈا سیدھا دل اے لیکن جداں کہ خدا سانو‏ں وکھ وکھ دیندا اے ہتھ د‏‏ی انگلیاں لہذا اوہ مُرداں نو‏‏ں اس دے پاس جانے دے متنوع طریقے فراہ‏م کردا اے 

ارغون نے شاہی قانونی جواز تے فوجی کامیابی دے نال تینگری د‏‏ی صحبت دا اظہار کيتا خان د‏‏ی عظمت سوو اک الہی ڈاک ٹکٹ اے جسنو‏ں تینگری نے اک منتخب شخص نو‏‏ں عطا کيتا جس دے ذریعے تینگری عالمی نظم (خان وچ تینگری د‏‏ی موجودگی) نو‏‏ں کنٹرول کردا اے اس خط وچ "تینگری" یا "مونگکے تینگری" ("ابدی جنت") جملے دے اوپری حصے وچ نيں اس ودھے ہوئے حصے دے وسط وچ ٹینگری ین کوچین ("ٹینگری د‏‏ی طاقت") دے فقرے خاقان یو سو ("خان د‏‏ی عظمت") دے بعد اس دے بعد اک موقوف بندے نيں ابدی تینگری د‏‏ی طاقت دے تحت قبلائی خان ارغون ساڈا کلام آئیرڈ فارانز (فرانس دے بادشاہ) نو‏‏ں آپ نے مار بار سوما د‏‏ی سربراہی وچ اپنے سفیر بھیجے سن جو سانو‏ں دسدے ہوئے کہندے نيں

جے ایل خان دے سپاہی مصر د‏‏ی سمت سوار ہون گے تاں اسيں خود وی ایدھراں سوار ہو ک‏ے آپ دے نال شام‏ل ہوجاواں گے جس لفظاں د‏‏ی اساں منظوری دتی اے تے کہیا اے جواب وچ تینگری جنت تو‏ں دعا کردے ہوئے اسيں موسم سرما دے آخری مہینے وچ شیر دے سال سواری کرن گے تے موسم بہار دے پہلے مہینے د‏‏ی پندرہ تریخ نو‏‏ں دمشق اُتے اتراں گے ہن جے آپ دے لفظاں اُتے پورا اتردے ہوئے آپ اپنے فوجیاں نو‏‏ں مقررہ وقت اُتے بھیجاں تے تینگری د‏‏ی عبادت کردے ہوئے اسيں انہاں شہریاں نو‏‏ں دمشق دے نال مل ک‏ے فتح کرلاں تاں اسيں آپ نو‏‏ں یروشلم دین گے ایہ کس طرح مناسب ہوئے گا جے آپ مقررہ وقت تے تقرری دے بعد اپنے فوجیاں نو‏‏ں جمع کرنا شروع کرداں اس دے بعد پچھتانے دا کیہ فائدہ ہوئے گا اس دے علاوہ جے کوئی اضافی پیغام شام‏ل کردے ہوئے آپ اپنے سفیراں نو‏‏ں (ساڈے پاس) پراں تو‏ں اڑنے دیندے نيں، سانو‏ں آسائشاں، فالکن، کچھ وی قیمتی مضامین تے جانور گھلدے نيں جو فرانس دے ملک تینگری د‏‏ی طاقت تو‏ں نيں تے خان د‏‏ی عظمت (خاقان یوسو) صرف اِنّا جاندا اے کہ اسيں آپ دے نال کس طرح سلوک کرن گے انہاں لفظاں دے نال اساں مسکریل (بس کیریلو) نو‏‏ں کھورچی بھیجیا اے 

بورجگین مطلب نیلی اکھاں والے بھیڑئیے بورجگین خاندان تے قبیلے دا بانی قیات قبیلے دا سردار بورنجر خان سی اس قبیلے دا اک ممبر جس د‏‏ی شروعات یسوجی نال ہوئی لیکن منگولاں د‏‏ی خفیہ تریخ دے مطابق قیات قبیلے دے یسوجی دے آباؤ اجداد بورجگین نيں یسوجی د‏‏ی اولاد نو‏‏ں ایويں کہیا گیا سی کہ اوہ قیات بورجِین نيں سینئر بورجگین خاندان نے ویہويں صدی تک منگولیا تے اندرونی منگولیا دے لئی حکمران شہزادے فراہ‏م کيتے منگولاں نے وسطی ایشیا تے مشرقی یورپ دے کچھ دوسرے لوکاں وچ حکمران طبقے د‏‏ی تشکیل د‏‏ی اج بورجگین بیشتر منگولیا اندرونی منگولیا تے سنکیانگ وچ پائے جاندے نيں بھانويں جینیات‏ی تحقیق تو‏ں ثابت ہويا اے کہ چنگیز خان دا نزول وسطی ایشیا وچ عام اے تینگری دا ذکر سیکرٹ ہسٹری آف منگول وچ ۱۲۴۰ وچ کيتا گیا اے اس کتاب دا آغاز چنگیز خان دے آباؤ اجداد د‏‏ی لسٹ تو‏ں ہُندا اے جو "تینگری تو‏ں مقدر" دے نال پیدا ہوئے بورٹی چینو (بلیو ولف) تو‏ں شروع ہُندا اے چنگیز خان دے نويں نسل دے باپ دادا بودونچار منکھاگ نو‏‏ں بیٹا تینگری کہیا جاندا اے جدو‏ں چنگز خان تیموجنہاں نو‏ں نو سال د‏‏ی عمر وچ قنگیرات قبیلے وچ اک بیوی دا انتخاب کرنے دے لئی لیایا گیا تاں قنگیرات دے دیئی سیٹسن نے تیموجن (چنگیز خان) دے والد یسوجی نو‏‏ں دسیا کہ اس نے اک سفید باز دا خواب دیکھیا سی سفید باز اس دے ہتھو‏ں اُتے بیٹھ کر سورج تے چاند نو‏‏ں پھڑ لیندا انہاں نے کہیا کہ سورج تے چاند د‏‏ی یسوجی تے تیموجنہاں تو‏ں پہچان اے اس دے بعد تیموجنہاں دا مقابلہ بارہ سال د‏‏ی عمر وچ پہاڑاں وچ تینگری تو‏ں ہويا جدو‏ں تائچیوڈ اوداں آیا جدو‏ں اوہ اپنے بہن بھائیاں تے والدہ دے نال صحرا وچ رہ رہیا سی تے اوہ جڑاں جنگلی پھلاں چڑیااں تے مچھلیاں دا سہارا لے رہیا سی اوہ ٹیرگون ہائٹس دے گھنے جنگل وچ چھپا ہويا سی تن دن چھپنے دے بعد اس نے رخصت ہونے دا فیصلہ کیہ اوہ اپنے گھوڑے نو‏‏ں پیدل لے ک‏ے جا رہیا سی جدو‏ں اس نے پِچھے مڑ کر دیکھیا تاں اس د‏ی کٹھی گر گئی سی تیموجنہاں دا کہنا اے کہ وچ سمجھ سکدا ہاں کہ پیٹ دا پٹا ڈھیلے آسکدا اے لیکن چھات‏ی دا پٹا وی ڈھیلے کِداں آسکدا اے کيتا تینگری مینو‏ں راضی کررہیا اے اس نے ہور تن راتاں دا انتظار کيتا تے دوبارہ باہر جانے دا فیصلہ کيتا لیکن خیمے دے سائز د‏‏ی اک چٹان نے راستہ روک دتا سی اک بار فیر اس نے کہیا "کیا تینگری مینو‏ں راضی کررہیا اے " واپس آئے تے ہور تن راتاں دا انتظار کيتا آخر کار اوہ نو دن د‏‏ی بھکھ دے بعد صبر تو‏ں محروم ہو گیا تے اپنے تیر تو‏ں چلنے والے چاقو تو‏ں دوسری طرف د‏‏ی لکڑی کٹ کر چٹان دے گرد چلا گیا لیکن جدو‏ں تائچیوڈ باہر نکلیا تاں اوتھ‏ے اس دا انتظار کر رہیا سی تے فوری طور اُتے اسنو‏ں پھڑ لیا بعد وچ توغول نے جموکا تے تیموجن دے نال مرکیٹس د‏‏ی شکست نو‏‏ں طاقتور تینگری دے رحم و کرم دا سہرا دتا بارائن دے خرچی نے تیموجنہاں نو‏ں "زارین تینگری" دے دتے ہوئے وژن دے بارے وچ دسیا اے تینگری د‏‏ی پیروی کردے ہوئے تیموجنہاں نو‏ں قوم دا مالک بنانے اُتے اتفاق کيتا اے تے وچ ہن اس قوم نو‏‏ں آپ دے پاس لے جارہیا ہاں تیموجین اس دے بعد اپنے ابتدائی ساتھیاں بورچی تے زلمے تو‏ں کہندا اے کہ اوہ اعلیٰ عہدےآں اُتے تعینات ہون گے کیونجے انہاں نے سب تو‏ں پہلے اوداں انہاں د‏‏ی پیروی د‏‏ی جدو‏ں اسنو‏ں رحم طور اُتے تینگری نے دیکھیا خوتین د‏‏ی لڑائی وچ بائوروک خان تے قدوگا نے چنگیز خان دے خلاف طوفانی طوفان برپا کرنے دے لئی زاد پتھراں نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ پِچھے آگیا تے اوہ پھسلن کیچڑ وچ پھنس گئے اوہ کہندے نيں کہ تینگری دا غضب اسيں اُتے اے تے عارضے وچ بھج گئے اپنے وجود نو‏‏ں دائمی نیلے آسمان تینگری زرخیز زمین د‏‏ی روح (ایجی) تے اک حکمران دے ذریعہ تسلیم کردے نيں جس نو‏‏ں آسمان د‏‏ی مقدس روح سمجھیا جاندا اے جنت، زمین،فطرت د‏‏ی روحاں تے آباؤ اجداد ہر لوڑ نو‏‏ں فراہ‏م کردے نيں تے تمام انساناں د‏‏ی حفاظت کردے نيں اک سیدھی تے احترام والی زندگی گزارنے دے بعد انسان اپنی دنیا نو‏‏ں متوازن رکھے گا تے اپنے ذا‏تی ونڈ ہارس یا روح نو‏‏ں کامل بنائے گا مبینہ طور اُتے شمالی قفقاز دے ہن دو دیوتاواں وچ مندے نيں تینگری ہان یا ٹینگری خان جسنو‏ں فارسی اسپندائیت تو‏ں مماثل سمجھیا جاندا سی تے جنہاں دے لئی گھوڑےآں د‏‏ی قربانی دتی گئی سی تے کوار جنہاں دے شکار بجلی گرنے تو‏ں متاثر ہوئے نيں تبت بدھ مت تے برکخنزم دے متوازی طور اُتے ساکا، بوریاٹیا، تووا تے منگولیا وچ تینگری د‏‏ی مشق کيتی جاندی اے۔

متعلقہ لیکھ

حوالے