جعل حدیث
جَعْلحدیث یا وَضْعحدیث کسی حدیث نوں اپنی طرف توں بنانا تے اسنوں پیغمبر اسلامؐ یا ائمہ معصومین دی طرف نسبت دینے نوں کہیا جاندا اے۔ جعلحدیث کدی پوری حدیث نوں بنانے دے ذریعے انجام پاندا اے تے کدی کسی صحیح حدیث دے اندر بعض عبارتاں وچ وادھا کرنے یا اس دی تعبیر وچ تبدیلی لیانے دے ذریعے انجام پاندا اے۔ اس کم دا آغاز خود پیغمبر اکرمؐ دی حیات مبارکہ وچ ہويا لیکن معاویہ دے دور وچ اس وچ وسعت آگئی۔
فضائل امام علیؑ نوں کم کرنا، معاویہ دی سلطنت نوں مشروعیت بخشنا تے بعض فرقےآں دی نسبت تعصب، جعل حدیث دے اعراض و مقاصد وچ شمار کيتے جاندے نيں۔ امت نوں اہل بیتؑ توں محروم کرنا، بعض صحیح احادیث دی نفی تے صحیح احادیث تک دسترسی وچ سختیاں دا پیش آندا جعل حدیث دے نقصانات وچ شمار کيتے جاندے نيں۔ شیعہ علماء دے مطابق ابوہریرہ، کعبالاحبار، اُبَیّ بن کَعب تے اِبن اَبیالعَوجاء من جملہ جعلی احادیث دے راویاں وچوں نيں۔
جعلحدیث دے بارے وچ بعض کتاباں وی لکھی گئیاں نيں ابنجوزی(متولی 597ھ) دی کتاب "الموضوعات" اس سلسلے وچ لکھی گئی سب توں پہلے کتاب اے اس دے علاوہ شیخ محمدتقی شوشتری (متوفی1374ھ) دی کتاب "اَلْاَخْبارُ الدَّخیلَۃ"، سید ہاشم معروف الحسنی دی کتاب "الموضوعات فی الآثار و الأخبار" تے علامہ مرتضی عسکری (1293-1386ش) دی کتاب "اک سو پنجاہ جعلی اصحاب" اس سلسلے وچ لکھی گئی دوسری کتاباں وچوں نيں۔
مفہومشناسی
[سودھو]جعل حدیث، کسی حدیث نوں اپنی طرف توں بنانے نوں کہیا جاندا اے۔ حدیثی مآخذ وچ اسنوں "وَضع حدیث" توں تعبیر کيتی گئی اے [۱] تے جعلی حدیث نوں "حدیث موضوع" دا ناں دتا جاندا اے۔[۲] حدیث موضوع یا جعلی حدیث اس حدیث نوں کہیا جاندا اے جسنوں عمدا یا سہويا بنایا گیا ہوئے تے اسنوں پیغمبر اکرمؐ یا کسی معصوم امام دی طرف نسبت دتی گئی اے۔[۳] خود حدیث بنانے والے دا اس دے جعلی ہونے دا اعتراف، جعلی ہونے دے بارے وچ قرائن و شواہد دا پایا جانا، [۴] حدیث دے مضامین دا عقل، قرآن یا ضروریات مذہب[۵] دے مخالف ہونا جعلی حدیث دی علامتاں وچوں نيں۔
طریقہ
[سودھو]جعل حدیث مختلف طریقےآں دے ذریعے انجام پاندا اے: کدی اک مکمل حدیث نوں بنایا جاندا اے فیر اسنوں پیغمبر اکرمؐ یا ائمہ معصومین وچوں کسی اک دی طرف نسبت دتی جاندی اے ؛ کبھے کسی حدیث وچ بعض لفظاں دے وادھا کيتا جاندا اے ؛ تے بعض اوقات کسی حدیث دی تعبیر وچ تبدیلی لیائی جاندی اے۔[۶]
مذکورہ طریقےآں وچوں پہلا طریقہ جس وچ مکمل حدیث گھڑی جاندی اے، اکثر اوقات اعتقادی، اخلاقی، تاریخی، طبی موضوعات ہور فضایل تے دعاؤاں وچ استفادہ کيتا جاندا اے۔[۷] کسی حدیث وچ بعض لفظاں دے وادھا کرنا جداں بنی عباس دے دوسرے خلیفہ منصور دوانیقی نے امام زمانہؑ دے بارے وچ پیغمبر اکرمؐ دی اک حدیث وچ کیہ اے۔ اس حدیث وچ آیا سی کہ خدا میرے اہل بیتؑ وچوں اک شخص را ظاہر کريں گا جس دا ناں میرے ناں اُتے ہوئے گا؛[۸] لیکن منصور دوانیقی نے اپنے بیٹے نوں اس حدیث دا مصداق بنانے دے لئی اس حدیث وچ "اس دے باپ کم میرے باپ دے ناں اُتے ہوئے گا" دا وادھا کیا؛ کیونجے پیغمبر اکرمؐ دے والد دا ناں وی منصور سی۔[۹]
لفظاں تے تعبیرات وچ تبدیلی دی مثال وی پیغمبر اکرمؐ توں منقول اک حدیث اے جسنوں بعض نے معاویہ دی مدح وچ نقل کيتا اے۔ اس حدیث وچ آیا اے: جدوں وی ایہ دیکھاں کہ معاویہ منبرم اُتے بیٹھ دی بولنے لگے تاں اس دی گلاں نوں قبول کرو؛ کیونجے اوہ اک نیک تے معتمد انسان اے۔[۱۰] کہیا جاندا اے کہ حقیقت وچ ایہ حدیث معاویہ دی مذمت وچ آئی سی تے اس وچ "فاقْتُلُوہ" یعنی اسنوں قتل کرو دی تعبیر آئی سی جسنوں تبدیل کر کے "فاقبَلِوہ" یعنی اسنوں قبول کرو بنایا گیا سی۔[۱۱]
احادیث دی چوری (یعنی کسی تے راوی دی حدیث نوں اس دے ناں دی جگہ اپنا ناں یا کسی تے دا ناں نقل کرنا)، محدیث دیاں کتاباں وچ ہیرا پھیری کرنا تے انہاں دی جعلی اشاعت نوں وی جعل حدیث دے طریقےآں وچ شمار کيتا گیا اے۔[۱۲]
تریخ
[سودھو]بعض محققاں اس گل دے معتقد نيں کہ جعل حدیث دی تریخ خود پیغمبر اکرمؐ دی حیات طیبہ تک پہنچکی اے۔ انہاں دے بقول پیغمبر دی اوہ حدیث جس وچ آپؐ دی طرف جھوٹی احادیث دی نسبت دینے والے دا ٹھکانہ جہنم قرار دتا گیا اے، [۱۳] اس گل اُتے گواہ اے۔[۱۴] پیغمبر اکرمؐ دی زندگی وچ ہی آپ دی طرف جھوٹی نسبت دینے دے بہت سارے نمونے ذکر ہوئے نيں۔[۱۵] اک حدیث دے مطابق خود امام علیؑ نے وی پیغمبر اکرمؐ دی حیات مبارکہ وچ احادیث دے جعل ہونے دی طرف اشارہ فرمایا اے۔[۱۶]
البتہ ہاشم معروف حسنی دے مطابق اہل سنت دے بعض محققاں اس گل دے معتقد نيں کہ جعل حدیث خلافائے راشدین دے زمانے وچ انجام نئيں پایا سی تے امام علیؑ دی شہادت دے بعد آغاز ہويا اے۔ اس دوران وچ بعض فرق و مذاہب وجود وچ آگئے جنہاں نے اپنے اعتقادات نوں قرآن و سنت توں مستند کردے سن تے جدوں انہاں دے لئی قرآن و سنت وچ کوئی مستند نہ ملدا تاں ایہ لوک جھوٹی احادیث بنا کے احادیث وچ تحریف کردے سن ۔[۱۷]
کہیا جاندا اے کہ جعل حدیث وچ معاویہ دے دور حکومت وچ وسعت آگئی۔[۱۸] ستويں صدی وچ نہجالبلاغہ دے شارح ابنابیالحدید معتزلی دے مطابق معاویہ عثمان تے ہور اصحاب دی فضیلت تے امام علیؑ دی مذمت وچ احادیث گھڑدے سن تے انہاں دی حمایت کردے سن ۔[۱۹] ايسے طرح بِکریہ جو اس گل دے معتقد سن کہ ابوبکر بن ابی قحافہ نص دے نال پیغمبر اکرمؐ دا جانشین بنا اے، امام علیؑ دے فضائل دے مقابلے وچ ابوبکر دی فضیلت وچ حدیث جعل کردے سن ۔[۲۰]
جعل حدیث توں مقابلہ دی تریخ
[سودھو]احمد پاکتچی دے مطابق پنجويں صدی ہجری دے اواخر وچ جھوٹی احادیث دے بارے وچ کتاباں لکھنا شروع ہويا؛ اگرچہ چوتھی صدی ہجری دے اوائل وچ شیعہ علم رجال وچ صریح طور اُتے جھوٹی احادیث دی موجودگی دی طرف اشارہ کيتا گیا اے۔ جس دے نمونے ابنعقدہ[۲۱] تے ابنولید[۲۲] ہور پنجويں صدی ہجری وچ ابنغضائری[۲۳] دے اظہار نظر وچ دیکھیا جا سکدا اے۔ ايسے طرح انہاں دے بقول احادیث دے باب وچ اہل سنت علمائے رجال وچوں مکتب بغداد پہلی بار جھوٹی احادیث دے بارے وچ اظہار نظر کيتا اے۔[۲۴]
اغراض و مقاصد
[سودھو]جعلحدیث مختلف اغراض و مقاصد دی خاطر انجام پاندے سن ذیل وچ انہاں دی طرف اشارہ کيتا جاندا اے:
- فضایل امام علیؑ نوں کم کرنا: کہیا جاندا اے کہ سب توں زیادہ جس شخصیت دے خلاف جھوٹی حدیثں گھڑی گئی اوہ حضرت علیؑ دی ذات اے۔[۲۵] ابنابیالحدید معتزلی شرح نہج البلاغہ وچ تیسری صدی ہجری دے معتزلی متکلم ابوجعفر اِسکافی توں نقل کردے نيں کہ معاویہ نے اصحاب تے تابعین دی اک گروہ نوں اس کم اُتے مأمور کیہ ہویا سی تھا کہ اوہ امام علیؑ دی مذمت وچ حدیث جعل کرن۔[۲۶] انہاں دے مطابق معاویہ نے اک خط وچ اپنے کارندےآں توں کہیا کہ اوہ لوکاں توں کدرے کہ اوہ صحابہ تے خلفائے ثلاثہ دے بارے وچ حدیث جعل كراں ایتھے تک کہ علی ابن ابی طالبؑ دی فضيلت وچ کوئی ایسی حدیث باقی نہ رہے جس دے طرح دوسرے خلفاء تے صحابہ دے لئی وی حدیث گھڑی جائے یا اس حدیث دے خلاف کوئی دوسری حدیث لے آئیاں ۔[۲۷]
- خلفاء تے بنی امیہ دے حاکماں دی خلافت نوں مشروعیت بخشنا: چودہويں صدی ہجری دے لبنانی محقق ہاشم معروف حسنی دے مطابق بنیامیہ تے بنیعباس دی حکومتاں اپنی حکومت نوں مشروعیت بخشنے دے لئی اپنے بزرگان دی شان وچ پیغمبر اکرمؐ دے نال انہاں دی خلافت نوں منتسب کر کے حدیث جعل کردے سن ۔[۲۸] بنی عباس دی طرف توں جعل کردہ اک حدیث جسنوں اوہ پیغمبر اکرمؐ دی طرف نسبت دیندے سن اس وچ آیا اے کہ "پیغمبر اکرمؐ نے فرمایا خلافت میرے چچا [عباس] دی اولاد وچ قرار دتی گئی اے۔" [۲۹]
- اپنے فرقے دی حقانیت تے دوسرے فرقے نوں باطل قرار دینا: ہر فرقے دے حامی اپنے فرقے دی حقانیت نوں ثابت کرنے دے لئی قرآن و حدیث توں استناد کردے سن تے جدوں کوئی مستند نئيں پاندے تاں اپنی طرف توں حدیث جعل کردے سن ۔[۳۰]
حکمراناں دی قربت حاصل کرنا، معاشرے دی اصلاح، [۳۱] لوکاں دا قرآن دی طرف متوجہ ہونا، [۳۲] فضیلت سازی، [۳۳] ثواب حاصل کرنا[۳۴] پیغمبر اکرم دی جانشینی وچ اختلاف تے فرقہگرایی جعل حدیث ہور اغراض و مقاصد وچ شمار کيتے جاندے نيں۔[۳۵]
نتائج
[سودھو]جعل حدیث دے نقصانات تے برے نتائج درج ذیل نيں:
- صحیح احادیث تک دسترسی وچ مشکلات: جعل حدیث دی وجہ توں صحیح احادیث نوں جعلی احادیث توں تمیز دینا مشکل ہوئے گیا۔[۳۶]
- بعض صحیح احادیث دی نفی: جھوٹی احادیث توں چھٹارا حاصل کرنے دے بہانے بعض صحیح احادیث نوں وی نظر انداز کيتا جاندا سی۔ مثلا ابنتیمیہ دے شاگرد سنی عالم دین ابنقَیِّم جوزیہ (متوفی 751ھ) غدیر خم وچ حضرت علیؑ دی امامت دے اعلان نوں جعلی قرار دیندے نيں؛[۳۷] حالانکہ علامہ امینی دے مطابق حدیث غدیر شیعہ تے سنی ماخذ وچ متواتر طور اُتے نقل ہوئی اے۔[۳۸] ايسے طرح اک ہور سنی عالم ابنجوزی (متوفی 597ھ) اپنی کتاب "الموضوعات" وچ امام علیؑ دی فضیلت اُتے مبنی بعض صحیح احادیث نوں وی جعلی احادیث وچ شمار کردے نيں۔[۳۹]
- لوکاں نوں اہل بیت توں دور کرنا؛ ائمہ معصومین دی طرف ایسی احادیث دی نسبت دتی جاندی سی جس توں لوکاں وچ انہاں دے خلاف نفرت پیدا ہُندی سی۔ اکثر ایسی احادیث نوں شیعہ فرقے جداں زیدیہ، فطحیہ تے غالی حضرات جعل کردے سن ۔[۴۰]
- رجالی کتاباں دی تدوین: جعل حدیث دی وجہ توں راویاں، احادیث دیاں قسماں تے جعلی احادیث دے بارے وچ کتاباں لکھی گئی۔[۴۱] تے علم رجال دے وجود وچ آنے دی اک دلیل جعلی حدیث تے جعلی رواویاں دی پہچان قرار دتی گئی اے۔[۴۲]
حدیث جعل کرنے والے
[سودھو]علامہ امینی کتاب الغدیر وچ تقریباً 700 حدیث جعل کرنے والےآں دا ناں انہاں دے جعل کردہ بعض احادیث دے نال لیا اے۔ انہاں وچوں بعض دی طرف 100 جعلی احادیث توں وی زیادہ دی نسبت دتی گئی اے۔[۴۳] کتاب الغدیر دا ایہ حصے "الوضّاعون و احادیثہم الموضوعۃ" (حدیث جعل کرنے والے تے انہاں دی جعلی احادیث) دے عنوان توں مستقل طور اُتے منظر عام اُتے آگئی اے۔[۴۴]
انہاں وچوں بعض لوک درج ذیل نيں:
- ابوہریرہ: حدیث کتاباں وچ 5374 توں بھے زیادہ احادیث انہاں دے توسط توں نقل ہوئیاں نيں؛[۴۵] حالانکہ اوہ پیغمبر اکرمؐ دے نال صرف تن سال دا عرصہ رہیا سی۔ اس بنا اُتے بعض صحابہ من جملہ حضرت علیؑ، حضرت عمر، حضرت عثمان تے خاص کر حضرت عایشہ پیغمبر اکرمؐ دی طرف توں انہاں دے توسط توں بہت زیادہ حدیث نقل کرنے اُتے معترض سن ۔ حضرت عایشہ کہندی سی ابوہریرہ پیغمیر اکرمؐ توں ایسی احادیث نقل کردے نيں جنہاں نوں ميں نے نئيں سنا۔[۴۶]
- کعب الاَحبار: علامہ سید مرتضی عسکری دے مطابق یہودیاں دے بارے وچ اکثر احادیث، اہل کتاب دی مدح و ثنای تے بیتالمقدس دے بارے وچ نقل ہونے والے اکثر احادیث اسلامی مآخذ وچ انہاں دے توسط توں نقل ہوئیاں نيں۔[۴۷]
- اُبَیّ بن کعب: انہاں دے توسط توں قرآن دی سورتاں دے فضائل دے بارے وچ احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں دے جعلی ہونے دے بارے وچ انہاں نے خود اعتراف کيتا اے۔[۴۸]
- نوح بن ابی مریم مَرْوْزی: انہاں نے وی فضایل سور دے برہے وچ احادیث جعلکیتیاں نيں تے قرآنی دی طرف توں لوکاں دی روگردانی تے ابوحنیفہ تے مغازی ابناسحاق دے فقہ دی طرف مائل ہونے دے دلائل وچوں اک انہاں نوں احادیث نوں دسدے نيں۔[۴۹]
- ابن ابیالعَوجاء: کہیا جاندا اے کہ انہاں نے 4000 احادیث جعل کیتیاں ناں۔[۵۰]
کتابیات
[سودھو]جعل حدیث دے بارے وچ کتاباں لکھی گئیاں نيں جنہاں وچوں اکثر کتاباں وچ جعلی احادیث نوں جمع کر کرے انہاں دے جعل کرنے والےآں دا ناں لیا گیا اے۔ ابنجوزی(متوفی597ھ)، دی کتاب "الموضوعات"، جلال الدین سیوطی(متوفی 911ھ) دی کتاب "الئالی المصنوعۃ فی الاحادیث الموضوعہ"، شیخ محمدتقی شوشتری (متوفی 1376ھ) دی کتاب "اَلْاَخْبارُ الدَّخیلَة"، سید ہاشم معروف الحسنی دی کتاب "الموضوعات فی الآثار و الأخبار" تے علامہ مرتضی عسکری (1293-1386ش) دی کتاب "اک سوپنجاہ جعلی اصحاب" من جملہ انہاں کتاباں وچوں نيں۔
اسی طرح بعض کتاباں وچ جعل حدیث دے موضوع دی چھان بین کيتی گئی اوہ درج ذیل نيں:
- عمر بن حسن فلاتہ دی کتاب "الوضع فی الحدیث" ایہ کتاب عربی بولی وچ لکھی گئی اے جو سنہ1401ھ وچ مکتبۃالغزالی نے دمشق وچ چاپ کيتا اے۔[۵۱]
- ناصر رفیعی محمدی دی کتاب "درسنامہ وضع حدیث" فارسی بولی وچ لکھی گئی اے ۔اس کتاب وچ وضع حدیث (جعل حدیث) دا مفہوم اس دی تریخ تے اس دے علل و اسباب ہور طریقےآں تے نتائج دی طرف اشارہ کيتا گیا اے۔[۵۲] اس کتاب دے آخر وچ جعل حدیث توں مربوط کتاباں دی معرفی وی کيتی گئی اے۔[۵۳]
حوالے
[سودھو]- ↑ ملاحظہ کرن: علامہ حلی، رجال، 1402ق، ص255۔
- ↑ ملاحظہ کرن: مامقانی، مقباسالہدایۃ، 1385ش، ج1، ص292؛ شہید ثانی، شرح البدایۃ فی علم الدرایۃ، بیتا، ج1، ص155۔
- ↑ مامقانی، مقباس الہدايۃ، 1385ش، ج1، ص292؛ شہید ثانی، شرح البدايۃ فی علم الدرايۃ، بیتا، ج1، ص155
- ↑ مامقانی، مقباس الہدايۃ، 1385ش، ج1، ص293۔
- ↑ مدیرشانہ چی، علم الحدیث، 1381ش، ص131-132۔
- ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص162-166۔
- ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص163۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج51، ص82۔
- ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص165؛ شوشتری، الأخبار الدخیلہ، 1415ق، ص229۔
- ↑ خطیب بغدادی، تریخ بغداد، دار الکتب العلمیہ، ج1، ص275۔
- ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص166؛ شوشتری، الأخبار الدخیلہ، 1415ق، ص230-231۔
- ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص167-172۔
- ↑ ملاحظہ بخاری، صحیح البخاری، 1422ق، ج1، ص33۔
- ↑ احمد امین، فجر الاسلام، 2012ق، ص231۔
- ↑ ملاحظہ کرن: ابنسعد، الطبقات الکبری، 1410ق، ج7، ص44-45۔
- ↑ صدوق، الاعتقادات الامامیہ، 1414ق، ص118۔
- ↑ معروف حسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، 1407ق، ص90-91۔
- ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص60۔
- ↑ ملاحظہ کرن: ابنابیالحدید، شرح نہج البلاغہ، 1404ق، ج11، ص45۔
- ↑ ملاحظہ کرن: ابنابیالحدید، شرح نہجالبلاغہ، 1404ق، ج11، ص49۔
- ↑ ملاظحہ کرن علامہ حلی، رجال، 1402ق، ص214۔
- ↑ ملاحظہ کرن: نجاشی، رجال، 1365ش، ص338؛ علامہ حلی، رجال، 1402ق، ص255۔
- ↑ ملاحظہ کرن: علامہ حلی، رجال، 140ق، ص214۔
- ↑ پاکتچی، «حدیث»، ص260۔
- ↑ امینی، الغدیر، 1416ق، ج8، ص55-56۔
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نہجالبلاغہ، 1404ق، ج4، ص63۔
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نہج البلاغہ، 1404ق، ج11، ص45۔
- ↑ معروف حسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، 1407ق، ص138-141۔
- ↑ معروف حسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، 1407ق، ص141۔
- ↑ معروف حسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، 1407ق، ص90-91۔
- ↑ ہاشمی خویی، منہاج البراعۃ، 1400ق، ج14، ص36۔
- ↑ شہید ثانی، الرعایہ، 1367ق، ص157۔
- ↑ ملاحظہ کرن: ابنحجر، لسانالمیزان، 1390ق، ج1، ص13۔
- ↑ ہاشمی خویی، منہاج البراعۃ، 1400ق، ج14، ص37۔
- ↑ احمد امین، فجرالاسلام، 2012ق، ص233۔
- ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص270۔
- ↑ ابن قیم، المنار المنیف، 1390ق، ص57۔
- ↑ امینی، الغدیر، 1416ق، ج1، ص19۔
- ↑ ابنجوزی، الموضوعات، ج1، ص338 بہ بعد۔
- ↑ معروف حسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، 1407ق، ص148-151۔
- ↑ ملاحظہ کرن: پاکتچی، «حدیث»، ص260۔
- ↑ سبحانی، کلیات فی علم الرجال، مؤسسۃ النشر الاسلامی، ص25-26۔
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقائد، 1387ش، ص305۔
- ↑ «الوضاعون و احادیثہم الموضوعہ»۔
- ↑ ابن حزم، جوامع السیرۃ و خمس رسالے اخری، 1900م، ص275۔
- ↑ ابنقتیبہ، تأویل مختلف الحدیث، 1406ق، ص41۔
- ↑ عسکری، نقش ائمہ در احیای دین، 1382ش، ج1، ص484۔
- ↑ ملاحظہ کرن: قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، 1364ش، ج1، ص79۔
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، 1364ش، ج1، ص78-79۔
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، 1398ق، ج4، ص96۔
- ↑ «الوضع فی الحدیث»
- ↑ ملاحظہ کرن: رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص7-11۔
- ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص281-294۔
مآخذ
[سودھو]- ابنحزم، علی بن احمد، جوامع السیرۃ و خمس رسالے اخری لابن حزم، تحقیق احسان عباس، مصر، دارالمعارف، 1900ء۔
- ابنقتیبہ دینوری، عبداللہ بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیہ، 1406ھ/1985ء۔
- ابنابیالحدید، عبدالحمید بن ہبۃاللہ، شرح نہجالبلاغۃ، تصحیح محمد ابوالفضل ابراہیم، قم، مکتبۃ آیۃاللہ المرعشی النجفی، 1404ھ۔
- ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، تحقیق عبدالرحمان محمد بن عثمان، مدینہ، محمد عبدالمحسن صاحب المکتبۃ السلفیہ بالمدینہ المنورہ، 1386ھ/1966ء۔
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، تحقیق دائرۃ المعرف ہند، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، 1390ھ/1971ء۔
- ابنسعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیہ، 1410ھ/1990ء۔
- ابنقیم جوزیہ، محمد بن ابیبکر، المنار المنیف فی الصحیح و الضعیف، تحقیق عبدالفتاح ابوغدہ، مکتبۃ المبطوعات الاسلامیہ، 1390ھ/1970ء۔
- احمد امین، فجر الاسلام یبحث عن الحیاۃ العقلیۃ فی صدر الإسلام إلى آخر الدولۃ الأمویۃ، قاہرہ، مؤسسۃ ہنداوی للتعلیم والثقافۃ، 2012ق۔
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، قم، مرکز الغدیر، 1416ھ۔
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیحالبخاری، تحقیق محمدزہیر بن ناصر الناصر، دار طوق النجاۃ، 1422ھ۔
- بلاذری، احمد بن یحیی، انسابالاشراف، تحقیق عبد العزیز الدوری، بیروت، جمعیۃ المستشرقین الالمانیہ، 1398ھ/1978ء۔
- پاکتچی، احمد، «حدیث» در دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج20، تہران، 1391ش۔
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تریخ بغداد او مدینۃ السلام، تحقیق عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیہ، بیتا۔
- رفیعی محمدی، ناصر، درسنامہ وضع حدیث، قم، مرکز جہانی علوم اسلامی، 1384ش۔
- سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، بیتا۔
- شوشتری، محمدتقی، الاخبار الدخیلہ، تعلیق علیاکبر غفاری، تہران، مکتبۃ الصدوق، 1415ھ۔
- شہید ثانی، زینالدین بن علی، شرح البدایۃ فی علم الدرایۃ، بینا، بیتا۔
- صدوق، محمد بن علی، اعتقادات الامامیہ، قم، کنگرہ شیخ مفید، 1414ھ۔
- عسکری، سیدمرتضی، نقش ائمہ در احیای دین، تہران، مرکز فرہنگی انتشاراندی منیر، 1382ش۔
- علامہ حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامۃ الحلی، تصحیح محمدصادق بحرالعلوم، قم، الشریف الرضی، 1402ھ۔
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تہران، انتشارات ناصرخسرو، 1364ق۔
- «الوضّاعون واحادیثہم الموضوعۃ من كتاب الغدیر للشیخ الامینی تألیف السید رامی یوزبكی»، کتابخانہ مدرسہ فقاہت، مشاہدہ: 16 آذر 1398۔
- «الوضع فی الحدیث»، کتابخانہ دانشگاہ امام صادق، مشاہدہ: 13 آذر 1398ش۔
- مامقانی، عبداللہ، مقباس الہدایۃ فی علم الدرایۃ، قم، دلیل ما، 1385ش۔
- مدیرشانہچی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم، 1381ش۔
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقائد، قم، دارالثقلین، 1378ش۔
- معروف الحسنی، ہاشم، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1987ء/1407ھ۔
- نجاشی، احمد بن علی، رجالالنجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1365ش۔
- ہاشمی خویی، میرزاحبیباللہ، منہاج البراعۃ فی شرح نہجالبلاغہ، تہران، مکتبہ الاسلامیہ، 1400ھ۔
| ||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||