جنگ آزادی وچ اردو ادیباں دا حصہ
اردو ہے جسکا نام ہمی جانتے ہیں داغ
سارے جہاں میں دھوم ہماری زبان کی ہے
۹ مئی ۱۸۵تیغ و تفنگ، قرابین، بندوق، گولیاں، بارود، قلب تشکر تیار، مینمارعولا، چوکس دستہ دی مارچ پاسٹ توپاں دے دہانے کھل گئے تے جنگ آزادی دا کھل گیا ۔ادھر دلیّ دی منگ دا سیندور اجڑنا سی کہ آتش شوق تے بھڑک اٹھی ۔دلی دی بربادی پر۱۹۶۲ وچ فغان دہلی دی اشاعت پرتحریک خلافت دے زمانے وچ منشی مشتاق میرٹھی دے جذبات حریت دا زیور طبع توں آراستہ ہونا ایسالس برنی تے بعد وچ سبط حسن دی مرتبہ آزادی دیاں نظماں منظر عام اُتے آ ئاں۔ اردو ادب قدم قدم پرخارجی محرکات توں متاثر ہويا۔ ایہ قعلاں تے محلےآں دی فصیلاں دے اندر پروان نئيں چڑھی۔ اردو درباری بولی نئيں سی اس نے ہمیشہ عوام دے دل دی دھڑکناں توں اپنا رشتہ قائم رکھیا۔ درباراں وچ ہمیشہ فارسی دا چلن رہیا۔ سلطنت۔ مرہٹہ دی بولی وی فارسی سی ۔تریخ دے نہا ں خانے وچ جدوں اسيں دیکھدے نيں تاں معلوم ہُندا اے کہ ۱۳ ويں صدی عسوی دے آغاز وچ جدوں دلی نے سیاسی مرکز یت حاصل کر لئی ،کھڑی بولی یا بولی دہلوی یا اردو برج بھاشا دے اثرات دے تحت اوتھے نويں سرے توں اپنے قدم جمانے لگی ،خو بئی قسمت کہ اس نے ایويں کچھ پھلنا پھولنا شروع کيتا کہ دیکھدے ہی دیکھدے پنجاب ،بہار ،اور دکن اس دی آغوش وچ سمٹ آئے۔ پندر ہويں صدی وچ دلی دی مرکزیت توں ناطہ توڑ لینے دے بعد دکنی اردو وچ سنسکرت لفظاں تے تر کیباں شامل ہونے لگياں تے بعد ازاں اردو قومی وحدت دا اک موثراور دل پسندیدہ وسیلہ بندی چلی گئی ۔اب میدان صوفیاں دے ہتھ وچ سی انہاں نے تصوف دے انہاں پہلو واں نوں جلا بخشی۔راما نج اسکول توں وابستہ سوامی رما نند نے بھکتی تحریک وچ ہر فرقے نوں شامل کيتا تے مشرقی سلطنت دے آخری فرما روا حسین شاہ مشرقی نے جونپور وچ پہلی بار وحدت قومی دے تصور نوں پیش کيتا ۔اکبر دے عہد وچ اس تصور نے سونے اُتے سہاگے دا کم کيتا ۔دارا شکوہ تے فیضی نے سنسکرت ادب دے ترجمے کيتے امیر خسرو تے عبد الرحیم خان۔ خاناں نے۔ ہندی وچ شا عری کيتی۔ ہن دیر حرم دے بنیادی اتحاد اُتے زور دتا جانے لگا۔اور واعظ و زاہد اُتے اک نويں دور دا آغاز ہويا ۔
دکن وچ قلی قطب شاہ دے اشعار عوام دے دل دی دھڑکناں توں تال میل کھانے لگے، وجہی دی ’سب رس‘ ايسے سلسلے دی اک خوبصورت لڑی اے ۔شمال ہند وچ نظیر اکبرآبادی اپنے انفرادی شان توں ساڈے سامنے جلوہ گر ہُندے نيں انہاں دا کلام چاسر دی خوبصورت پو ر لسٹر یٹ گیلری اے جس وچ انکا عہد سانس لیندا ہويا نظر آندا اے۔ عید، ہولی، دیوالی، بازار،میلہ، بسنت، جاڑا، گرمی، برسات، بچپن جوانی، بڑھاپا سبھی دیکھ لیجئے حتی کہ کبوتر بازی، بٹیربازی، دریا دی سیر ایہ سب رواں دواں تصویراں نيں جس وچ نظیر نے عوامی کلچر دا ایسا کلوز پ پیش کيتا اے کہ اج تک اہل نظر انگشت بد نداں نيں نظیر دی نگاہاں ہمیشہ زندگی دی بنیاد ی حقیقت اُتے مر نوں ز رہندیاں نيں ۔ فیر اردو دے محل سرا وچ اک گدا ئے متکر دی آواز گونجی جو سانوں آگاہ کردا اے ۔
میر صاحب زمانہ نازک ہے
دونوں ہاتھوں سے تھا مئے دستار
فیر ايسے محل سرا وچ اک درویش دی صد ا گونجی جس نے سانوں ترک رسو م اُتے آمادہ کيتا ۔
ہم موحد ہیں ،ہمارا کیش ہے ترک رسوم
سبق جب مٹ گیا اجزائے ایماں ہوگیں
اس کے لئے کہ اصل ایما ں مقصود تھا
وفا داری بشرط استواری اصل ایمان ہے
میرے بتخا نے میں تو گاڑ کعبے میں برہمن کو
پھر وہ بھی نگاہوں سے اجھل ہو گیا ہے۔
غالب خستہ کے بغیر کون سے کام بند ہیں
روئے زار زار کیا کیجئے ہائے ہائے کیوں
اس طرح اردو دیکھدے ہی دیکھدے روشن مینا ر بن گئی تے دنیا نوں منو ر کرنے لگی،جس توں قومی یکجہتی دی کرناں چھن چھن کر باہر آنے لگياں ۔فیر تریخ دا اوہ موڑ آیا جدوں اورنگ زیب دی پالیسی نے اس قومی تحریک نوں عظیم نقصان پہنچیا یا لیکن بیچاری اردو وڈی سخت جان نکلی ۔اور ایہ اک انحطاط پذیر معاشرے دی گود وچ ايسے طرح پھلدی پھولدی رہی کہ تریخ نے اک ہور جست لگائی ۔اب رام نارائن موزو ں انگریز اں دے ہتھوں سراج ا لد و لہ دی شکست توں متاثر ہو کے کہ رہے سن ۔
غزالا ں تم تو واقف ہو کہو مجنو ں کے مرنے کی
دوانا مر گیا آخر کو ویرانے پر کیا گزری
اب ذرا عبدالحی تاباں دے وی تیور دیکھئے جنکے مردا نہ حسن دی تعریف وچ آزاد ’آب حیات‘ وچ رطب اللسان نيں
نہیں مقدور کہ جا چھین لو تخت و طا ؤس
نال ہی نال معاصرین تے امراء دے سلسلے وچ میر دے تیکھے طنزسے وی لطف اٹھاندے چلئے
ٹکڑوں پر جان دیتے تھے سارے فقیر تھے
قاسم نے شاہ عالَم اُتے سخت حملے کيتے تے اسنوں ظل الہی کہنے دے بجائے ،ظل شیطان تک کہ ڈالیا ۔جناب مصحفی وی کسی توں کم نئيں سن ۔
ہندوستان کی دولت و حشمت جو کچھ کہ تھی
ظالم فر نگیوں نے بد تدبیر کھینچ لی
اس طرح اردو ہندوستان دے کلچر شعور دی تشکیل وچ اک نمایاں رول انجام دیندی رہی ۔ایہ سچ اے کہ معاشرے دی سچی تے جیندی جاگتی تصویر اں اردو دے ادبی سرما ئے وچ بکثرت ملدی نيں، اردو ادب دے دامن وچ کیہ کچھ نئيں اے ۔بہر حال ،سلطنت مغلیہ اورشاہان اودھ دے زوال دے بعدکلچر تحریک دی بنیاد پئی ۔اور استوار ہُندی گئياں ۔ تریخ شاہد اے کہ انیسو اں صدی دے آخر تے بیسو اں صدی ادائل وچ اس تحریک نے اردو دا قدم قدم اُتے سہارا لیا اے ایويں تاں اردو دا پہلا اخبار “جام جہاں نما “سی جو ۱۸۲۳ء وچ شا ئع ہويا۔ لیکن جدوں اس تحریک دے قدم لڑ کھڑا ئے تاں بقول گار سین دتا سی تے اردو صحافت نے اگے ودھ کے اس دے بازو واں نوں مضبوطی توں تھام لیا مگر راہ وچ قربانیاں سی۔عظیم قربانیاں! منیجر صادق الاخبارکو تن ماہ قید با مشقت دی سزا ملی۔ صہباء تے نجانے کِنے شہید کيتے گئے‘ دلی اردو اخبار دے ایڈیٹر (محمد حسین آزاد ) دے والد مولوی محمد باقر نوں پھانسی دتی گئی ۔آزاد دے خلاف وی گرفتاری دا وار نٹ جاری ہويا مگر جاکو راکھے سائیاں مار سکے نہ کوئے ۔ لیکن ہن تریخ دا اوہ موڑ سی جدوں سر سید دی مصا لحت پسندی تے اکبر دی روایت پرستی جدید نثر تے شدید طنز دے قالب وچ ڈھل گئی ۔
بہت عمدہ ہے اے ہم نشیں برٹش راج
کہ ہر طرح کے ضوا بط بھی ہیں اصول بھی ہے
جب اتنی نعمتیں مو جود ہیں یہاں اکبر
تو ہرج کا ہے جو ساتھ اسکے ڈ یم فول بھی ہے
چنا نچہ اردو ادب وچ اک واضح انقلاب پیدا ہويا ،جس دا اظہار حالی تے آزاد دی نظماں وچ ہُندا اے ۔حالی نے مسلماناں دی مندی حالت دا مرتبہ لکھیا ۔اور ہندوستان دی عظمت دے گیت گائے ۔ فیر ۱۸۷۷ وچ منشی سجاد حسین نے’اودھ پنچ‘ جاری کيتا ۔ایہ اخبار تقریباً ستر سال تک آزادانہ خیالات دا علمبردار رہیا ۔اس دے ممتاز لکھنے والےآں وچ اکبر، شرر، سر شار، تے چکبست پیش پیش سن ۔
۲۸ دسمبر۱۸۸۵ نوں بمبئی وچ انڈین نیشنل کانگریس دا پہلا اجلاس منعقد ہو چکيا سی۔ ابتداء وچ تاں اس تحریک وچ اعتدال سی لیکن آہستہ آہستہ اک آزادی پسند طبقہ سر اٹھانے لگیا تے آکلینڈ قانون دے زمانے یعنی ۱۸۸۸سے ہی انگریزاں نے پروپگینڈا شروع کر دتا کہ مسلمان کانگریس دے خلاف نيں ۔ سر سید تے نذیر احمد دی پالیسی توں اس پرو پگنڈا وچ ہور تقویت ملی، چند ادیب و شاعر ایداں دے وی سن جنہاں نے کانگریس دی شدید مخالفت وی دی لیکن مسلماناں دا اک خاص طبقہ ہمیشہ کانگریس دے سا تھ رہیا تے رفتہ رفتہ اس نے اک مشترکہ سیاسی مورچہ دی صورت اختیار کر لئی۔ ہن انتہا پسنداں دا اک طبقہ بال گنگا دھر تلک دی قیادت وچ سامنے آرہیا سی ۔اج ملک دے اس مشہور قول دی گھن گرج نوں کون فرا موش کر سکدا اے ۔ ’سوراج ساڈا پیدائشی حق اے تے اسيں اسنوں لے کے رہن گے۔‘
۱۹۰۵ وچ تقسیم بنگال دی تحریک نے شدت اختیار کر لئی۔ حسرت موہانی دا ايسے انتہا پسند انہ گروہ نال تعلق سی۔جو ابھر کر ہن سامنے آرہیا سی حسرت موہانی دی سیاسی نظماں اس حقیقت دی غماز نيں۔ ۱۹۱۱ماں احساس غلامی دی فضا ہور تیز ہو گئی ۔اب ’زمانہ‘ اور’ مخزن‘ وچ وی قومی تنظیماں دی بہتات نظر آنے لگی سی۔ ۱۹۱۵ وچ مسز اینی بیسنٹ نے ہوم رول تحریک چلائی تے چکبست چونک اٹھے …
طلب فضول ہے کانٹوں کی پھول کے بدلے
نہ لیں بہشت بھی ہم ہوم رول کے بدلے
لیکن اس دور دی شاعری نے دراصل ظفر علی خان دے دم قدم توں تقویت تے غذا حاصل کيتی۔ انکو سر زمین ہند توں دیواناں دی طرح عشق سی ۔ ظفر علی خاں قید فرنگ دا مزا چکھنے دے باوجود ’انقلاب ہند‘ دے نقیب بنکر آئے سن …
بارہا دیکھا ہے تونے آسماں کا انقلاب
کھول آنکھ اور دیکھ اب ہندوستاں کا انقلاب
ایہی اوہ دور سی جدوں اقبال اپنا’ترانہ ہندی‘ لے کے جلوہ افروز ہُندے نيں انہاں دے پاس ’نیا شوالہ‘ تے ’ہندوستانی بچےآں دا گیت‘ وی اے ۔ لیکن اوہی اقبال مئی۱۹۳۷ماں محمد علی جناح نوں مشورہ دیندے ہوئے دکھا ئی دیندے نيں ۔ ’ہندوستان وچ امن و امان بحال رکھنے دا واحد طریقہ کار ایہ اے کہ نسلی ،مذہبی تے لسانی بنیاداں اُتے ملک نوں از سر نو تقسیم کر دتا جائے۔‘
گویا پہلی جنگ عظیم توں پہلے دے اقبال نوں اساں کوچ لیا تے بعد دے اقبال نوں پاکستانی اٹھا لے گئے ۔بقول فراق گورکھپو ری ’اقبال دی شخصیت دو حصّاں وچ منقسم ہو گئی سی تے ایہ دونے حصّے کدی آپس وچ ملنے تے جھگڑنے دے شکار ہو کے رہ گئے سن ،حقیقت کسی مذہب و ملّت دی میراث نئيں ہُندی ،کاش اقبال ایہ سمجھ سکدے۔‘
شاید ايسے لئے اج ماہر اقبالیات اقبال نوں ہندوستان وچ سیکو لر شاعر ثابت کردے نيں تے جدوں پاکستان جاندے نيں تاں انہاں نوں اسلامی شاعر کہندے نيں ۔
اسی دوران ۱۹۱۹ماں ’جلیا ں والا باغ‘ دے المناک سانحے دے بعد اردو دے ادبی افق اُتے دو تے ممتاز شخصیتں نمودار ہوئیاں۔ ابوالکلام آزاد تے مولانا محمد علی،اب تحریک آزادی دی مشعل فضا وچ تے بلند ہو گئی۔ فیر یگانہ قومی یک جہتی دے نقیب بن دے آئے لیکن انہاں دی آواز نوں کچل دتا گیا۔۱۹۳۶ماں انجمن ترقی پسند مصنفاں دے قیام دے نال سجاد ظہیر،منشی پریم چند، اختر رائے پوری ،فراق ،مجناں ،یوسف علی مہر تے بعد وچ وامق مخدوم، مجاز،جذبی، سلام مچھلی شہری،جاں نثار اختر،فیض ،راشد ،اختر الایمان، میراجی۔ علی سردار جعفری، وغیرہ وغیرہ سامنے آئے ۔وامق دی نظم ’بھُکھا بنگال‘ نے ۱۹۴۴ماں ملک دے طول عرض وچ اک کہرام برپا کر دتا ۔
پیٹھ سے اپنے پیٹ لگا ئے لاکھوں الٹے کھاٹ
بھوک مہنگا ئی سے تھک تھک کر اترے موت کے گھات
یہ سچ اے کہ ترقی پسند تحریک اُتے مختلف سمتاں توں کاری حملے کيتے گئے آل احمد سرور نے تاں ایتھے تک لکھیا …
’اس تحریک دے بعض علمبرداراں وچ وڈی سطحیت۔ وڈی رعونت، وڈی تنگ نظری، وڈی قطعیت اے۔ ایہ زندگی نوں مارکسی فارمولےآں تے اقتصادی اصولاں دے سوا کچھ نئيں سمجھدے ۔ایہ اک ذہنی غلامی توں کڈ کے دوسری ذہنی غلامی وچ انسان نوں مبتلا کرنا چاہندے نيں ۔اوداں سرور صاحب کسی نہ کسی طرح دی غلامی دے اسیر ضرور نيں اوہ چاہے انہاں دے افکار و نظریات نوں ہی غلامی کیوں نہ ہو، انہاں حقا ئق توں قطع نظر ايسے تحریک دے زیر سایہ صرف مہاتما گاندھی اُتے جِنّی معرکتہ الاآرا نظماں اردو وچ لکھی گئياں کوئی دوسری بولی مثال نئيں پیش کر سکدی ۔ انہاں نوں دناں مجروح دی آواز دا جادو کچھ ایويں چڑھ کر بول رہیا سی کہ خود انہاں نوں وی احساس ہو چلا ۔
میں اکیلا ہی چلا تھا جانب منزل مگر
لوگ ساتھ آتے گئے اور کارواں بنتا گیا
بہر حال۱۹۴۷ دے بعد تریخ دی چالس سالہ ترقی پسند تحریک دا عروج وزوال ہو چکيا سی۔ جدید یت دے مرا ری اپنا تماشا دکھا کر کھسک گئے۔ ہن عوامی کلچر دی باری فورم دی باری اے جس دتی آواز اُتے اردو ہندی دے ادیب لبّیک کہ رہے سن
ہم ہیں تو ابھی راہ میں ہے سنگ گراں اور
مرادآباد ،علی گڑھ ،جمشید پور ،احمد آباد ،الہ آباد، میرٹھ،بیدلی ہائے تماشا کہ نہ عبرت اے نہ ذوق بے کسی ہائے،تمنا کہ نہ دنیا اے دین
بہر صورت بیچاری اردو زندہ اے تے ختم ہونے والی سی وی نئيں۔ اس طرح اسيں دیکھدے نيں کہ جنگ آزادی وچ اردو ادیباں تے شاعراں دا بہت وڈا حصّہ اے ۔انہاں نے تریخ دے بہت اہم موڑ اُتے کار ہائے نمایاں انجام دتے نيں جو اس حسن و خوبی دے نال صرف اردو ادیب ہی انجام دے سکدے نيں۔