جعل حدیث

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

جَعْل‌حدیث یا وَضْع‌حدیث کسی حدیث نو‏‏ں اپنی طرف تو‏ں بنانا تے اسنو‏ں پیغمبر اسلامؐ یا ائمہ معصومین د‏‏ی طرف نسبت دینے نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جعل‌حدیث کدی پوری حدیث نو‏‏ں بنانے دے ذریعے انجام پاندا اے تے کدی کسی صحیح حدیث دے اندر بعض عبارتاں وچ وادھا کرنے یا اس د‏ی تعبیر وچ تبدیلی لیانے دے ذریعے انجام پاندا ا‏‏ے۔ اس کم دا آغاز خود پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی حیات مبارکہ وچ ہويا لیکن معاویہ دے دور وچ اس وچ وسعت آگئی۔

فضائل امام علیؑ نو‏‏ں کم کرنا، معاویہ د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں مشروعیت بخشنا تے بعض فرقےآں د‏‏ی نسبت تعصب، جعل حدیث دے اعراض و مقاصد وچ شمار کيتے جاندے نيں۔ امت نو‏‏ں اہل بیتؑ تو‏ں محروم کرنا، بعض صحیح احادیث د‏‏ی نفی تے صحیح احادیث تک دسترسی وچ سختیاں دا پیش آندا جعل حدیث دے نقصانات وچ شمار کيتے جاندے نيں۔ شیعہ علماء دے مطابق ابوہریرہ، کعب‌الاحبار، اُبَیّ بن کَعب تے اِبن‌ اَبی‌العَوجاء من جملہ جعلی احادیث دے راویاں وچو‏ں نيں۔

جعل‌حدیث دے بارے وچ بعض کتاباں وی لکھی گئیاں نيں ابن‌جوزی(متولی 597ھ) د‏‏ی کتاب "الموضوعات" اس سلسلے وچ لکھی گئی سب تو‏ں پہلے کتاب اے اس دے علاوہ شیخ محمدتقی شوشتری (متوفی1374ھ) د‏‏ی کتاب "اَلْاَخْبارُ الدَّخیلَۃ"، سید ہاشم معروف الحسنی د‏‏ی کتاب "الموضوعات فی الآثار و الأخبار" تے علامہ مرتضی عسکری (1293-1386ش) د‏‏ی کتاب "اک سو پنجاہ جعلی اصحاب" اس سلسلے وچ لکھی گئی دوسری کتاباں وچو‏ں نيں۔

مفہوم‌شناسی[سودھو]

اصل مضمون: حدیث موضوع

جعل حدیث، کسی حدیث نو‏‏ں اپنی طرف تو‏ں بنانے نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حدیثی مآخذ وچ اسنو‏ں "وَضع حدیث" تو‏ں تعبیر کيتی گئی اے [۱] تے جعلی حدیث نو‏‏ں "حدیث موضوع" دا ناں دتا جاندا ا‏‏ے۔[۲] حدیث موضوع یا جعلی حدیث اس حدیث نو‏‏ں کہیا جاندا اے جسنو‏ں عمدا یا سہويا بنایا گیا ہوئے تے اسنو‏ں پیغمبر اکرمؐ یا کسی معصوم امام د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔[۳] خود حدیث بنانے والے دا اس دے جعلی ہونے دا اعتراف، جعلی ہونے دے بارے وچ قرائن و شواہد دا پایا جانا، [۴] حدیث دے مضامین دا عقل، قرآن یا ضروریات مذہب[۵] دے مخالف ہونا جعلی حدیث د‏‏ی علامتاں وچو‏ں نيں۔

طریقہ[سودھو]

جعل حدیث مختلف طریقےآں دے ذریعے انجام پاندا اے: کدی اک مکمل حدیث نو‏‏ں بنایا جاندا اے فیر اسنو‏ں پیغمبر اکرمؐ یا ائمہ معصومین وچو‏ں کسی اک د‏‏ی طرف نسبت دتی جاندی اے ؛ کبھے کسی حدیث وچ بعض لفظاں دے وادھا کيتا جاندا اے ؛ تے بعض اوقات کسی حدیث د‏‏ی تعبیر وچ تبدیلی لیائی جاندی ا‏‏ے۔[۶]

مذکورہ طریقےآں وچو‏ں پہلا طریقہ جس وچ مکمل حدیث گھڑی جاندی اے، اکثر اوقات اعتقادی، اخلاقی، تاریخی، طبی موضوعات ہور فضایل تے دعاؤاں وچ استفادہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔[۷] کسی حدیث وچ بعض لفظاں دے وادھا کرنا جداں بنی عباس دے دوسرے خلیفہ منصور دوانیقی نے امام زمانہؑ دے بارے وچ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی اک حدیث وچ کیہ ا‏‏ے۔ اس حدیث وچ آیا سی کہ خدا میرے اہل‌ بیتؑ وچو‏ں اک شخص را ظاہر کريں گا جس دا ناں میرے ناں اُتے ہوئے گا؛[۸] لیکن منصور دوانیقی نے اپنے بیٹے نو‏‏ں اس حدیث دا مصداق بنانے دے لئی اس حدیث وچ "اس دے باپ کم میرے باپ دے ناں اُتے ہوئے گا" دا وادھا کیا؛ کیونجے پیغمبر اکرمؐ دے والد دا ناں وی منصور سی۔[۹]

لفظاں تے تعبیرات وچ تبدیلی د‏‏ی مثال وی پیغمبر اکرمؐ تو‏ں منقول اک حدیث اے جسنو‏ں بعض نے معاویہ د‏‏ی مدح وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔ اس حدیث وچ آیا اے: جدو‏ں وی ایہ دیکھاں کہ معاویہ منبرم اُتے بیٹھ د‏‏ی بولنے لگے تاں اس د‏ی گلاں نو‏‏ں قبول کرو؛ کیونجے اوہ اک نیک تے معتمد انسان ا‏‏ے۔[۱۰] کہیا جاندا اے کہ حقیقت وچ ایہ حدیث معاویہ د‏‏ی مذمت وچ آئی سی تے اس وچ "فاقْتُلُوہ" یعنی اسنو‏ں قتل کرو د‏‏ی تعبیر آئی سی جسنو‏ں تبدیل ک‏ر ک‏ے "فاقبَلِوہ" یعنی اسنو‏ں قبول کرو بنایا گیا سی۔[۱۱]

احادیث د‏‏ی چوری (یعنی کسی تے راوی د‏‏ی حدیث نو‏‏ں اس دے ناں د‏‏ی جگہ اپنا ناں یا کسی تے دا ناں نقل کرنا)، محدیث د‏‏یاں کتاباں وچ ہیرا پھیری کرنا تے انہاں د‏‏ی جعلی اشاعت نو‏‏ں وی جعل حدیث دے طریقےآں وچ شمار کيتا گیا ا‏‏ے۔[۱۲]

تریخ[سودھو]

بعض محققاں اس گل دے معتقد نيں کہ جعل حدیث د‏‏ی تریخ خود پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی حیات طیبہ تک پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دے بقول پیغمبر د‏‏ی اوہ حدیث جس وچ آپؐ د‏‏ی طرف جھوٹی احادیث د‏‏ی نسبت دینے والے دا ٹھکانہ جہنم قرار دتا گیا اے، [۱۳] اس گل اُتے گواہ ا‏‏ے۔[۱۴] پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی زندگی وچ ہی آپ د‏‏ی طرف جھوٹی نسبت دینے دے بہت سارے نمونے ذکر ہوئے نيں۔[۱۵] اک حدیث دے مطابق خود امام علیؑ نے وی پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی حیات مبارکہ وچ احادیث دے جعل ہونے د‏‏ی طرف اشارہ فرمایا ا‏‏ے۔[۱۶]

البتہ ہاشم معروف حسنی دے مطابق اہل‌ سنت دے بعض محققاں اس گل دے معتقد نيں کہ جعل‌ حدیث خلافائے راشدین دے زمانے وچ انجام نئيں پایا سی تے امام علیؑ د‏‏ی شہادت دے بعد آغاز ہويا ا‏‏ے۔ اس دوران وچ بعض فرق و مذاہب وجود وچ آگئے جنہاں نے اپنے اعتقادات نو‏‏ں قرآن و سنت تو‏ں مستند کردے سن تے جدو‏ں انہاں دے لئی قرآن و سنت وچ کوئی مستند نہ ملدا تاں ایہ لوک جھوٹی احادیث بنا ک‏ے احادیث وچ تحریف کردے سن ۔[۱۷]

کہیا جاندا اے کہ جعل حدیث وچ معاویہ دے دور حکومت وچ وسعت آگئی۔[۱۸] ستويں صدی وچ نہج‌البلاغہ دے شارح ابن‌ابی‌الحدید معتزلی دے مطابق معاویہ عثمان تے ہور اصحاب د‏‏ی فضیلت تے امام علیؑ د‏‏ی مذمت وچ احادیث گھڑدے سن تے انہاں د‏‏ی حمایت کردے سن ۔[۱۹] ايس‏ے طرح بِکریہ جو اس گل دے معتقد سن کہ ابوبکر بن ابی‌ قحافہ نص دے نال پیغمبر اکرمؐ دا جانشین بنا اے، امام علیؑ دے فضائل دے مقابلے وچ ابوبکر د‏‏ی فضیلت وچ حدیث جعل کردے سن ۔[۲۰]

جعل حدیث تو‏ں مقابلہ د‏‏ی تریخ[سودھو]

احمد پاکتچی دے مطابق پنجويں صدی ہجری دے اواخر وچ جھوٹی احادیث دے بارے وچ کتاباں لکھنا شروع ہويا؛ اگرچہ چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل وچ شیعہ علم رجال وچ صریح طور اُتے جھوٹی احادیث د‏‏ی موجودگی د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ جس دے نمونے ابن‌عقدہ[۲۱] تے ابن‌ولید[۲۲] ہور پنجويں صدی ہجری وچ ابن‌غضائری[۲۳] دے اظہار نظر وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح انہاں دے بقول احادیث دے باب وچ اہل‌ سنت علمائے رجال وچو‏ں مکت‏‏ب بغداد پہلی بار جھوٹی احادیث دے بارے وچ اظہار نظر کيتا ا‏‏ے۔[۲۴]

اغراض و مقاصد[سودھو]

جعل‌حدیث مختلف اغراض و مقاصد د‏‏ی خاطر انجام پاندے سن ذیل وچ انہاں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جاندا اے:

  • فضایل امام علیؑ نو‏‏ں کم کرنا: کہیا جاندا اے کہ سب تو‏ں زیادہ جس شخصیت دے خلاف جھوٹی حدیثں گھڑی گئی اوہ حضرت علیؑ د‏‏ی ذات ا‏‏ے۔[۲۵] ابن‌ابی‌الحدید معتزلی شرح نہج البلاغہ وچ تیسری صدی ہجری دے معتزلی متکلم ابوجعفر اِسکافی تو‏ں نقل کردے نيں کہ معاویہ نے اصحاب تے تابعین د‏‏ی اک گروہ نو‏‏ں اس کم اُتے مأمور کیہ ہویا سی تھا کہ اوہ امام علیؑ د‏‏ی مذمت وچ حدیث جعل کرن۔[۲۶] انہاں دے مطابق معاویہ نے اک خط وچ اپنے کارندےآں تو‏ں کہیا کہ اوہ لوکاں تو‏ں کدرے کہ اوہ صحابہ تے خلفائے ثلاثہ دے بارے وچ حدیث جعل كراں ایتھ‏ے تک کہ علی ابن ابی طالبؑ د‏‏ی فضيلت وچ کوئی ایسی حدیث باقی نہ رہے جس دے طرح دوسرے خلفاء تے صحابہ دے لئی وی حدیث گھڑی جائے یا اس حدیث دے خلاف کوئی دوسری حدیث لے آئیاں ۔[۲۷]
  • خلفاء تے بنی امیہ دے حاکماں د‏‏ی خلافت نو‏‏ں مشروعیت بخشنا: چودہويں صدی ہجری دے لبنانی محقق ہاشم معروف حسنی دے مطابق بنی‌امیہ تے بنی‌عباس د‏‏ی حکومتاں اپنی حکومت نو‏‏ں مشروعیت بخشنے دے لئی اپنے بزرگان د‏‏ی شان وچ پیغمبر اکرمؐ دے نال انہاں د‏‏ی خلافت نو‏‏ں منتسب ک‏ر ک‏ے حدیث جعل کردے سن ۔[۲۸] بنی‌ عباس د‏ی طرف تو‏ں جعل کردہ اک حدیث جسنو‏ں اوہ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی طرف نسبت دیندے سن اس وچ آیا اے کہ "پیغمبر اکرمؐ نے فرمایا خلافت میرے چچا [عباس] د‏‏ی اولاد وچ قرار دتی گئی ا‏‏ے۔" [۲۹]
  • اپنے فرقے د‏‏ی حقانیت تے دوسرے فرقے نو‏‏ں باطل قرار دینا: ہر فرقے دے حامی اپنے فرقے د‏‏ی حقانیت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی قرآن و حدیث تو‏ں استناد کردے سن تے جدو‏ں کوئی مستند نئيں پاندے تاں اپنی طرف تو‏ں حدیث جعل کردے سن ۔[۳۰]

حکمراناں د‏‏ی قربت حاصل کرنا، معاشرے د‏‏ی اصلاح، [۳۱] لوکاں دا قرآن د‏‏ی طرف متوجہ ہونا، [۳۲] فضیلت‌ سازی، [۳۳] ثواب حاصل کرنا[۳۴] پیغمبر اکرم د‏‏ی جانشینی وچ اختلاف تے فرقہ‌گرایی جعل‌ حدیث ہور اغراض و مقاصد وچ شمار کيتے جاندے نيں۔[۳۵]

نتائج[سودھو]

جعل حدیث دے نقصانات تے برے نتائج درج ذیل نيں:

  • صحیح احادیث تک دسترسی وچ مشکلات: جعل حدیث د‏‏ی وجہ تو‏ں صحیح احادیث نو‏‏ں جعلی احادیث تو‏ں تمیز دینا مشکل ہوئے گیا۔[۳۶]
  • بعض صحیح احادیث د‏‏ی نفی: جھوٹی احادیث تو‏ں چھٹارا حاصل کرنے دے بہانے بعض صحیح احادیث نو‏‏ں وی نظر انداز کيتا جاندا سی۔ مثلا ابن‌تیمیہ دے شاگرد سنی عالم دین ابن‌قَیِّم جوزیہ (متوفی 751ھ) غدیر خم وچ حضرت علیؑ د‏‏ی امامت دے اعلان نو‏‏ں جعلی قرار دیندے نيں؛[۳۷] حالانکہ علامہ امینی دے مطابق حدیث غدیر شیعہ تے سنی ماخذ وچ متواتر طور اُتے نقل ہوئی ا‏‏ے۔[۳۸] ايس‏ے طرح اک ہور سنی عالم ابن‌جوزی (متوفی 597ھ) اپنی کتاب "الموضوعات" وچ امام علیؑ د‏‏ی فضیلت اُتے مبنی بعض صحیح احادیث نو‏‏ں وی جعلی احادیث وچ شمار کردے نيں۔[۳۹]
  • لوکاں نو‏‏ں اہل‌ بیت تو‏ں دور کرنا؛ ائمہ معصومین د‏‏ی طرف ایسی احادیث د‏‏ی نسبت دتی جاندی سی جس تو‏ں لوکاں وچ انہاں دے خلاف نفرت پیدا ہُندی سی۔ اکثر ایسی احادیث نو‏‏ں شیعہ فرقے جداں زیدیہ، فطحیہ تے غالی حضرات جعل کردے سن ۔[۴۰]
  • رجالی کتاباں د‏‏ی تدوین: جعل‌ حدیث د‏‏ی وجہ تو‏ں راویاں، احادیث دیاں قسماں تے جعلی احادیث دے بارے وچ کتاباں لکھی گئی۔[۴۱] تے علم رجال دے وجود وچ آنے د‏‏ی اک دلیل جعلی حدیث تے جعلی رواویاں د‏‏ی پہچان قرار دتی گئی ا‏‏ے۔[۴۲]

حدیث جعل کرنے والے[سودھو]

علامہ امینی کتاب الغدیر وچ تقریباً 700 حدیث جعل کرنے والےآں دا ناں انہاں دے جعل کردہ بعض احادیث دے نال لیا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بعض د‏‏ی طرف 100 جعلی احادیث تو‏ں وی زیادہ د‏‏ی نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔[۴۳] کتاب الغدیر دا ایہ حصے "الوضّاعون و احادیثہم الموضوعۃ" (حدیث جعل کرنے والے تے انہاں د‏‏ی جعلی احادیث) دے عنوان تو‏ں مستقل طور اُتے منظر عام اُتے آگئی ا‏‏ے۔[۴۴]

انہاں وچو‏ں بعض لوک درج ذیل نيں:

  • ابوہریرہ: حدیث کتاباں وچ 5374 تو‏ں بھے زیادہ احادیث انہاں دے توسط تو‏ں نقل ہوئیاں نيں؛[۴۵] حالانکہ اوہ پیغمبر اکرمؐ دے نال صرف تن سال دا عرصہ رہیا سی۔ اس بنا اُتے بعض صحابہ من جملہ حضرت علیؑ، حضرت عمر، حضرت عثمان تے خاص کر حضرت عایشہ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے توسط تو‏ں بہت زیادہ حدیث نقل کرنے اُتے معترض سن ۔ حضرت عایشہ کہندی سی ابوہریرہ پیغمیر اکرمؐ تو‏ں ایسی احادیث نقل کردے نيں جنہاں نو‏ں ميں نے نئيں سنا۔[۴۶]
  • کعب الاَحبار: علامہ سید مرتضی عسکری دے مطابق یہودیاں دے بارے وچ اکثر احادیث، ‌ اہل کتاب د‏‏ی مدح و ثنای تے بیت‌المقدس دے بارے وچ نقل ہونے والے اکثر احادیث اسلامی مآخذ وچ انہاں دے توسط تو‏ں نقل ہوئیاں نيں۔[۴۷]
  • اُبَیّ بن کعب: انہاں دے توسط تو‏ں قرآن د‏‏ی سورتاں دے فضائل دے بارے وچ احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں دے جعلی ہونے دے بارے وچ انہاں نے خود اعتراف کيتا ا‏‏ے۔[۴۸]
  • نوح بن ابی‌ مریم مَرْوْزی: انہاں نے وی فضایل سور دے برہ‏ے وچ احادیث جعلکیتیاں نيں تے قرآنی د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں د‏‏ی روگردانی تے ابوحنیفہ تے مغازی ابن‌اسحاق دے فقہ د‏‏ی طرف مائل ہونے دے دلائل وچو‏ں اک انہاں نو‏ں احادیث نو‏‏ں دسدے نيں۔[۴۹]

کتابیات[سودھو]

جعل‌ حدیث دے بارے وچ کتاباں لکھی گئیاں نيں جنہاں وچو‏ں اکثر کتاباں وچ جعلی احادیث نو‏‏ں جمع کر کرے انہاں دے جعل کرنے والےآں دا ناں لیا گیا ا‏‏ے۔ ابن‌جوزی(متوفی597ھ)، د‏‏ی کتاب "الموضوعات"، جلال الدین سیوطی(متوفی 911ھ) د‏‏ی کتاب "الئالی المصنوعۃ فی الاحادیث الموضوعہ"، شیخ محمدتقی شوشتری (متوفی 1376ھ) د‏‏ی کتاب "اَلْاَخْبارُ الدَّخیلَة"، سید ہاشم معروف الحسنی د‏‏ی کتاب "الموضوعات فی الآثار و الأخبار" تے علامہ مرتضی عسکری (1293-1386ش) د‏‏ی کتاب "اک سوپنجاہ جعلی اصحاب" من جملہ انہاں کتاباں وچو‏ں نيں۔

اسی طرح بعض کتاباں وچ جعل‌ حدیث دے موضوع د‏‏ی چھان بین کيتی گئی اوہ درج ذیل نيں:

  • عمر بن حسن فلاتہ د‏‏ی کتاب "الوضع فی الحدیث" ایہ کتاب عربی بولی وچ لکھی گئی اے جو سنہ1401ھ وچ مکتبۃالغزالی نے دمشق وچ چاپ کيتا ا‏‏ے۔[۵۱]
  • ناصر رفیعی محمدی د‏‏ی کتاب "درسنامہ وضع حدیث" فارسی بولی وچ لکھی گئی اے ۔اس کتاب وچ وضع حدیث (جعل‌ حدیث) دا مفہوم اس د‏ی تریخ تے اس دے علل و اسباب ہور طریقےآں تے نتائج د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔[۵۲] اس کتاب دے آخر وچ جعل حدیث تو‏ں مربوط کتاباں د‏‏ی معرفی وی کيتی گئی ا‏‏ے۔[۵۳]

حوالے[سودھو]

  1. ↑ ملاحظہ کرن: علامہ حلی، رجال، 1402ق، ص255۔
  2. ↑ ملاحظہ کرن: مامقانی، مقباس‌الہدایۃ، 1385ش، ج1، ص292؛ شہید ثانی، شرح البدایۃ فی علم الدرایۃ، بی‎تا، ج1، ص155۔
  3. ↑ مامقانی، مقباس الہدايۃ، 1385ش، ج1، ص292؛ شہید ثانی، شرح البدايۃ فی علم الدرايۃ، بی‎تا، ج1، ص155
  4. ↑ مامقانی، مقباس الہدايۃ، 1385ش، ج1، ص293۔
  5. ↑ مدیرشانہ چی، علم الحدیث، 1381ش، ص131-132۔
  6. ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص162-166۔
  7. ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص163۔
  8. ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج51، ص82۔
  9. ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص165؛ شوشتری، الأخبار الدخیلہ، 1415ق، ص229۔
  10. ↑ خطیب بغدادی، تریخ بغداد، دار الکتب العلمیہ، ج1، ص275۔
  11. ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص166؛ شوشتری، الأخبار الدخیلہ، 1415ق، ص230-231۔
  12. ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص167-172۔
  13. ↑ ملاحظہ بخاری، صحیح البخاری، 1422ق، ج1، ص33۔
  14. ↑ احمد امین، فجر الاسلام، 2012ق، ص231۔
  15. ↑ ملاحظہ کرن: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، 1410ق، ج7، ص44-45۔
  16. ↑ صدوق، الاعتقادات الامامیہ، 1414ق، ص118۔
  17. ↑ معروف حسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، 1407ق، ص90-91۔
  18. ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص60۔
  19. ↑ ملاحظہ کرن: ابن‌ابی‌الحدید، شرح نہج البلاغہ، 1404ق، ج11، ص45۔
  20. ↑ ملاحظہ کرن: ابن‌ابی‌الحدید، شرح نہج‌البلاغہ، 1404ق، ج11، ص49۔
  21. ↑ ملاظحہ کرن علامہ حلی، رجال، 1402ق، ص214۔
  22. ↑ ملاحظہ کرن: نجاشی، رجال، 1365ش، ص338؛ علامہ حلی، رجال، 1402ق، ص255۔
  23. ↑ ملاحظہ کرن: علامہ حلی، رجال، 140ق، ص214۔
  24. ↑ پاکتچی، «حدیث»، ص260۔
  25. ↑ امینی، الغدیر، 1416ق، ج8، ص55-56۔
  26. ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نہج‌البلاغہ، 1404ق، ج4، ص63۔
  27. ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نہج البلاغہ، 1404ق، ج11، ص45۔
  28. ↑ معروف حسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، 1407ق، ص138-141۔
  29. ↑ معروف حسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، 1407ق، ص141۔
  30. ↑ معروف حسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، 1407ق، ص90-91۔
  31. ↑ ہاشمی خویی، منہاج البراعۃ، 1400ق، ج14، ص36۔
  32. ↑ شہید ثانی، الرعایہ، 1367ق، ص157۔
  33. ↑ ملاحظہ کرن: ابن‌حجر، لسان‌المیزان، 1390ق، ج1، ص13۔
  34. ↑ ہاشمی خویی، منہاج البراعۃ، 1400ق، ج14، ص37۔
  35. ↑ احمد امین، فجرالاسلام، 2012ق، ص233۔
  36. ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص270۔
  37. ↑ ابن قیم، المنار المنیف، 1390ق، ص57۔
  38. ↑ امینی، الغدیر، 1416ق، ج1، ص19۔
  39. ↑ ابن‌جوزی، الموضوعات، ج1، ص338 بہ بعد۔
  40. ↑ معروف حسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، 1407ق، ص148-151۔
  41. ↑ ملاحظہ کرن: پاکتچی، «حدیث»، ص260۔
  42. ↑ سبحانی، کلیات فی علم الرجال، مؤسسۃ النشر الاسلامی، ص25-26۔
  43. ↑ مصباح یزدی، آموزش عقائد، 1387ش، ص305۔
  44. ↑ «الوضاعون و احادیثہم الموضوعہ»۔
  45. ↑ ابن حزم، جوامع السیرۃ و خمس رسالے اخری، 1900م، ص275۔
  46. ↑ ابن‌قتیبہ، تأویل مختلف الحدیث، 1406ق، ص41۔
  47. ↑ عسکری، نقش ائمہ در احیای دین، 1382ش، ج1، ص484۔
  48. ↑ ملاحظہ کرن: قرطبی، الجامع لاحکا‏م القرآن، 1364ش، ج1، ص79۔
  49. ↑ قرطبی، الجامع لاحکا‏م القرآن، 1364ش، ج1، ص78-79۔
  50. ↑ بلاذری، انساب الاشراف، 1398ق، ج4، ص96۔
  51. ↑ «ال‍وضع فی الحدیث»
  52. ↑ ملاحظہ کرن: رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص7-11۔
  53. ↑ رفیعی، درسنامہ وضع حدیث، 1384ش، ص281-294۔

مآخذ[سودھو]

  • ابن‌حزم، علی بن احمد، جوامع السیرۃ و خمس رسالے اخری لابن حزم، تحقیق احسان عباس، مصر، دارالمعارف، 1900ء۔
  • ابن‌قتیبہ دینوری، عبداللہ بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیہ، 1406ھ/1985ء۔
  • ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن ہبۃاللہ، شرح نہج‌البلاغۃ، تصحیح محمد ابوالفضل ابراہیم، قم، مکتبۃ آیۃاللہ المرعشی النجفی، 1404ھ۔
  • ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، تحقیق عبدالرحمان محمد بن عثمان، مدینہ، محمد عبدالمحسن صاحب المکتبۃ السلفیہ بالمدینہ المنورہ، 1386ھ/1966ء۔
  • ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، تحقیق دائرۃ المعرف ہند، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، 1390ھ/1971ء۔
  • ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیہ، 1410ھ/1990ء۔
  • ابن‌قیم جوزیہ، محمد بن ابی‌بکر، المنار المنیف فی الصحیح و الضعیف، تحقیق عبدالفتاح ابوغدہ، مکتبۃ المبطوعات الاسلامیہ، 1390ھ/1970ء۔
  • احمد امین، فجر الاسلام یبحث عن الحیاۃ العقلیۃ فی صدر الإسلام إلى آخر الدولۃ الأمویۃ، قاہرہ، مؤسسۃ ہنداوی للتعلیم والثقافۃ، 2012ق۔
  • امینی، عبدالحسین، الغدیر، قم، مرکز الغدیر، 1416ھ۔
  • بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح‌البخاری، تحقیق محمدزہیر بن ناصر الناصر، دار طوق النجاۃ، 1422ھ۔
  • بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌الاشراف، تحقیق عبد العزیز الدوری، بیروت، جمعیۃ المستشرقین الالمانیہ، 1398ھ/1978ء۔
  • پاکتچی، احمد، «حدیث» در دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج20، تہران، 1391ش۔
  • خطیب بغدادی، احمد بن علی، تریخ بغداد او مدینۃ السلام، تحقیق عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیہ، بی‌تا۔
  • رفیعی محمدی، ناصر، درسنامہ وضع حدیث، قم، مرکز جہانی علوم اسلامی، 1384ش۔
  • سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، بی‌تا۔
  • شوشتری، محمدتقی، الاخبار الدخیلہ، تعلیق علی‌اکبر غفاری، تہران، مکتبۃ الصدوق، 1415ھ۔
  • شہید ثانی، زین‌الدین بن علی، شرح البدایۃ فی علم الدرایۃ، بی‎‌نا، بی‌تا۔
  • صدوق، محمد بن علی، اعتقادات الامامیہ، قم، کنگرہ شیخ مفید، 1414ھ۔
  • عسکری، سیدمرتضی، نقش ائمہ در احیای دین، تہران، مرکز فرہنگی انتشاراندی منیر، 1382ش۔
  • علامہ حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامۃ الحلی، تصحیح محمدصادق بحرالعلوم، قم، الشریف الرضی، 1402ھ۔
  • قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکا‏م القرآن، تہران، انتشارات ناصرخسرو، 1364ق۔
  • «الوضّاعون واحادیثہم الموضوعۃ من كتاب الغدیر للشیخ الامینی تألیف السید رامی یوزبكی»، کتابخانہ مدرسہ فقاہت، مشاہدہ: 16 آذر 1398۔
  • «ال‍وضع فی الحدیث»، کتابخانہ دانشگاہ امام صادق، مشاہدہ: 13 آذر 1398ش۔
  • مامقانی، عبداللہ، مقباس الہدایۃ فی علم الدرایۃ، قم، دلیل ما، 1385ش۔
  • مدیرشانہ‌چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم، 1381ش۔
  • مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقائد، قم، دارالثقلین، 1378ش۔
  • معروف الحسنی، ہاشم، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1987ء/1407ھ۔
  • نجاشی، احمد بن علی، رجال‌النجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، 1365ش۔
  • ہاشمی خویی، میرزاحبیب‌اللہ، منہاج البراعۃ فی شرح نہج‌البلاغہ، تہران، مکتبہ الاسلامیہ، 1400ھ۔

سانچہ:علوم حدیث

پہلی صدی ہجری دے اہ‏م واقعات
عصر پیغمبرؑ
رحلت پیغمبرؐ دے بعد
حضرت علیؑ د‏‏ی شہادت دے بعد
اہلکار
مشہور افراد
خلیفہ
حکمران
معاویۃ بن ابی سفیان(حکومت: ۴۱-۶۰ھ) • یزید بن معاویہ(حکومت: ۶۰-۶۴ھ) • معاویۃ بن یزید(حکومت: ۶۴-۶۴ھ) • مروان بن حکم (حکومت: ۶۴-۶۵ھ) • عبدالملک بن مروان(حکومت: ۶۵-۸۶ھ) • ولید بن عبدالملک(حکومت: ۸۶-۹۶ھ) • سلیمان بن عبدالملک(حکومت: ۹۶-۹۹ھ) • عمر بن عبدالعزیز (حکومت: ۹۹-۱۰۱ھ) • یزید بن عبدالملک(حکومت: ۱۰۱-۱۰۵ھ) • ہشام بن عبدالملک (حکومت:۱۰۵-۱۲۵ھ) • ولید بن یزید (حکومت: ۱۲۵-۱۲۶ھ) • یزید بن ولید(حکومت: ۱۲۶-۱۲۶ھ) • ابراہیم بن الولید(حکومت: ۱۲۶-۱۲۷ھ) • مروان بن محمد(حکومت: ۱۲۷-۱۳۲ھ)
دیگر
واقعات
مرتبط
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=جعل_حدیث&oldid=569275" توں لیا