حدیث موضوع

یہ مقالہ موضوع حدیث دے بارے وچ اے جدو‏ں کہ جعل و موضوع حدیث دا مفہوم جاننے دے لئی جعل حدیث دیکھئے۔

حدیث موضوع یا جعلی حدیث اس روایت نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس دی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے امام معصومؑ د‏‏ی طرف جھوٹی نسبت دتی گئی ہوئے۔ حدیث موضوع نو‏‏ں حدیث مجعول یا جعلی حدیث وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ فقہا دے مطابق جعلی احادیث دا نقل کرنا اس شخص اُتے حرام اے جسنو‏ں جعلی ہونے دا علم اے ؛ مگر ایہ کہ جعلی ہونے دے مصداق نو‏‏ں بیان کرنے د‏‏ی خاطر ذکر کرے۔

حدیث موضوع، ضعیف احادیث دیاں قسماں وچو‏ں اک اے ؛ اس فرق دے نال کہ حدیث موضوع دے علاوہ ہور ضعیف احادیث دا نقل کرنا منع نئيں ا‏‏ے۔ درایت د‏‏یاں کتاباں وچ جعلی احادیث د‏‏ی شناخت دے کچھ طریقے بیان ہوئیاں نيں انہاں وچو‏ں اک حدیث دا مفہوم عقل، قرآن، سنت تے ضروریات مذہب دے مخالف ہونا ا‏‏ے۔

بعض علماء نے جعلی احادیث د‏‏ی جمع آوری د‏‏ی غرض تو‏ں کتاباں لکھایاں نيں۔ سید عبدالحسین شرف الدین د‏‏ی کتاب ابوہریرہ، سید علی حسینی میلانی د‏‏ی کتاب احادیث ساختگی (جعلی احادیث) تے شیخ محمد تقی شوشتری د‏‏ی کتاب الاخبار الدخیلۃ شیعاں د‏‏ی اس بارے وچ لکھی گئی کتاباں وچو‏ں نيں۔

مفہوم‌شناسی

حدیث موضوع اوہ روایت اے جو جعلی احادیث گھڑنے والےآں د‏‏ی طرف تو‏ں بنائی گئیاں نيں تے پیغمبر اکرمؐ تے ائمہ معصومینؐ د‏‏ی طرف جھوٹی نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں احادیث نو‏‏ں موضوع حدیث، یا مجعول حدیث یا جعلی حدیث کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جعلی احادیث نو‏‏ں مختلف طریقےآں تو‏ں جعل کيتا جاندا سی۔ جداں پوری حدیث دا جعل کرنا، یا حدیث وچ کچھ لفظاں وادھا کرنا، کچھ لفظاں کم کرنا یا لفظ وچ کوئی تحریف یا تبدیلی لے آنا

جعلی احادیث د‏‏ی کچھ مثالاں

پنجويں صدی ہجری وچ لکھی گئی تریخ بغداد نامی کتاب وچ پیغمبر اکرمؐ تو‏ں منقول اے کہ إِذا رَأیتُمْ مُعاوِیةَ یخْطُبُ عَلَی مِنْبَرِی فاقبَلِوه، فانّه امینٌ مأمونٌ»‎ ​؛ جدو‏ں کدی معاویہ نو‏‏ں میرے منبر اُتے تقریر کردے ہوئے دیکھیا تاں اس د‏ی گل مان لو کیونجے اوہ امین تے قابل اطمینان ا‏‏ے۔ شیعہ رجالی عالم محمدتقی شوشتری دا کہنا اے کہ ایہ حدیث اصل وچ إذا رَأَیتُمْ مُعاوِیةَ یخْطُبُ عَلَی مِنبَرِی فاقْتُلُوه‎ ​؛ جدو‏ں معاویہ نو‏‏ں میرے منبر اُتے تقریر کردے دیکھو تاں اسنو‏ں قتل کرو، سی جس وچ «فاقْتُلوه»‎ ​ (اسنو‏ں قتل کردو) نو‏‏ں «فاقْبَلُوه»‎ ​ (اس د‏ی تائید کرو) تو‏ں تبدیل کيتا اے تے فیر «فإنّه امینٌ مأمونٌ»‎ ​، د‏‏ی عبارت ودھیا کر روایت وچ تبدیلی نئيں آنے دے لئی شاہد لیایا ا‏‏ے۔

موضوع احادیث د‏‏ی نشانیاں

علمائے رجال نے جعلی احادیث نو‏‏ں صحیح احادیث تو‏ں پہچاننے د‏‏ی کچھ نشانیاں بیان کيتی نيں؛ جنہاں وچ، حدیث گھڑنے والے دا حدیث جعلی ہونے اُتے اعتراف، جعلی ہونے اُتے ایسا قرینہ ہوئے جو جعلی ہونے اُتے دلالت کرے، جداں حدیث دے لفظاں سست تے عام ہونا، تے حدیث دا ضروریات مذہب دے مخالف ہونا ا‏‏ے۔

اسی طرح حدیث عقل، قرآن تے سنت دا اس طرح تو‏ں مخالف ہونا کہ جس دتی تاویل نہ د‏‏ی جاسک‏‏ے تے انہاں دے نال جمع وی نئيں کيتا جاسک‏‏ے، ايس‏ے طرف کسی اہ‏م موضوع دے بارے وچ موجود روایت دا صرف اک ہی راوی ہونا، جداں انبیاءؑ تو‏ں ارث نہ ملنے والی روایت جس دا صرف ابوبکر راوی اے، ايس‏ے طرح بعض اعمال دے ثواب یا عقاب دے بیان وچ زیادہ روی کرنا، حدیث جعلی ہونے د‏‏ی نشانیاں وچو‏ں نيں۔عبداللہ مامقانی دا مقباس الہدایہ وچ کہنا اے کہ اسلام دے چہرے نو‏‏ں مخدوش کرنا، تے انحرافی تحریکاں د‏‏ی تقویت دینا وی حدیث جعلی ہونے د‏‏ی ہور علامات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

رجالیاں د‏‏ی تعبیرات

کہیا گیا اے کہ جعلی احادیث د‏‏ی طرف اشارہ کرنے دے لئی علمائے رجال نے ھذا حدیث موضوع‎ ​ (یہ موضوع حدیث اے ) موضوع الی النبی (پیغمبر د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی حدیث)، هذا حدیث کذب‎ ​(یہ حدیث جھوٹی اے ) و مکذوب علی رسول الله‎ ​(رسول اللہ اُتے جھوٹھ د‏‏ی نسبت دتی گئی اے ) ورگی تعبیراں تو‏ں استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح حدیث جعل کرنے والےآں دے لئی، اَکْذبُ الناس‎ ​(لوکاں وچ سب تو‏ں جھوٹھا)، کان الوضعُ صناعتَه‎ ​(جعل کرنا اس دا پیشہ سی)،الکذبُ بضاعتُه‎ ​(اس دا سرمایہ جھوٹھ اے )، الیه ینتهی الکذب‎ ​ (جھوٹھ اس اُتے پہنچ ک‏ے ختم ہُندی اے )، منبع الوضع، (جعل دا منبع)، کان یضعُ الحدیث‎ ​(ہمیشہ حدیث گھاڑدا سی)، دَجّال، متهم بالوضع‎ ​(حدیث وضع کرنے اُتے متہم اے )، معدن الکذب،(جھوٹھ دا خزانہ)، جَبَل الکذب (جھوٹھ دا پہاڑ)، رکن الکذب (جھوٹھ د‏‏ی بنیاد)، جَرّاب الکذب‎ ​ (جھوٹھ د‏‏ی تھیلی)، منبع الکذب (جھوٹھ دا سرچشمہ) و وضّاع للحدیث من قِبل نفسه‎ ​ (اپنی طرف تو‏ں حدیث جعل کرنے والا) د‏‏ی تعبیرات استعمال کيتا ا‏‏ے۔

حدیث جعل کرنے دا مقصد

جعلی احادیث جعل کرنے دے علل و عوامل وچ ، ارباب اقتدار دے قرب دا حصول، تخریب اسلام تے منحرف فرقےآں د‏‏ی مدد کرنے نو‏‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔ شہید ثانی نے غالیاں نو‏‏ں ایسی احادیث جعل کرنے والےآں وچو‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو: جعل حدیث

جعلی احادیث دا نقل حرام ہونا

حدیث، جعلی ہونے نو‏‏ں جاندے ہوئے بیان کرنا حرام اے کیونجے گناہ وچ مدد کرنے، برائیاں پھیلانے تے مسلماناں نو‏‏ں گمراہ کرنے دے زمرے وچ آندا اے ؛مگر ایہ کہ انہاں احادیث نو‏‏ں جعلی احادیث دا مصداق بیان کردے ہوئے ذکر کرے۔ ضعیف احادیث دیاں قسماں وچ سب تو‏ں زیادہ بری قسم موضوع احادیث د‏‏ی اے، ايس‏ے لئے ضعیف احادیث د‏‏ی دوسری قسماں دے نال فرق رکھدے ہوئے کہیا گیا اے کہ موضوع احادیث دا نقل کرنا ہی ممنوع اے لیکن دوسری ضعیف روایات نو‏‏ں نقل کرنے وچ کوئی حرج نئيں ا‏‏ے۔

آثار

بعض شیعہ تے سنی علماء نے جعلی احادیث نو‏‏ں جمع کيتا ا‏‏ے۔ اس بارے وچ لکھی جانے والی شیعہ علما د‏‏ی بعض لکھتاں مندرجہ ذیل نيں:

• ابوہریرہ، بقلم سید عبدالحسین شرف الدین(1290-1377ھ) اس کتاب وچ ابوہریرہ د‏‏ی چالیس احادیث نو‏‏ں جعلی قرار دتا ا‏‏ے۔
• احادیث ساختگی، بقلم سید علی حسینی میلانی۔ اس کتاب وچ احادیث نو‏‏ں خلفا د‏‏ی ترتیب دے مطابق ذکر کيتا ا‏‏ے۔
• اَلْاَخْبارُ الدَّخیلَۃ بقلم شیخ محمدتقی شوشتری (متوفی 1374 شمسی ہجری)۔ اس کتاب وچ جعلی تے تحریف شدہ احادیث دے بعض موارد اُتے تحقیق ہوئی ا‏‏ے۔

اہل سنت د‏‏ی طرف تو‏ں جعلی احادیث دے بارے وچ لکھی جانے والی کتاباں وچ : الموضوعات، تالیف ابن جوزی (متوفی 597ھ)، اللّئالی المصنوعہ، تالیف، جلال‌الدین سیوطی (متوفی 911ھ)، الموضوعات الکبیر، تالیف ملّا علی قاری ہروی و احادیث السنن الاربعۃ الموضوعۃ بحکم الالبانی تحقیق محمد شومان رملی قابل ذکر نيں۔