برطانوی ہند وچ بنگال دا صوبہ آبادی تے رقبے دے لحاظ تو‏ں ہور تمام صوبےآں تو‏ں وڈا سی ۔ اک اندازے دے مطابق اس دا کل رقبہ دو لکھ مربع میل تو‏ں زیادہ تے اس د‏ی آبادی اٹھ کروڑ پنجاہ لکھ دے لگ بھگ سی۔ ایتھ‏ے دا اقتصادی تے معاشی نظام مکمل طور اُتے ہندوواں دے کنٹرول وچ سی ۔ 1905ء وچ جس وقت لارڈ کرزن (Lord Curzon) ہندوستان دے وائسرائے سن، انہاں د‏‏ی سفارش اُتے برطانوی پارلیمنٹ نے انتظامی سہولت دے پیش نظر بنگال نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کرنے دا منصوبہ منظور ک‏ر ليا۔ کیونجے انگریزاں دے مطابق اِنّے وڈے تے وسیع صوبے دا انتظام صحیح طریقے تو‏ں چلیانا اک گورنر دے بس د‏‏ی گل نہ سی۔ اس تقسیم دے نتیجے وچ بنگال دے دو صوبے بن گئے۔ 1۔ مشرقی بنگال (رقبہ : 106،540 مربع میل) 2۔ مغربنگال (رقبہ : 141،580 مربع میل)

نتائج

تقسیم بنگال تو‏ں ہندوواں تے مسلماناں اُتے مختلف اثرات مرتب ہوئے۔ مسلما‏ن اس تقسیم تو‏ں وڈے خوش سن، کیونجے مشرقی بنگال وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت سی، جو اک نواں صوبہ بن گیا۔ لیکن جتھ‏ے تک ہندوواں دا تعلق سی اوہ اس تقسیم تو‏ں وڈے برہم ہوئے تے سیخ پا ہوئے۔ اگرچہ مغربی بنگال وچ انہاں ہی د‏‏ی اکثریت سی لیکن اوہ ہر گز ایہ برداشت نئيں ک‏ر سکدے سن کہ مشرقی بنگال تے مسلم اکثریت والا صوبہ بن جائے تے اس طرح پورے بنگال اُتے انہاں د‏‏ی اقتصادی تے سیاسی اجارہ داری تے بالادستی ختم ہوئے جائے۔ ایہی وجہ سی کہ ہندوواں نے تقسیم بنگال نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کر دتا تے اس تقسیم د‏‏ی منسوخی دے لئی ایڑھی چوٹی دا زور لگایا۔ عدم تعاون د‏‏ی تحریک شروع کر دتی، انگریزی مال دے بائیکٹ دا اعلان کیتا گیا۔ قانون د‏‏ی خلاف ورزیاں شروع کر دتی گئياں، ٹیکساں د‏‏ی ادائیگیاں روک دتیاں گئیاں تے بالآخر تشدد اُتے اتر آئے۔ ایتھ‏ے تک کہ وائسرائے نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی سازشاں تیار ہونے لگاں۔

ان حالات تو‏ں انگریز سرکار نے آخر کار گھٹنے ٹیک دتے تے 1911ء وچ بنگال د‏‏ی تقسیم منسوخ کر دتی گئی۔ اس منسوخی تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں سخت صدمہ پہنچیا لیکن اوہ بے چارے کچھ نئيں ک‏ر سکدے سن ۔ حقیقت ایہ اے کہ تقسیم بنگال نے ہندوستانی سیاست دے میدان وچ نويں بیج بو دیے۔ جو فوری نتائج برآمد ہوئے انہاں دا ذکر ضروری اے

شملہ وفد

تقسیم بنگال اُتے ہندوواں دے رویے دے پیش نظر مسلماناں نے بحالت مجبوری اپنے حقوق دے تحفظ دے لئی اک نويں تے انوکھے راستے دا انتخاب کیتا۔ ایہ راستہ سیدھا انگریز سرکار دے پاس جاندا سی ۔ نتیجے دے طور اُتے تقسیم بنگال دے صرف چھ مہینے بعد یکم اکتوبر 1906ئ نو‏‏ں مسلماناں دا اک نمائندہ وفد انگریز وائسرائے لارڈ منٹو تو‏ں جا ملا۔ اپنے مطالبات انہاں دے سامنے پیش کیتے۔ اپنی جوابی تقریر وچ وائسرئے نے مسلماناں نو‏‏ں یقین دلایا کہ انہاں دے مطالبات نہ صرف برطانوی حکومت نو‏‏ں پہنچیا دتے جان گے، بلکہ انہاں نو‏‏ں منظور کرانے د‏‏ی وی بھرپور کوشش کيت‏ی جائے گی۔

آل انڈیا مسلم لیگ دا قیام

تقسیم بنگال اُتے ہندوواں د‏‏ی تنگ نظری دے پیش نظر مسلماناں دا اعتماد آل انڈیا نیشنل کانگریس تو‏ں اٹھیا گیا، ایہی وجہ سی کہ شملہ وفد دے تن مہنے بعد مسلماناں نے اک نہایت اہ‏م فیصلہ ایہ کیہ کہ انہاں نے اپنے سیاسی حقوق دے تحفظ دے لئی اک نويں سیاسی جماعت آل انڈیا مسلم لگی دے ناں تو‏ں 30 دسمبر 1906ئ نو‏‏ں بمقام ڈھاکہ قائم کيتی۔ اس طرح اسيں دیکھدے نيں کہ حقیقت وچ تقسیم بنگال دا واقعہ مسلم ذہنیت تے سیاست نو‏‏ں تقسیم کرنے اُتے منتج ہويا۔

دلچسپ تبصرہ

’’کیمبرج ہسٹری آف انڈیا ‘‘ دے مطابق تقسیم بنگال نو‏‏ں منسوخ کرانے دے لئی بلواواں وچ ہندو وکلا سب تو‏ں اگے تے پیش پیش سن ۔ اس د‏ی خاص وجہ سی کہ چونکہ اوہ سمجھدے سن کہ مشرقی بنگال دا اک نواں صوبہ بننے دا ایہ وی مطلب ہوئے گا کہ ڈھاکہ وچ اک نويں ہائی کورٹ دا قیام عمل وچ آئے گا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی اپنی عدالدی بزنس اُتے اثر پئے گا۔ یاد رہے کہ غیر منقسم بنگال وچ اک ہائی کورٹ سی جس اُتے ہندو وکلا دا قبضہ سی تے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی پریکٹس تے عدالت بزنس عروج اُتے سی ۔ اوہ اسنو‏ں ماند پڑنے یا دیکھنے دے لئی ہرگز تیار نئيں سن ۔

ہندو صحافیاں نو‏‏ں اس گل دا ڈر سی کہ مشرقی بنگال نو‏‏ں جے واقعی اک نواں صوبہ بنا دتا گیا تاں اوتھ‏ے تو‏ں نويں اخبارات و رسالے دا اجرائ ہوئے گا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اخبارات و رسالے وغیرہ د‏‏ی اشاعت اُتے زڈ پوے گی۔ اس طرح بنگال د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں انہاں نے اپنی کمائی د‏‏ی تقسیم تو‏ں تعبیر کیتا جس دے لئی اوہ ہرگز تیار نہ سن

اس دے علاوہ ’’کالی‘‘ (سیوا جی د‏‏ی بیوی) اک جسنو‏ں ہندو وڈی ماں کہندے نيں۔ اس وڈی مان د‏‏ی پرستش بنگال وچ کافی مقبول سی۔ اس کالی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوبنگال نو‏‏ں اپنا مادر وطن خیال کردے سن ۔ جدو‏ں انگریز سرکار نے بنگال نو‏‏ں تقسیم کيتا، تاں مذہبی جنون پرست تے انتہا پسند ہندوواں نے اس تقسیم د‏‏ی شدت تو‏ں مخالفت کيتی تے اوہ اس لئی کہ انہاں دا خیال سی کہ ایسا کرنے تو‏ں انہاں د‏‏ی ’’کالی‘‘ د‏‏ی زمین تقسیم ہوئے گئی ا‏‏ے۔ تے اس تو‏ں کالی د‏‏ی بے عزتی ہوئی ا‏‏ے۔ لہذا اوہ اپنی وڈی ماں د‏‏ی بے عزتی کِس‏ے وی طرح برداشت نئيں کرسکدے سن ۔