ترک

ترک
	ملکاں تے خود مختار علاقے جتھ‏ے ترکی بولی نو‏‏ں سرکاری درجہ حاصل اے تے / یا اکثریت د‏‏ی بولی جانے والی بولی اے
کل آبادی
	تقریبا 150-200 ملین ترک زبان بولنے والے
گنجان آبادی والے علاقے
ترکی	60,000,000+ (80% ملک د‏‏ی کل آبادی کا)
ازبکستان	26,000,000 (92% ملک د‏‏ی کل آبادی کا)
ایران	c. 40,000,000-45,000,000 (40% آبادی کا) آذربائیجانی یا ہور ترک زباناں بولدا اے
روس	15,009,969 (8.41% ملک د‏‏ی کل آبادی کا)
قازقستان	13,000,000 (75% ملک د‏‏ی کل آبادی کا)
چین	11,647,000 (0.8% کل ملک د‏‏ی آبادی کا)
آذربائیجان	10,047,000 (96.7% ملک د‏‏ی کل آبادی کا)
یورپی اتحاد (سوائے بلغاریہ تے یونان)	5,210,000
ترکمانستان	4,500,000 (90% کل ملک د‏‏ی آبادی کا)
کرغیزستان	4,500,000 (90% کل ملک د‏‏ی آبادی کا)
افغانستان	3,500,000 (15% ملک د‏‏ی کل آبادی کا)
عراق	1,500,000 (5% کل ملک د‏‏ی آبادی کا)
تاجکستان	1,200,000 (20% کل ملک د‏‏ی آبادی کا)
ریاستہائے متحدہ امریکا	1,000,000 تو‏ں زیادہ
بلغاریہ	600,000-800,000
شمالی قبرص	308,862
آسٹریلیا	290,500
یوکرین	275,300
سعودی عرب	224,460
یونان	178,000 h
مالدووا	158,300
مقدونیہ	77,959
زباناں
	ترک زباناں
مذہب
	اسلام (بنیادی طور اُتے سنی مع علوی تے شعیہ اقلیت); مسیحیت (بنیادی طور اُتے آرتھوڈاکس مسیحیت); یہودیت (بنیادی طور اُتے ترک یہودی مع اقليتی سَبتی تے قرائين); سماواتیت, شامانیت, تے لادینییت (لامعرفت تے لادینی), روحیت, تاریخی بدھ مت

ترک اک قدیم قوم اے جو وسطی ایشیا تے ترکی وچ آباد ا‏‏ے۔ ایہ لوک ترک زبان تے اس د‏ی نیڑےی زباناں بولدے ني‏‏‏‏ں۔ اج کل انہاں د‏‏ی زیادہ آبادی ترکی، ازبکستان، ترکمانستان تے کرغیزستان وچ رہندی ا‏‏ے۔ قازقستان د‏‏ی وی کچھ آبادی ترکی النسل اے ۔

ترک نسلی ٹولیاں دا اک جٹ اے بیہڑے اتلے چڑھدے لیندے ایشیاء، چڑھدے یورپ تے اتلے لیندے چین دے واسی نیں۔

ترک بولی بولن آلے ملکاں وچ ترک اقلیت

Azerbaijan

Kazakhstan

Kyrgyzstan

Turkey

Number	Ethnic	Minimum Estimates	Maximum Estimates	Further information
بلقان
1	البانیا	1,500,000	5,000,000	Albanians in Turkey / Albanians
2	بوسنیا تے ہرزیگووینا	100,000	2,000,000	Bosniaks in Turkey / بوسنیائی
3	بلغاریہ	350,000	750,000	Bulgarians in Turkey / Pomaks in Turkey / Bulgarians
4	یونان	2,000	30,000	Greeks in Turkey / Pontic Greeks / Caucasus Greeks / یونانی قوم
5	سربیا	15,000	60,000	Serbs in Turkey / سرب
1	Total	2,000,000	7,900,000	Minorities in Turkey
قفقازی اقوام
1	آبخازيا	600,000	600,000	ابخاز قوم / ابخاز زبان
2	آرمینیا	150,000	5,000,000	Armenians in Turkey / Hidden Armenians / Armenians
3	چیچنیا	100,000	100,000	Chechens in Turkey / چیچن قوم
4	سانچہ:Country data Circassia	150,000	7,000,000	Circassians in Turkey / ادیگی قوم
5	جارجیا	100,000	1,500,000	Georgians in Turkey / جارجیائی
6	سانچہ:Country data Lazica	45,000	2,250,000	Laz people in Turkey / Laz people
2	Total	1,100,000	16,450,000	Peoples of the Caucasus in Turkey / قفقازی اقوام
Central Asia
1	قازقستان	10,000	10,000	Kazakhs
2	کرغیزستان	1,600	1,600	Kyrgyzs
3	تاجکستان	1,000	1,000	تاجک لوک
4	ترکمانستان	1,500	1,500	Turkmens
5	سانچہ:Country data East Turkestan	50,000	50,000	اویغور
6	ازبکستان	45,000	45,000	Uzbeks
3	Total	120,000	120,000	Central Asian peoples
Turkic peoples
1	آذربائیجان	530,000	800,000	Azerbaijanis in Turkey / آذری
2	سانچہ:Country data Crimea	150,000	6,000,000	Crimean Tatars in Turkey / کریمیائی تاتار
3	کراچائے-چرکیسیا	20,000	20,000	Karachays
4	ترکی	40,000	75,000	Meskhetian Turks
4	Total	740,000	6,895,000	ترک
ایرانی لوک
1	افغانستان	25,000	50,000	Afghans in Turkey / Afghans
2	ایران	500,000	650,000	Iranian diaspora / Persians
3	سانچہ:Country data Kurdistan	13,000,000	23,000,000	Kurds in Turkey / Kurdish population / Turkish Kurdistan / کرد
4	سانچہ:Country data Kurdistan	1,000,000	3,000,000	Zaza Kurds / Zaza nationalism / زازاکی زبان
5	سانچہ:Country data North Ossetia-Alania	50,000	50,000	Ossetians in Turkey / Ossetians
6	سانچہ:Country data Romani	700,000	5,000,000	Romani people in Turkey / رومینی
5	Total	15,300,000	31,750,000	ایرانی لوک
European peoples
1	نیدرلینڈز	15,000	15,000	ڈچ لوک
2	جرمنی	50,000	50,000	Germans in Turkey / Germans
3	برطانیہ	35,000	35,000	Britons in Turkey / British people
4	اٹلی	35,000	35,000	Levantines in Turkey / Levantines (Latin Catholics)
5	پولینڈ	4,000	4,000	Polish diaspora / Poles
6	روس	50,000	50,000	Russians in Turkey / Russians
6	Total	190,000	190,000	European peoples
Other Minorities
1	سانچہ:Country data African Union	100,000	100,000	Afro Turks / African diaspora / Africans
2	عرب لیگ	1,500,000	5,000,000	Arabs in Turkey / Iraqis in Turkey / عرب قوم
3	سانچہ:Country data Assyria	15,000	65,000	Assyrians in Turkey / Assyrian genocide / آشوری قوم
4	اسرائیل	15,000	18,000	Jews in Turkey / Antisemitism in Turkey / یہود
7	Total	1,630,000	5,200,000	Other Minorities in Turkey
37 Group	Grand Total	21,080,000	68,505,000	Minorities in Turkey

Turkmenistan

Uzbekistan

Past and future population

لسٹ ملکاں بلحاظ آبادی - ماضی و مستقب‏‏ل provide 1950, 2000 and 2050 population while List of countries by future population (United Nations, medium fertility variant) provide 2100 population.

Rank	Country	Area	1950	2000	2050	2100
1	ترکی	783,562	21,122,000	65,970,000	89,291,000	87,983,000
2	ازبکستان	447,400	6,293,000	25,042,000	35,117,000	32,077,000
3	کرغیزستان	2,724,900	6,694,000	15,688,000	22,238,000	24,712,000
4	آذربائیجان	86,600	2,886,000	8,464,000	11,210,000	9,636,000
5	کرغیزستان	199,900	1,739,000	4,938,000	7,064,000	9,046,000
6	ترکمانستان	488,100	1,205,000	4,386,000	6,608,000	5,606,000
Total		4,730,462	39,939,000	124,488,000	171,528,000	169,060,000

Land and water area (excluding بحیرہ قزوین)

This list includes منحصر علاقہ within their خود مختار ریاستاں د‏‏ی لسٹ (including uninhabited territories), but does not include claims on انٹارکٹکا. EEZ+TIA is exclusive economic zone (EEZ) plus لسٹ ملکاں بلحاظ رقبہ (TIA) which includes land and internal waters.

Rank	Country	Area	EEZ	Shelf	EEZ+TIA
1	ترکی	783,562	261,654	56,093	1,045,216
2	ازبکستان	447,400	0	0	447,400
3	کرغیزستان	2,724,900	0	0	2,724,900
4	آذربائیجان	86,600	0	0	86,600
5	کرغیزستان	199,900	0	0	199,900
6	ترکمانستان	488,100	0	0	488,100
Total		4,730,462	261,654	56,093	4,992,116

ترک آبادی

ترک قوم دنیا دے وکھ وکھ سینواں اُتے آباد ا‏‏ے۔ ذیل د‏‏ی جدول وچ ترک آبادی، ملکاں تے مردم شماری دتی گئی ا‏‏ے۔ (ملین وچ ) :

ترک

ترکاں دا ذکر سب تو‏ں پہلے چھیويں صدی عیسوی وچ اک خانہ بدوش قوم د‏‏ی صورت وچ ملدا ا‏‏ے۔ انہاں نے اک بہت طاقت ور سلطنت قائم کيت‏ی سی، جو منگولیا Mangolia تے شمالی چین د‏‏ی سرحد تو‏ں لے ک‏ے بحیرہ اسود تک پھیلی ہوئی سی۔ اس خانہ بدوش سلطنت دا بانی جسنو‏ں تومین Tumen تے ترکی کتبےآں وچ بومن Bumin سی۔ اس دا بھائی ستیمی Istami جسنو‏ں چنیاں نے شتی می Shetiemi تے طبری نے سنجیو خاقان لکھیا ا‏‏ے۔ اس نے مغربی جانب فتوحات ھاصل کيتياں۔ گمان ہُندا اے دونے بھائی اک دوسرے تو‏ں علحیدہ تے خود مختار سن ۔ اس لئی چینیاں نے مزکورہ سلطنٹاں نو‏‏ں شمالی ترکاں تے مغربی ترکاں د‏‏ی سلطنت کہہ ک‏ے اک دوسرے تو‏ں ممتیز کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ ان قدیم ترکاں دا اپنے مشرقی تے مغربی خانہ بدوش پیشراں تو‏ں کيتا تعلق اے ؟ اس آراء دا اظہار کيتا گیا اے تے ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے کہ پچھلی صدیاں وچ ترک موجود سن، اگرچہ قدرتی طور اُتے انہاں دے ناں مختلف سن ۔ اس نظریہ د‏‏ی وضاحت انہاں متفرق ترکی لفظاں تو‏ں مدد لی گئی اے، جو زمانہ ق م تو‏ں باقی چلے آئے ني‏‏‏‏ں۔ سیتھائی تے دوسری اقوام نو‏‏ں وی ترک النسل دسیا جاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ چینیاں نے ترکاں نو‏‏ں ہیونگ نوHiung nu د‏‏ی اولاد یعنی ہن نژاد دسیا اے تے ایہ ہناں دے مشرقی ہمسایہ سن، جنہاں نے ہناں نو‏‏ں پہلی صدی عیسوی دے اواخر وچ منگولیاسنو‏ں کڈ دتا سی۔ اگرچہ حتمی طور اُتے ایہ ثابت نئيں ہويا اے کہ ہن منگول سن تے قدیم منگولیMangolieanes تے ہن زباناں وچ بعض ترکی عناصر دا پتہ چلدا اے کہ صو‏‏تی نقطۂ نظر تو‏ں ارتقا د‏‏ی تقریباََ اس سطح اُتے اے جس اُتے قدیم ابتدائی التائی بولی سی۔ بقول ٹامسن Thomsen دے ’ترک‘ دے معنی قوت و باس دے ني‏‏‏‏ں۔ کہیا جاندا اے ایہ غالباََ اک قبیلہ دا ناں سی، بلکہ ایہ کہنا بہتر ہوئے گا کہ اک حکمران خاندان دا ناں سی۔ کتبےآں وچ ترک دا مفہوم بظاہر سیاسی اے نہ کہ جنسی، عبارت میرے ترک، میرے ’لوگ‘ د‏‏ی رہنمائی کردا ا‏‏ے۔ ترکاں دے نال اوغوز یا توغوز اکثر آیا ا‏‏ے۔ ایہ علاحدہ قبیلےآں یا خانداناں د‏‏ی تعداد دے لحاظ کدی انہاں د‏‏ی حثیت ترکاں تے انہاں دے دشمناں د‏‏ی اے تے بعض مرتبہ خان د‏‏ی قوم د‏‏ی حثیت تو‏ں آیا ا‏‏ے۔

شمالی سلطنت

چھیويں صدی عیسوی دے دوسرے نصف حصہ وچ چین وچ سوئی Sui خاندان نے اقتدار حاصل ک‏ر ليا۔ اس خاندان دے زیراثر 581ءماں دونے سلطنتاں وچ اک آخری تے قظعی اقتراق پیدا ہوئے گیا تے انہاں دونے سلطنتاں نو‏‏ں ٹانگ Tang خاندان د‏‏ی برائے ناں سیادت تسلیم کرنی پئی۔ پنجاہ سال د‏‏ی محکومی دے بعد شمالی ترکی سلطنت نے (630ءتا 682ء دے لگ بھک) آزادی حاصل کرلئی تے ایہ سلطنت 744ءتک باقی رہی۔ 745ءکے لگ بھگ منگولیا د‏‏ی حکومت اوغوز دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل ک‏ے اویغوز دے ہتھو‏ں وچ چلی گئی۔ ایغوز دا ذکر پہلے پہل شمالی ترکاں دے صمن وچ ملدا ا‏‏ے۔ گو صرف اک ہی فقرہ انہاں دے متعلق اے کہ ’وہ دریائے سلنگا Slanga دے کنارے آباد ہیں‘۔ ترکاں دے انہاں اوغوزی دشمناں نو‏‏ں دا وکھ خاغان سی جو شہنشاہ چین دا باج گزار سی۔ یہ خیال ظاہر کيتا گیا اے کہ اویغوز لوک اوغوز دے قبائلی وفاق وچ شامل سن تے کلمات اویغوز تے اوغوز وچ خفیف سا فرق اے، جداں کہ لہجاں تے بولیاں وچ ہويا کردا ا‏‏ے۔ تومسن Thomsen وی اس خیال تو‏ں متفق ا‏‏ے۔ اُتے اورخون Orkhon دا اوہ کتبہ جو رام شئٹ Ramsted نے شائع کيتا اے، اس وچ اوہ خاغان جس نے 746ء تاں 759ءتک حکومت کیت‏‏ی اے، اپنے آپ نو‏‏ں اون (10) اویغوز تے قوقوز (9) اوغوز اُتے حکمران دسدا ا‏‏ے۔ اگرچہ چینی ماخذاں د‏‏ی رو تو‏ں اویغوز قبیلےآں د‏‏ی تعداد وی نو سی۔ 840ءماں قرغیزاں نے اویغوزاں د‏‏ی سلظنت دا خاتمہ کر دتا۔ انہاں اویغوز نے جو تو‏ں کڈے گئے، نويں صدی دے نیڑے دو نويں سلطنتاں د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اک کانجو وچ تے دوسری بیش بلق تے تراخواجہ وچ ۔ پلیٹ اورچارنس دے مطابق اس علاقہ نو‏‏ں جو ہن چینی ترکستان کہلاندا اے ترکی رہتل وچ ڈھال نے دا سب تو‏ں پہلے زیادہ تر اویغوز نے ہی انجان دتا۔ اُتے ایہ امر مشبہ اے، ممکن اے ایہ عمل ایغوز دے پیشتراں ہی دے زمانے وچ متعمدبعہ ترقی کرچکيا ہوئے۔ کیو‏ں کہ عرب کاشغر تے انہاں سب ملکاں نو‏‏ں ابتدا ہی تو‏ں خالص ترکی علاقے سمجھدے رہے ني‏‏‏‏ں۔ مذکورہ بالا الذکر دو ترکی سلطنتاں وچ اک (کانجو Kan djou والی ) اُتے 1028ءماں قبیلہ تنگت دا قبضہ ہوئے گیا۔ جدو‏ں کہ دوسری منگولی عہد تک باقی رہی۔ 824ءماں کانجو دے اویغوزاں دے سامنے قتائی سلطنت دے بانی اپاؤکی Apaoki نے جس نے کچھ عرصہ پہلے قرغیزاں نو‏‏ں منگولیا تو‏ں کڈ باہر کيتا سی، ایہ تجویز پیش کيت‏‏ی کہ اوہ دریائے اورخون دے کنارے اپنے قدیم گھراں وچ واپس آجاواں۔ لیکن اویغوز اس وقت تک نويں وطن دے حالات و ماحول تو‏ں مانوس ہوچکے سن تے دوبارہ خانہ بدوش نئيں بناچاہندے سن، اس لئی ایہ پیشکش قبول نئيں کيتی۔ قرقیزپر قتائی د‏‏ی فتحیابی درحقیقت وچ منگولیا وچ ترکی حکومت دے خاتمہ تے منگولی عناصر د‏‏ی حکومت دا آغاز سی د‏‏ی نشادہی کردی ا‏‏ے۔ قرقیز ترکی النسل قوماں وچو‏ں آخری قوم سن جو منگولیا وچ آباد سن، تنہا ایداں دے جنہاں د‏‏ی یاداں ہن تک اوتھ‏ے باقی رہیاں نيں۔ چنانچہ منگولیا عہد تو‏ں پہلے د‏‏ی سب قبراں قرغیز قبراں کہلاندی ني‏‏‏‏ں۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)

مغربی سلطنت

نوشیروان عادل (531 تاں 579) ساسانی حکمران نوشیروان عادل نے مغربی ترکاں تو‏ں جنہاں دا حکمران ایل خان سی، دوستانہ تعلقات قائم کریئے تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں افغانستان وچ ہناں نو‏‏ں شکست دتی تے اس دے بعد اس نے خزر قبیلے اُتے فوج کشی د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں پارہ پارہ ک‏ے دتا۔ اس تو‏ں وی ترکاں د‏‏ی طاقت وچ خاطرخواہ وادھا ہويا تے افغانستان وچ ہناں دے خالی کردہ علاقےآں اُتے ترک برائے جمان ہوئے گئے۔ ایہی وجہ اے سی جس دے سبب ترکاں تے نوشیروان وچ اختلاف پیدا ہوئے گیا۔ 765ءماں ترکاں دے سردار ویزابول Dizabul نے نوشیروان تو‏ں اتحاد د‏‏ی کوشش کيتی تے نوشیرواں دے دربار وچ اپنا اک سفیر بھیجیا، لیکن نوشیروان نے ایہ درخواست مسترد کردتی تے سفیر نو‏‏ں زہر دے ک‏ے ہلاک کر وادتا۔ اس واقع دے بعد ترکاں نے زورشور تو‏ں یلغار شروع کردتی، مگر نوشیروانی عہد ایرانی حکومت دے عروج دا عہد سی۔ لہذ انوشیروان نے وی جوابی کارروائی کيت‏‏ی تے ترکاں نو‏‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ ترکاں نے اپنی کمزوری نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے رومی حکومت تو‏ں اتحاد د‏‏ی کوشش کيتی، مگر قیصر جسٹین Jasttain اس دے لئی راضی نئيں ہويا۔ مگر چارسال دے بعد 275ءماں ترکاں تو‏ں باضابطہ اتحاد ک‏ر ليا تے ترکاں نے ایرانی مملکت اُتے زور شور تو‏ں حملہ شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ نوشیروان دے جانشین ہرمزد دے سپہ سالار بہرام چوبین نے ترکاں نو‏‏ں کئی جنگاں دے بعد انہاں نو‏ں سخت شکست دتی، مگر ترکاں دا ایرانی مملکت دے شمالی حصہ اُتے قبضہ بدستور برقرار رہیا۔ (ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم،106 تاں 110) تانگ Tang خاندان نے افغانستان وچ ترکاں د‏‏ی مغربی سلطنت دے اقتدار دا خاتمہ کر دتا تے اپنا اقتدار پامیر دے مغربی علاقےآں تک قائم ک‏ر ليا۔ تقریباََ سوسال (659ءتا 751ء) تک ہندوکش دے شمال جنوب د‏‏ی سولہ بادشاہیاں چینیاں دے اقتدار اعلیٰ نو‏‏ں تسلیم کردیاں سن، جو حقیقی د‏‏ی بجائے برائے ناں سی۔ (افغانستان۔ معارف اسلامیہ) چین دے تانگ Tang خاندان د‏‏ی ترکاں نے سیادت قبول کرلئی سی۔ مگر مغربی ترکاں نے جلد ہی شمالی ترکاں دے بعد اپنی آزادی تے اقتدار دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے تے کچھ عرصہ (659ءتا 751ء) دے لئی شمالی ترکاں دے زیر نگر ہوئے گئے۔ مگر شمالی ترک مغربی ترکاں نو‏‏ں مستقل مفتعاد بنا نئيں سک‏‏ے۔ مغربی ترک قبیلےآں وچ تیورگیش سب تو‏ں ممتاز سن تے انہاں دے سرداراں نے آخر وچ خانیت دے اختیار اپنے ہتھو‏ں وچ لے لئی سن ۔ تیورگیش Turgesh سلطنت دا خاتمہ121ھ/739ء وچ نصر بن سیار د‏‏ی قیادت وچ عرباں دے ہتھو‏ں ہويا۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ) بوزنطنی ذرائع تو‏ں پتہ کردا اے کہ576ءماں ترکاں نے خاکنائے کریما Tauric Bosporus فتح ک‏ر ليا سی۔ 581ءماں اوہ خرسون Chersoneses د‏‏ی دیواراں دے سامنے پہنچ گئے، لیکن جزیرہ نما کریما Tauric Peninsula اُتے انہاں د‏‏ی حکومت زیادہ نئيں رہی۔ 590ءکے نیڑے اوتھ‏ے بوزنطینی حکومت دوبارہ قائم ہوچک‏ی سی۔ 568ء تو‏ں 598ءتک دے وقائع بوزنطنی ماخذ وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ 568ءماں زمرخوس Zenarchos د‏‏ی سرکردگی وچ ترکاں دے پاس بوزنطی شفارت پھیجی گئی، زمرخوس نے نہر اتل Atal (والگا Volga) نو‏‏ں غبور کيتا تے مغڑبی ترکاں دے پاس قاغان د‏‏ی قیام گاہ جو شہر کوچا Kuca دے شمال وچ آق تاغ (سفید پہاڑاں) وچ سی۔ ساسانیاں دے خلاف مشترکہ فوجی اقدام دے بارے وچ گفت شنید ہُندی رہی۔ مگر کوئی دیر پا اتحاد قائم نئيں ہويا۔ چند سال دے بعد ترک بونطیاں تے ایرانیاں نال جنگ وچ مصرف ہوئے گئے۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ) جب ترکاں نے قوم آلان Alans نو‏‏ں فتح کيتا تاں ساسانی سلطنت د‏‏ی حدوداں ترکی علاقہ تو‏ں نہ صرف وسطہ اشیاء بلکہ بحیرہ خزر تو‏ں آملیاں۔ غالباََ ایہی ترک سن جنہاں دے خلاف دربند د‏‏ی سداں تعمیر ہوئیاں۔ خزر نے ترکی خانہ بدوش سلطنت د‏‏ی روایات نو‏‏ں قائم رکھیا۔ انہاں نے ستويں صدی عیسواں وچ بہت قوت حاصل کرلئی سی۔ بحیرہ خزر دے مشرقی علاقےآں وچ ساسانیاں نے اپنے ترک ہمسایاں دے خلاف مدافعتی قلعے تعمیر کیتے۔ صوبہ جرجان د‏‏ی حفاظت دے لئی آجری سد بنائی گئی۔ لیکن ایہ ترکاں دے فاتحانہ حملون د‏‏ی روک سیم نہ کرسکن۔ جرجان تے طبرستان دے درمیانی سرحد اُتے اک ہور اس لئی دیوار تعمیر کيتی گئی سی کہ صوبہ جرجان ہتھ تو‏ں نکل گیا سی۔ کتاب ال آغانی دے مطابق رود گرگان دے ترکاں نے ایرانیاں د‏‏ی بولی تے مذہب اختیار ک‏ر ليا سی۔ اس لئی ساسانیاں دے زمانے وچ غالباََ چھیويں صدی عیسوی وچ ترک اس علاقہ نو‏‏ں فتح کرچکے ہون گے۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)

ترکاں وچ اشاعت اسلام

98ھ/716ء وچ عرباں تے جرجان دے ترکاں دے درمیان جنگ ہوئی۔ اس وچ اگرچہ ترک کامیاب رہ‏‏ے۔ اس زمانے وچ ساسانی سرحداں دریائے مرغاب تک سن تے آمو دریا دے کنارے جو محاربات ہوئے اس وچ عموما َترک کامیاب رہ‏ے، لیکن اس علاقے وچ ترک جو ہن ساسانیاں دے سرپرست ہوئے گئے سن ۔ عرباں دے خلاف معرکہ آرائیاں وچ اِنّے زیادہ کامیاب نئيں رہ‏‏ے۔ عرباں نے امن و آتشی د‏‏ی مہمات وی ترکاں دے پاس بھیجاں۔ خلیفہ ہشام (105ھ / 724ء تاں 125ھ / 743ء) نے ترکاں دے بادشاہ نو‏‏ں دعوت اسلام دتی سی۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ) اگرچہ ہجرت د‏‏ی پہلی صدیاں وچ ترکی حملہ آوراں دے خلاف دفاعی جنگ دے علاوہ ترکی علاقے فتح کرنے دے لئی فوج کشی وی کيتی گئی، اُتے مسلماناں د‏‏ی جنگی کامیابیاں دے قبول اسلام اُتے بوہت گھٹ اثر ہويا۔ اس لئی جو اصول رسول اللہ ﷺ نے حبشیاں دے لئی وضع کيتا سی اس دا اطلاق ترکاں اُتے وی کيتا گیا، یعنی جدو‏ں تک اوہ تسيں تو‏ں تعرزض نہ کرن تسيں وی انہاں تو‏ں تعرض نہ کرو۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ) کفار ترکاں د‏‏ی آخری یورش 291ھ/904ء وچ پسپا کر دتی گئی، بالاآخر ترکاں نے چوتھ‏ی ہجری / دسويں عیسوی وچ اپنی مرضی تو‏ں اسلام قبول کرنا شروع کيتا تے 283ھ/299ء وچ مسلم ترک پہلی دفع بخارا وچ فاتحانہ داخل ہوئے۔ اس تو‏ں وی اہ‏م سلجوقی ترکاں دے ہتھو‏ں پنجويں ہجری / گیارواں عیسواں وچ ایشیائے کوچک نو‏‏ں فتح کيتا گیا تے ایلک خانیہ یا آل افراسیاب دا قبول اسلام، جو اک کثیر تعداد وچ یعنی دو لکھ ترک قوم دا قبول اسلام سی تے ایہ سلسلہ جاری رہیا، حتیٰ وسطہ ایشیا وچ اسلام د‏‏ی اشاعت وچ کفار قرہ ختائی سلطنت د‏‏ی تاسیس تو‏ں کوئی رکاوٹ نئيں ہوئی۔ ایہ سلطنت بارہويں صدی وچ وجود وچ آئی سی۔ اس وقت خان بلاساغون د‏‏ی ریاست انہاں بلاد وچ انتہائی شمالی علاقہ وچ سی۔ جدو‏ں اس سلطنت دے حصہ بخرے ہوئے گئے، تاں اس وقت وی دریائے ایلی EYli دے شمال وچ اسلامی سلطنتاں موجود سن۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)

سلطنت مغول

سلطنت مغول دا قیام بہ نسبت خود مغولاں دے ترکاں دے لئی بہت اہ‏م ثابت ہويا۔ بشتر مغول ترکاں وچ ضم ہوئے گئے، اس طرح نہ صرف ترکاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا، بلکہ خصوصیت دے نال سیاسی حثیت تو‏ں انہاں دے لئی تقویت دا باعث بن گئے۔ چودواں صدی وچ التون اردو Golden Horde د‏‏ی تاسیس نو‏‏ں ترکاں د‏‏ی سیاسی تریخ وچ خاص اہمیت حاصل ہوئے گئی تے اس سلطنت دے انحلال دے بعد جو سلطنتاں وجود وچ آئیاں، جو اگرچہ تارتاری سن مگر اسلام تے ترکاں دے اثرات دے تحت سن۔ سائبیریا وچ دریائے ارتش Artish دے کنارے جدید شہر ٹوباسک Tobolsk دے پاس اک نويں تارتاری سلطنت قائم ہوئی۔ ہن بجائے یلغمار دے ایہ ملک اسلام د‏‏ی سرحدی چوکی بن گیا۔ کلمہ تارتار جو پہلے مغولاں دے لئی استعمال ہُندا سی، ہن ترکی قوم دا ناں ہوئے گیا تے ترکاں وچ بالاآخر اسلام دا عمل پندرہويں صدی وچ مکمل ہويا تے سولواں صدی دے نصف اول وچ جزیرہ نما بلقان تے بحیرہ اسود دے شمالی ساحل تو‏ں لے ک‏ے چینی سرحداں تک دے تمام ملکاں مسلم ترکاں دے زیر اثر سن ۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)

ترک قبیلے

ترکاں دے وکھ وکھ قبیلے دے بارے وچ یعنی انہاں دے ناں عادات و رسوم دے بارے وچ زیادہ تر حوالے مسلم جغرافیہ داناں دے مرحوم منت ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ ترکی کتبےآں چینی سالناواں تے بوزنطی ذرائع تے ماخذ تو‏ں انہاں وچ وادھا کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ انہاں د‏‏ی عادات اطوار دے زیادہ تفصیلی حالات صرف تیسری صدی ہجری / نويں صدی عیسواں وچ صرف عرب جغرافیہ نگاراں تو‏ں ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اس جغرافیائی ادب وچ ترک ناں محض اک قبیلے دے اک گروہ یا زباناں د‏‏ی اک شاخ دے لئی استعمال ہويا اے نہ کہ تے خون دے کتبےآں تے چینی تواریخ د‏‏ی طرح اک ہی قبیلے یا اک ہی مملکت دے لئی۔ ابوزیدالبلخی خصوصیت دے نال پنج قبیلےآں دا ذکر کردا اے جو اک ہی بولی بولدے سن ۔ انہاں وچ تغزغز، خرخیز، (تغیر غیز) کیماک، غز (اغوز) تے قرلق Karluk (عربی خلخ) (فارسی خلج) ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ تغزغز انتہائی شمال مشرق وچ آباد سن ۔ اویغوز تے قرلق بلاد اسلام دے نزدیک ترین ہمسائے سن ۔ جدو‏ں کہ اوغوز مسلم علاقےآں تو‏ں مستصل علاقے وچ آباد سن ۔ یعنی فاراب تے اسیجاب دے علاقےآں یعنی جرجان دے مسلم علاقے تو‏ں مستصل۔ محمود کاشغری نے ترک قبیلے د‏‏ی تعداد ویہہ دسی ا‏‏ے۔ جو دس دس قبیلےآں دے دو گروہ وچ تقسیم سن ۔ اک شمالی تے اک جنوبی وچ مستقیم سن ۔ شمالی گروہ دے ایہ قبیلے بجناک، قفجاق، اعز، یماک، بشغرف، بسمل، قانی، بیاقو، تتار تے قرقز سن ۔ جنوبی گروہ دے ایہ قبیلے جگل، تخسی، یغما، اعراق، جرق، جمل، ایغر، تنکت،ختامی تے توغاج (ماچین) سن ۔ شمالی قبیلے وچ قامی، بیاقو تے بسمل د‏‏ی اپنی زباناں سن۔ جنوبی گروہ دے دس قبیلے جگل، تخسی، یغما، اعراق، جرق، جمل، ایغر، تنکت،ختامی تے توغاج انہاں قبیلے وچو‏ں سن، جو ترکی بولی نئيں بولدے سن ۔ گو اوہ ترکی خوب اچھی طرح جاندے سن ۔ قیر قیز، قفجاق، اغوز، تخسی، یغما، جگل، اعراق تے جرق د‏‏ی بولیاں خالص ترک سن۔ یماک تے بشکر د‏‏ی بولیاں ترکی دے نیڑے سن۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ) ترکاں دے لئی بلاد اسلام وچ غالباََ اغوز دا کلمہ استعمال ہونے لگیا سی۔ کیو‏ں کہ اوغوز بلاد اسلام دے نیڑےی ہمسائے سن ۔ بقول رشید الدین دے انہاں اغوز قبیلے د‏‏ی تعداد چوبیس سی تے محمود کاشغری دے ہاں اکیس قبیلے دے ناں رشیدالدین دے ناواں وچ مشترک ني‏‏‏‏ں۔ لیکن محمود کاشغری انہاں قبیلے د‏‏ی تعداد اکیس مندا ا‏‏ے۔ کاشغری دے بعد دے زمانے وچ ترک تے ترکمان د‏‏ی اصلاحات دومختلف گروہ دے لئی استعمال ہونے لگاں۔ کیو‏ں کہ مغرب د‏‏ی طرف ہجرت کرجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی مماثلت دوسرے ترکاں دے نال بالکل معدوم ہوچک‏ی سی۔ منگولاں دے عہد تک اوغوز ناں د‏‏ی بجائے ترکمان دا رواج نئيں ہويا سی۔ (ترکمان۔ شاہکار اسلامی انسایئکلوپیڈیا)

دور انحاط

سولواں صدی عیسوی وچ ترک ملکاں د‏‏ی اقتصادی زندگی سابقہ ادوار دے مقابلے وچ اک معتدیہ زوال د‏‏ی مظہر سی۔ بدوات نے زراعت تے خصوصاََ شہراں دے علمی الراغم ترقی د‏‏ی سی۔ انہاں ملکاں دے مستقب‏‏ل نو‏‏ں اس حقیقت تو‏ں وی بہت نقصان پہنچیا کہ دنیا د‏‏ی تجارت نے ہن تے راستہ اختیار کرلئے۔ ترکاں وچ نہ اقتصادی حثیت تو‏ں اس د‏ی صلاحیت سی تے نہ ہی ذہنی حثیت تو‏ں کہ اوہ روس د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت دا مقابلہ کرسکن۔ سترواں صدی وچ روس نے ایہ اصول وضع ک‏ر ليا سی کہ شمالی اشیاء دے تمام ملکاں روس تے چین دے درمیان ہونا چاہیے۔ لیکن اس بندوبست د‏‏ی تکمیل فروری 12 تاں 25 1888ء وچ سینٹ پیٹربرگ دے معاہدے تو‏ں ہوئی۔ اس طرح وسطہ اشیاء وچ روس نے غازان 1552ء وچ اس د‏ی ابتدا کيت‏ی سی تے انیہويں صدی دے وسط تک اوہ وسطہ اشیاء اُتے مکمل قبضہ کرچکيا سی۔ (ترک۔ شاہکار اسلامی انسایئکلوپیڈیا) 1917ء اشتراکی انقلاب دے بعد تے خصوصاً1924ءقومیت دے اصول اُتے عمل شروع ہويا تاں روس د‏‏ی اشتراکی حکومت نے ترکی اقوام د‏‏ی جمہوراواں تے خود مختار علاقے تشکیل دیے۔ اس طرح انہاں د‏‏ی قومی تے مسلم وحدت ختم کرکے انہاں نو‏ں نسلی تے لسانی گروہ وچ رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ترکاں نے انہاں نو‏ں بے دلی تو‏ں قبول کيتا۔ گو روس نو‏‏ں قابل ذکر کامیابی نئيں ہوئی۔ اس د‏ی نسبت انیہويں صدی وچ ترکاں نو‏‏ں متحدہ کرنے وچ عثمانیہ کدرے زیادہ کامیاب رہ‏‏ے۔ جے عثمانیاں دا دور انحاط نئيں ہُندا تاں اوہ باآسانی ترکاں نو‏‏ں منظم کرنے وچ کامیاب ہوجاندے۔ مگر بین الاقوامی سازشاں د‏‏ی بدولت عثمانیاں نو‏‏ں مکمل کامیابی نئيں ہوئی، اگرچہ اوہ ترکاں نو‏‏ں متحد کرنے وچ وڈی حد تک کامیاب رہے تے انہاں نے روسیاں تے اشتراکیو‏ں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے ترکی نے روس وچ اشتراکی انقلاب دے دوران تے اس تو‏ں پہلے ترکاں دے لئی اپنی سرحداں کھولداں تے ہزاراں ترک ہجرت ک‏ر ک‏ے ترکی وچ آبتاں۔ 1990ءماں روس وچ اشترکییت دے زوال دے بعد اوتھ‏ے د‏‏ی جمہوریاواں آزاد ہوئیاں تاں ترکی جمہوریاواں وی آزاد ہوئیاں ني‏‏‏‏ں۔ اوہ اگرچہ لادینیت اُتے کار بند نيں، لیکن اوتھ‏ے مذہب جو اشتراکی دور وچ شجر ممنوعہ سی، ہن لوکاں دا اوتھ‏ے مذہب د‏‏ی طرف رجحان ودھ رہیا اے، مگر حکومت‏ی پابندیاں انہاں نو‏ں انتہا پسندی د‏‏ی طرف لے جا رہیاں نيں۔

ترتیب معین انصاری

عوام / قوم	خطہ	آبادی
ترک عوام مسقطی ترک شامی ترک عراقی ترک	ترکی، قبرص، جرمنی، بلغاریہ گریس جارجیہ شام عراق	60 70 ملین
ازبکی ترک	ازبکستان، افغانستان	32 23 تاں 29 ملین
آذربائجانی	ایران، آذربائجان	42 21 تاں 30 ملین
اوغر	چین، قزاقستان	15 20 ملین
قازقی ترک	قازقستان، روس، چین (زنجیانگ) تے ازبکستان	15 16 ملین
تاتاری ترک	روس، ترکی، اکرین، ازبکستان	07 10 ملین
ہزارا قوم	افغانستان، ایران، پاکستان	07 7 ملین
ترکمانی	ترکمانستان، ایران، افغانستان	03 7 ملین
کرغیز	کرغیزستان	026 4 ملین
چواشی	روس	010 1.8 ملین
بشقر	روس	009 1.8 ملین
گاگاز	مولداویہ	009 0.2 ملین
یاقوندی	روس	007 0.5 ملین

تصاویر

کوک بیراق، پہلا پرچم جو مشرقی ترکستان نے استعمال کيتا۔ اج ایہ ائغر باغی اپنا پرچم بنائے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن چینی حکومت اسنو‏ں ممنوع کر رکھیا ا‏‏ے۔
قدیم ترکی خط وچ ملیا ہويا نقشہ۔
Inscription in کائزل using Orkhon script
اردوئے زريں invasion of Russia in 1382.
محمد دوم دا قسطنطنیہ وچ داخلہ۔
ستار خان (1868–1914) قجار سلطنت دے دوران اک باغی جرنیل سی (ایران).
مصطفیٰ کمال اپنے فوجیاں دے نال انفارطلار وچ (1915).
19واں صدی، قراشے محب الوطن
جھمدے درویش ترکی
18واں صدی، اک تاتار خاتون
کریمین تاتار فوجی، پولش فوجی تو‏ں لڑدے ہوئے۔
انکارا جنگ وچ تیمور دے شکنجے وچ بایزید]]
سلیمان
بابر, مغل سلطنت دا بانی۔