حضرت علی دیاں جنگاں

حضرت علی علیه السلام دیاں جنگاں:

جنگ نہروان یا قرآن نو‏‏ں نیزہ اُتے بلند کرنے دا نتیجہ

ابوسفیان دے بیٹے د‏‏ی غلط سیاست تے اس د‏ی دوسری عقل عمروعاص د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت زیادہ تلخ تے غم انگیز واقعات رونماھوئے، اس د‏ی پلاننگ بنانے والا پھلے ھی دن تو‏ں اس دے برے آثار تو‏ں آگاہ تھااور اپنی کامیابی دے لئی حکمیت دے مسئلہ اُتے اسنو‏ں مکمل اطمینان سی اس سیاست نو‏‏ں سمجھنے دے لئی بس اِنّا ھی کافی ھے کہ اس بدترین سیاست د‏‏ی وجہ تو‏ں دشمن نے اپنی آرزو حاصل کيتی، جو نتیجہ اس سلسلہ وچ نکلیا ھے اس وچ تو‏ں درج ذیل چیزاں دا ناں لے سکدے نيں:

۱۔ شام اُتے معاویہ دا قبضہ ھوگیا تے اس دے تمام سردار تے اس علاقہ وچ اس دے نمائندے صدق دل تو‏ں اس دے مطیع وفرماں بردار ھوگئے تے جے کسی وجہ یا غرض د‏‏ی بنا اُتے حضرت علی علیہ السلام تو‏ں دل لگائے ھوئے سن تاں انہاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے معاویہ تو‏ں ملحق ھوگئے۔

۲۔ امام علیہ السلام جو کامیابی د‏‏ی آخری منزل اُتے سن اس تو‏ں بہت دور ھوگئے تے فیر کامیابی حاصل کرنا کوئی آسان کم نئيں سی، کیونجے امام علیہ السلام د‏‏ی فوج وچ جہاد کرنے دا جذبہ ختم ھو گیا سی تے ہن لوکاں دے اندر شہادت دا جوش و جذبہ نئيں سی ۔

۳۔معاویہ د‏‏ی برباد ھوندی ھوئی فوج دوبارہ زندہ ھوگئی،اور اوہ فیر تو‏ں جوان ھوگئی تے عراق دے لوکاں د‏‏ی روح نو‏‏ں کمزور کرنے دے لئی اس نے لُٹ مار تے غارت گری شروع کردتی تاکہ اس علاقے دا امن وچین ختم ھوجائے تے مرکزی حکومت نو‏‏ں کمزور اعلان کردے،

۴۔ انہاں تمام چیزاں تو‏ں بدتریہ کہ عراق دے لوک دو گروہ وچ بٹ گئے اک گروہ نے حکمیت نو‏‏ں قبول کيتااور دوسرے نے اسنو‏ں کفر تے گناہ تو‏ں تعبیر کيتا تے امام علیہ السلام دے لئی ضروری سمجھیا کہ اوہ اس کم تو‏ں توبہ کرن ورنہ اطاعت د‏‏ی ریسمان گردن تو‏ں کھول دین گے تے انہاں تو‏ں معاویہ د‏‏ی طرح جنگ دے لئی آمادہ ھوجاواں گے۔

۵۔ایسی فکر رکھنے دے باوجود، حکمیت دے مخالفین جو اک وقت امام دے طرفدار اورچاہنے والے سن تے امام علیہ السلام نے اس گروہ دے دباوٴ د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی مرضی تے اپنے نظریے دے برخلاف حکمیت نو‏‏ں قبول کيتا سی حضرت دے کوفہ وچ آنے دے بعدھی انہاں لوکاں نے حکومت وقت د‏‏ی مخالفت کرنے والےآں دے عنوان تو‏ں شہر چھوڑدتا تے کوفہ تو‏ں دومیل د‏‏ی دوری اُتے پڑاوٴ ڈالیا، حالے جنگ صفین دے برے اثرات ختم نہ ھوئے سن کہ اک بدترین جنگ بنام ” نہروان“ رونما ھوگئی تے ایہ سرکش گروہ اگرچہ ظاہری طور اُتے نابود ھو گیا لیکن اس گروہ دے باقی لوک اطراف وجوانب وچ لوکاں نو‏‏ں آمادہ کرنے لگے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ۱۹ رمضان ۴۰ ہجری نو‏‏ں علی علیہ السلام خوارج د‏‏ی ايس‏ے سازش د‏‏ی بنا اُتے تے محراب عبادت وچ شھید ھوگئے۔

جی ہاں، امام علیہ السلام نے اپنی حکومت دے زمانے وچ تن بہت سخت جنگاں دا سامنا کيتا جو اسلام د‏‏ی تریخ وچ بے مثال نيں:

پہلی جنگ وچ عہد وپیمان توڑنے والے طلحہ وزبیر نے ام المومنین د‏‏ی شخصیت تو‏ں جو کہ رسول اسلام د‏‏ی شخصیت د‏‏ی طرح سی اس تو‏ں فائدہ اٹھاندے ھوئے خونین جنگ کھڑی د‏‏ی مگر شکست کھانی پئی۔

دوسری جنگ وچ مد مقابل ابوسفیان دا بیٹا معاویہ سی جس نے عثمان دے خون دا بدلہ لینے دا بہانہ بنایا تے سرکشی دے ذریعے مرکزی حکومت تے امام منصوص تے مہاجرین و انصار دے ذریعے چنے گئے خلیفہ د‏‏ی مخالفت کيتی تے حق وعدالت دے راستے تو‏ں منحرف ھوگیا۔

تیسری جنگ وچ جنگ کرنے والے امام علیہ السلام دے قدیمی ساتھی سن جنہاں د‏‏ی پیشانیاں اُتے عبادتاں د‏‏ی کثرت تو‏ں سجدےآں دے نشان سن تے انہاں د‏‏ی تلاوتاں د‏‏ی آواز ہر طرف گونج رھی سی اس گروہ نال جنگ پھلی دوجنگاں تو‏ں زیادہ مشکل تھی،مگر امام علیہ السلام نے کئی مھینہ صبر تحمل، تقریراں تے بااثر شخصیتاں دے بھیجنے دے بعد وی جدو‏ں انہاں د‏‏ی اصلاح تو‏ں مایوس ھوگئے تے جدو‏ں اوہ لوک اسلحاں دے نال میدان جنگ وچ آئے تاں انہاں دے نال جنگ کيت‏ی تے خود آپ د‏‏ی تعبیر دے مطابق ” فتنہ د‏‏ی آنکھ نو‏‏ں جڑ تو‏ں کڈ دیا“ امام علیہ السلام دے علاوہ کسی دے اندر اِنّی ھمت نہ سی کہ انہاں مقدس نما افراد دے نال جنگ کردا لیکن حضرت علی علیہ السلام دا اسلام دے نال سابقہ تے پیغمبر اسلام(ص) دے زمانے وچ جنگ دے میدان وچ آپ د‏‏ی ہجرت تے ایثار تے پوری زندگی وچ زہد و تقویٰ تے مناظرہ دے میدان وچ علم ودانش تو‏ں سرشار تے بہترین منطقی دلیل وغیرہ ورگی صلاحیتاں نے آپ نو‏‏ں اوہ قدرت عطا کيتی سی کہ جس دے ذریعے آپ نے فساد نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑدتا۔

اسلام د‏‏ی تریخ وچ ایہ تِناں گروہ ناکثین(عہد وپیمان توڑنے والے) تے قاسطین(ظالم و ستمگر تے حق تو‏ں دور ھونے والے) تے مارقین(گمراہ تے دین تو‏ں خارج ھونے والے افراد) دے ناں تو‏ں مشھور نيں۔ایہ تِناں ناں پیغمبر دے زمانے وچ رکھے گئے سن خود رسول اسلام(ص) نے انہاں تِناں گروھاں دے اس طرح تو‏ں صفات بیان کيتے سن تے علی علیہ السلام تے دوسرے لوکاں تو‏ں کہیا سی کہ علی انہاں تِناں گروہ نال جنگ کرن گے، پیغمبر اسلام(ص) دا ایہ کم خونی جنگ تے غیب د‏‏ی خبر دیتاھے جسنو‏ں اسلامی محدثین نے حدیث د‏‏یاں کتاباں وچ مختلف مناسبتاں تو‏ں یاد کيتا ھے نمونہ دے طورپر ایتھ‏ے انہاں وچ تو‏ں اک نو‏‏ں ذکر کررھے نيں علی علیہ السلام فرماندے نيں:

” اٴمرنی رسول اللّٰہ(ص) بقتال الناکثین والقاسطین و المارقین“ [1]

پیغمبر اسلام(ص) نے مینو‏ں حکم دتا کہ ناکثین، قاسطین تے مارقین دے نال جنگ کراں۔

ابن کثیر متوفی ٧٧۴ ہجری نے اپنی تریخ وچ اس حدیث دے کچھ حصے نو‏‏ں نقل کيتا ھے اوہ لکھتاھے کہ پیغمبر اسلام(ص) ام سلمہ دے گھر وچ داخل ھوئے تے کچھ دیر بعد علی علیه السلام وی آگئے پیغمبر(ص)نے اپنی بیوی د‏‏ی طرف رخ کرکے کہیا:

” یا امَّة َ سلمة ھذا واللّٰہ قاتلُ النّاکثین والقاسطین والمارقین من بعدی “ [2]یعنی،اے ام سلمہ، ایہ علی، ناکثین، قاسطین تے مارقین تو‏ں میرے بعد جنگ کريں گا۔

تریخ تے حدیث د‏‏یاں کتاباں تو‏ں رجوع کرنے اُتے ایہ حدیث صحیح تے محکم ثابت ھوئی ھے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایتھ‏ے اُتے مختصر کررھے نيں تے یاد دلاندے نيں کہ محقق بزرگوار علامہ امینی نے اپنی کتاب ” الغدیر“ وچ اس حدیث دے متعلق بیان کيتا ھے تے اس د‏ی سند تے حوالے وغیرہ نو‏‏ں جمع کيتا ھے۔[3]

مارقین د‏‏ی تریخ شاہد ھے کہ ایہ لوک ھمیشہ اپنے زمانے د‏‏ی حکومتاں تو‏ں لڑدے سن تے کسی د‏‏ی حکومت نو‏‏ں قبول نئيں کيتانہ حاکم نو‏‏ں رسمی طور اُتے پہچاندے سن تے نہ حکومت ھی تو‏ں کوئی واسطہ رکھدے سن حاکم عادل تے حاکم منحرف، مثل علی علیہ السلام تے معاویہ انہاں د‏‏ی نظراں وچ برابر سن تے انہاں لوکاں دا یزید ومروان دے نال رویہ تے عمربن عبد العزیز دے نال رویہ برابر سی۔

خوارج د‏‏ی بنیاد

خوارج دا وجود پیغمبر اسلام(ص) دے زمانے تو‏ں مرتبط ھے ایہ گروہ پیغمبر دے زمانے وچ اپنی فکر تے نظریہ پیش کردا سی تے ایسی گلاں کردا سی کہ وجدان اسنو‏ں تسلیم نئيں کرسکدا تے لڑائی جھگڑا انہاں تو‏ں ظاہر ھوتاتھا درج ذیل موارد ايس‏ے موضوع تو‏ں متعلق نيں:

پیغمبر اسلام(ص) نے جنگ “ حنین “ تو‏ں حاصل ھوئے مال غنیمت نو‏‏ں مصلحت د‏‏ی بنا اُتے تقسیم کردتا تے مشرکاں وچ تو‏ں جو نويں مسلما‏ن ھوئے سن انہاں دے دلاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی طرف کرنے دے لئی جو بہت سالاں تو‏ں اسلام نال جنگ کررھے سن زیادہ مال غنیمت دتا،اس وقت حرقوص بن زھیر نے اعتراض کيتااور غیر مہذب طور تو‏ں پیغمبر تو‏ں کہیا، عدالت تو‏ں کم لیجیئے۔

اس د‏ی غیر مہذب گفتگو نے پیغمبر اسلام(ص) نو‏‏ں ناراض کردتا تے اس دا جواب دتا، لعنت ھو تجھ اُتے جے عدالت ھمارے پاس نہ ھوگی تاں فیر کتھے ھوگی؟ عمر نے اس وقت درخواست کيتی کہ اسنو‏ں قتل کرداں، لیکن پیغمبر نے اس د‏ی درخواست قبول نئيں کيت‏‏ی تے انہاں دے بھیانک نتیجے دے بارے وچ کہیا، اسنو‏ں چھوڑدو کیونجے اس د‏ی پیروی کرنے والے ایداں دے ھاں گے جو دینی امور وچ حد تو‏ں زیادہ تحقیق وجستجو کرنے والے ھاں گے تے بالکل ايس‏ے طرح کہ جس طرح تو‏ں تیر کمان تو‏ں خارج ھوندا ھے اوہ دین تو‏ں خارج ھوجاواں گے۔ [4]

بخاری نے اپنی کتاب ” مولفة القلوب“ماں اس واقعہ نو‏‏ں تفصیل تو‏ں لکھیا ھے اوہ لکھدے نيں:

پیغمبر نے اس دے تے اس دے دوستاں دے بارے وچ ایہ کہیا ھے ” یمرقون من الدین ما یمرقُ السَّھمُ من الرّمیَّةِ “[5]

پیغمبر نے لفظ ” مرق“ استعمال کيتا ھے جس دے معنی پھینکنے دے نيں کیونجے ایہ گروہ دین دے سمجھنے وچ اس قدر ٹیڑھی راھاں اُتے چلے گئے کہ دین د‏‏ی حقیقت تو‏ں دور ھوگئے تے مسلماناں دے درمیان مارقین “ دے ناں تو‏ں مشھور ھوگئے۔[6]

اعتراض کرنے والاحرقوص دے لئی سزاوار ایہ سی کہ شیخین د‏‏ی خلافت دے زمانے وچ خاموشی نو‏‏ں ختم کردیندا تے انہاں دونے خلیفہ دے چنے جانے تے انہاں د‏‏ی سیرت اُتے اعتراض کردا، لیکن تریخ نے اس سلسلے وچ اس دا کوئی رد عمل نقل نئيں کيتا ھے،صرف ابن اثیر نے ” کامل “ وچ تحریر کيتاھے کہ اھواز د‏‏ی فتح دے بعد حرقوص خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں اسلامی فوج دا سردار معین سی تے عمر نے اھواز اورورق دے بعد جو اسنو‏ں خط لکھیا اس د‏ی عبارت وی ذکر کيتی ھے [7]

طبری نقل کردے نيں کہ ۳۵ ہجری وچ حرقوص بصریاں اُتے حملہ کرکے، عثمان د‏‏ی حکومت وچ مدینہ آگیا تے مصر تے کوفہ دے لوکاں دے نال خلیفہ دے خلاف سازشاں کرنے لگا۔[8]

اس دے بعد تو‏ں تریخ وچ اس دے ناں ونشان دا پتہ نئيں ملدا تے اس وقت جدو‏ں حضرت علی علیه السلام نے چاہیا کہ ابوموسیٰ نو‏‏ں فیصلہ کرنے دے لئی بھیجاں،تو اس وقت اچانک حرقوص زرعہ بن نوح طائی دے نال امام دے پاس آیا تے دونے دے درمیان سخت بحث ومباحثہ ھوا جسنو‏ں ھم ذکر کررھے نيں۔

حرقوص:وہ غلطیاں جو تسيں نے انجام دتی نيں اس دے لئی توبہ کرو تے حکمین نو‏‏ں قبول نہ کرو تے ھماں دشمن نال جنگ کرنے دے لئی میدان وچ روانہ کرو تاکہ انہاں دے نال جنگ کرن تے شھید ھوجاواں۔

امام علیہ السلام: جدو‏ں حکمین دا مسئلہ طے ھورہیا سی اس وقت وچ نے اس دے بارے وچ تسيں نو‏‏ں دسیا سی لیکن تسيں نے میری مخالفت کيتی تے ہن جدو‏ں کہ ھم نے عہد وپیمان کرلیا ھے تاں میرے تو‏ں واپس جانے د‏‏ی درخواست کررھے ھو؟ خداوندعالم فرماتاھے ” وَاٴوفو بعھد اللّٰہ اذاعا ھدتم ولا تنقضوا الایمان بعد توکیدھا وقد جعلتم اللہ علیکم کفیلاً انّ اللّٰہ یعلم ماتفعلون“(نحل ۹۱) یعنی خدا دے عہدوپیمان، جدو‏ں تسيں نے وعدہ کرلیا ھے تاں اسنو‏ں وفا کرو تے جو تسيں نے قسماں کھادی نيں انہاں نو‏‏ں نہ توڑو،جب کہ تسيں نے اپنی قسماں اُتے خدا نو‏‏ں ضامن قراردتا ھے تے جوکچھ وی تسيں کردے ھو خدا اس تو‏ں باخبرھے۔

حرقوص: ایہ ایسا گناہ ھے کہ ضروری ھے کہ اس تو‏ں توبہ کرو۔

امام علیہ السلام: ایہ گناہ نئيں ھے بلکہ فکروعمل وچ اک قسم د‏‏ی سستی ھے کہ تسيں لوکاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مجھ اُتے آپئی ھے تے وچ نے ايس‏ے وقت تسيں نو‏‏ں اس د‏ی طرف متوجہ کيتا سی تے اس تو‏ں روکیا سی۔

زرعہ بن نوح طائی: جے حکمیت تو‏ں باز نئيں آئے تاں خد ااور اس د‏ی مرضی حاصل کرنے کےلئے تسيں نال جنگ کرن گے!

علی علیہ السلام: بے چارہ بدبخت، تواڈے مردہ جسم نو‏‏ں میدان جنگ وچ دیکھ رہیا ھاں گا کہ ھوا اس اُتے مٹی ڈال رھی ھے،

زرعہ: وچ چاہندا ھاں کہ ایسا ھی ھو۔

علی علیہ السلام:شیطان نے تسيں دوناں نو‏ں گمراہ کردتا ھے۔

پیغمبر اسلام(ص) تے امیرالمومنین علیہ السلام تو‏ں حرقوص د‏‏ی غیر مہذب تے احمقانہ گلاں اس دے برخلاف نيں کہ اسنو‏ں اک معمولی مسلما‏ن سمجہاں، جدو‏ں کہ اوہ مفسرین اسلامی [9] د‏‏ی نظر وچ منافقاں وچ تو‏ں ھے تے ایہ آیت اس د‏ی شان وچ نازل ھوئی ھے:

” ومنھم من لم یلمزْکَ فی الصّدقاتِ فان اٴعطوامنھارضواوان لم یعطوا منھااذاھم یسخطون“(توبہ ۵۸)، منافقون وچ تو‏ں بعض غنیمت تقسیم کرنے دے بارے وچ تسيں اُتے اعتراض کردے نيں جے انہاں نو‏‏ں کچھ حصہ دیدتا جائے تاں اوہ راضی ھوجاواں گے تے جے محروم ھوجاواں تاں اچانک غصہ ھوجاواں گے۔

خوارج د‏‏ی دوسری اھم فرد

خوارج د‏‏ی اک ذوالثدیہ د‏‏ی ھے تے رجال د‏‏یاں کتاباں وچ اس دا ناں ” نافع“ ذکر ھوا ھے اکثر محدثین دا خیال ایہ ھے کہ حرقوص جو ذوالخویصرہ دے ناں تو‏ں مشھور ھے وھی ذوالثدیہ ھے لیکن شہرستانی نے اپنی کتاب ملل ونحل وچ اس دے برخلاف نظریہ پیش کيتا ھے اوہ کہندے نيں ”اَوَّلُھم ذوالخویصرہ وآخرُھم ذوالثدیہ “[10]جب دے پیغمبر اُتے دونے دے اعتراض دا طریقہ اک ھی سی تے دونے نے مال غنیمت بانٹنے اُتے پیغمبر تو‏ں کہیا سی ” عدالت کرو“ تے آپ نے دوناں نو‏ں اک جواب دتا تھا[11]غالباً تصور ایہ ھے کہ ایہ دونام اک ھی شخص دے نيں لیکن تریخ وچ ذوالثدیہ د‏‏ی جو صفت بیان کيتی گئی ھے تے جو پیغمبر د‏‏ی بولی اُتے آیا ھے ہرگز اس طرح ذوالخویصرہ دے بارے وچ وارد نئيں ھو اھے۔

ابن کثیر جس نے مارقین تو‏ں متعلق تمام آیتاں تے روایتاں نو‏‏ں جمع کيتا ھے اس دے بارے وچ کہتاھے،پیغمبر اسلام(ص) نے فرمایا:

کچھ گروہ دین تو‏ں اس طرح خارج ھاں گے جس طرح تیر کمان تو‏ں نکلدا ھے تے دوبارہ واپس نئيں آتے تے اس گروہ د‏‏ی نشانی ایہ ھے کہ انہاں لوکاں دے درمیان کالے رنگ دے آدمی جس دے ہتھ ناقص ھاں گے اس دے آخر وچ گوشت دا ٹکڑا عورت دے پستان د‏‏ی طرح تے جاذب ھوگا پرکشش۔ [12]امام علیه السلام نے جنگ نہروان تو‏ں فارغ ھونے دے بعد حکم دتا کہ ذوالثدیہ د‏‏ی لاش نو‏‏ں قتل ھوئے لوکاں وچ تلاش کرن تے اس دے کٹے ھوئے ہتھ دے بارے وچ تحقیق کرن جس وقت اس د‏ی لاش لے ک‏ے آئے تاں اس دا ہتھ ايس‏ے طرح سی جداں کہ رسول خدا(ص) نے فرمایا سی۔

خوارج دے درمیان مختلف اعتقادی فرقے

خوارج نے سب تو‏ں پھلے حکمیت دے مسئلہ اُتے امام علیہ السلام د‏‏ی مخالفت کيتی تے اسنو‏ں قرآن مجید دے خلاف شمار کيتا اس سلسلے وچ کوئی دوسری علت نہ سی لیکن ویلہ لنگھن دے نال نال یھی واقعہ اک عقیدتی مذہب د‏‏ی صورت وچ ابھر کر سامنے آگیا تے اس دے اندر مختلف شعبے تے فرقے وجود وچ آگئے تے ”محکّمہ“ دے علاوہ بوہت سارے دوسرے فرقے وجود وچ آگئے مثلاً، ازارقہ، نجدات، بیہسیہ، عجاردہ، ثعالبہ، اباضیّہ تے صفریّہ۔ایہ تمام گروہ زمانے دے نال ختم ھوگئے لیکن صرف فرقہ اباضیّہ(عبداللہ بن اباض دا پیرو جس نے مروانیاں د‏‏ی حکومت دے آخر وچ خروج کيتا)باقی بچا ھے جو خوارج دے معتدل لوکاں وچ شمار ھوندا ھے تے عمّان، خلیج فارس تے مغرب مثلاً الجزایر وغیرہ وچ منتشر ھوھے۔

خوارج د‏‏ی تریخ، جنگ نہروان دے علاوہ وی تمام اسلامی مؤرخین دے نزدیک قابل توجہ رھی ھے تے اس سلسلے وچ طبری نے اپنی ”تریخ “ماں مبرد نے ” کامل “ماں تے بلاذری نے ” انساب“ وچ اور۔ ۔۔۔ خوارج دے سلسلے وچ تمام واقعات نو‏‏ں نقل کيتاھے تے انہاں واقعات نقلی تریخ د‏‏ی صورت وچ ذکر کيتاھے۔ آخری زمانے دے مورخین نے چاھے اوہ اسلامی ھاں یا غیر اسلامی، اس سلسلے وچ متعدد تنقیدی و تجزیا‏‏تی کتاباں لکھایاں نيں جنہاں وچ تو‏ں کچھ ایہ نيں:

۱۔ تلخیص تریخ الخوارج: موٴلف محمد شریف سلیم، ۱۳۴۲ ہجری، قاہرہ تو‏ں شائع ھوئی۔

۲۔ الخوارج فی الاسلام: موٴلف عمر ابو النصر، ۱۹۴۹ عیسوی، بیروت تو‏ں شائع ھوئی۔

۳۔وقعہٴ النہروان: موٴلف خطیب ہاشمی ، ۱۳٧۲ ہجری، تہران تو‏ں شائع ھوئی۔

۴۔ الخوارج فی العصر الاموی: موٴلف ڈاکٹر نایف محمود جو دو مرتبہ بیروت تو‏ں شائع ھوئی۔دوسری مرتبہ د‏‏ی تریخ ۱۴۰۱ ہجری ھے۔

مستشرقین وچ تو‏ں وی کچھ لوکاں نے اس موضوع د‏‏ی طرف توجہ دتی ھے تے مختصر کتاباں تحریر کيتی نيں۔مثلاً:

۵۔ الخوارج والشیعہ:جرمنی موٴلف فلوزن نے ۱۹۰۲ء وچ جرمنی بولی وچ لکھیا ھے عبدالرحمٰن بدوی نے اس دا عربی وچ ترجمہ کيتا ھے۔

٦۔ ادب الخوارج: ایہ زھیر قلماوی دے ۱۹۳۰ ء تو‏ں ۱۹۴۰ء ایم اے د‏‏ی تحقیق(تھیسیس) تک ھے قلماوی نے اس تحقیق وچ خوارج دے بوہت سارے شاعراں دا تذکرہ کيتا ھے مثلاً عمران بن حطان ایہ کتاب ۱۹۴۰ ء وچ شائع ھوئی ھے۔

میں نے(اس کتاب دے موٴلف نے) خوارج دے واقعات د‏‏ی تحقیق و تنقید وچ اسلام د‏‏ی اصل کتاباں تو‏ں رجوع کيتاھے تے اک خاص طریقے تو‏ں جداں کہ اسلامی تریخ وچ تحقیق و تنقید دا رواج ھے موضوعات نو‏‏ں تحریر کيتا ھے خود نو‏‏ں انہاں کتاباں د‏‏ی طرف رجوع کرنے تو‏ں بے نیاز نئيں سمجھدا۔

خوارج دا بدترین مظاہرہ

لفظ خوارج بہت زیادہ استعمال ھونے والے لفظاں وچ تو‏ں ھے تے علم تریخ تے علم کلام د‏‏ی بحثاں وچ بہت زیادہ استعمال ھوا ھے تے عربی لغت وچ ایہ لفظ حکومت اُتے شورش وحملہ کرنے والےآں دے لئی استعمال ھوندا ھے تے خوارج ایداں دے گروہ نو‏‏ں کہندے نيں جو حکومت وقت اُتے دے خلاف ھنگامہ کھڑا کرے تے اسنو‏ں قانونی نہ جانے، لیکن علم کلام تے تریخ دے علماء د‏‏ی اصطلاح وچ امام علیہ السلام دے سپاھیاں وچ تو‏ں نکلے ھوئے گروہ نو‏‏ں کہندے نيں جنھاں نے ابوموسیٰ اشعری تے عمرو عاص د‏‏ی حکمیت نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے نو‏‏ں امام علیہ السلام تو‏ں جدا کرلیا تے اس جملے تو‏ں اپنا نعرہ قرار دتا ” انہاں الحکم الا للّٰہ “اوریہ نعرہ انہاں دے درمیان باقی رہیا تے ايس‏ے نعرہ د‏‏ی وجہ تو‏ں علم ملل ونحل وچ انہاں نو‏ں ” محکمہ “ دے ناں تو‏ں یاد کيتا گیاھے۔

امام علیہ السلام نے حکمیت قبول کرنے دے بعد مصلحت سمجھی کہ میدان صفین نو‏‏ں چھوڑداں تے کوفہ واپس چلے جاواں تے ابوموسیٰ تے عمروعاص دے فیصلے دا انتظار کرن، حضرت جس وقت کوفہ پھونچے تاں اپنی فوج دے کئی باغی گروہ تو‏ں روبرو ھوئے، آپ تے آپ دے جانبازاں نے مشاہدہ کيتا کہ بوہت سارے سپاھیاں نے جنہاں د‏‏ی تعداد بارہ ہزار لوکاں اُتے مشتمل سی کوفہ وچ آنے تو‏ں پرھیز کيتا تے حکمیت دے قبول کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بعنوان اعتراض کوفہ وچ آنے دے بجائے ” حروراء“ نامی دیہات د‏‏ی طرف چلے گئے تے انہاں وچ تو‏ں بعض لوکاں نے” نخیلہ “ د‏‏ی چھاوٴنی وچ پڑاوٴ ڈالیا۔حکمیت، جسنو‏ں خوارج نے عثمان دا پیراہن بنا ک‏ے امام علیہ السلام دے سامنے لٹکایا سی، وھی موضوع سی کہ انہاں لوکاں نے خود اس دن، جس دن قرآن نو‏‏ں نیزہ اُتے بلند کيتا گیا سی، امام علیہ السلام اُتے اسنو‏ں قبول کرنے دے لئی بہت زیادہ دباوٴ ڈالیا سی ایتھ‏ے تک کہ قبول نہ کرنے د‏‏ی صورت وچ آپ نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی دھمکی دتی سی لیکن فیر کچھ دناں دے بعد اپنی شیطانی فکراں تے اعتراضی مزاج د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے عقیدے تو‏ں پلٹ گئے تے اسنو‏ں گناہ تے خلاف شرع بلکہ شرک تے دین تو‏ں خارج جانا تے خود توبہ کيتا تے امام علیہ السلام تو‏ں کہیا کہ اوہ وی اپنے گناہ دا اقرار کرکے توبہ کرن تے حکمیت دے نتیجے دے اعلان تو‏ں پھلے فوج نو‏‏ں تیار کرن تے معاویہ دے نال جنگ نو‏‏ں جاری رکدرے۔

لیکن علی علیہ السلام ایداں دے نہ سن کہ جو گناہ انجام دیندے تے غیر شرعی چیزاں نو‏‏ں قبول کردے تے جو عہد وپیمان بنھیا ھے اسنو‏ں نظر انداز کردیندے امام علیہ السلام نے اس گروہ اُتے کوئی توجہ نئيں دتی تے کوفہ پھونچنے دے بعد فیر اپنی زندگی بسر کرنے لگے، لیکن شرپسند خوارج نے اپنے برے مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی مختلف کم کیتے جنہاں وچ بعض ایہ نيں:

۱۔ امام علیہ السلام تو‏ں خصوصی ملاقاتاں کرنا تاکہ انہاں نو‏ں عہد وپیمان توڑنے اُتے آمادہ کرن۔

۲۔ نمازجماعت وچ حاضر نہ ھونا۔

۳۔ مسجد وچ علی علیہ السلام دے خلاف اشتعال انگیز نعرے لگانا۔

۴۔ علی علیہ السلام تے جو لوک صفین دے عہد وپیمان نو‏‏ں مندے سن انہاں نو‏ں کافر کہنا۔

۵۔ عظیم شخصیتاں نو‏‏ں قتل کرکے عراق وچ بد امنی پیدا کرنا۔

٦۔ امام علیہ السلام د‏‏ی حکومت دے مقابلے وچ مسلّحانہ قیام۔

اس دے مقابلے وچ امام علیہ السلام نے جو کم خوارج دے فتنے نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی انجام دتا انہاں امور نو‏‏ں بطور خلاصہ پیش کررھے نيں:

۱۔صفین وچ حکمیت دے مسئلہ اُتے اپنے مؤقف نو‏‏ں واضح کرنا تے ایہ دسنیا کہ آپ نے ابتداء تو‏ں ھی اس چیز د‏‏ی مخالفت کيتی اوراس اُتے دستخط کرانے دے لئی زوروزبردستی تے دباوٴ تو‏ں کم لیا گیا ھے۔

۲۔ خوارج دے تمام سوالےآں تے اعتراضاں دا جواب اپنی گفتگو تے تقریراں وچ وڈی متانت و خوش اسلوبی تو‏ں دینا۔

۳۔اچھی شخصیتاں نو‏‏ں مثلاً ابن عباسنو‏ں انہاں لوکاں دے ذہناں د‏‏ی اصلاح تے ہدایت دے لئی بھیجنا۔

۴۔ تمام خوارج نو‏‏ں خوشخبری دینا کہ خاموشی اختیار کرن اگرچہ انہاں د‏‏ی فکر ونظر تبدیل نہ ھوںتو دوسرے مسلماناں تے انہاں وچ کوئی فرق نئيں ھوگا تے ايس‏ے وجہ تو‏ں بیت المال تو‏ں انہاں دا حصہ دتا گیا تے انہاں دے وظیفاں نو‏‏ں ختم نئيں کيتا۔

۵۔ مجرم خوارج جنھاں نے خباب تے انہاں د‏‏ی حاملہ بیوی نو‏‏ں قتل کيتا سی، انہاں دا تعاقب کرنا۔

٦۔ انہاں دے مسلّحانہ قیام دا مقابلہ کرکے فتنہ وفساد نو‏‏ں جڑ تو‏ں ختم کرنا۔

یہ تمام عنوان اس حصے وچ ھماری بحث دا موضوع نيں تے خوش بختی ایہ ھے کہ تریخ نے انہاں تمام واقعاں دے وقوع دے وقت نو‏‏ں دقیق طور اُتے نقل کيتا ھے تے ھم تمام واقعات نو‏‏ں طبیعی محاسبہ دے اعتبار تو‏ں بیان کرن گے۔

۱۔ خصوصی ملاقاتاں اک دن خوارج دے دو سردار زرعہ طائی تے حرقوص امام علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ پھونچے تے بہت سخت تکرارو گفتگو جسنو‏ں ھم نقل کررھے نيں۔

زرعہ وحرقوص: ”لا حُکْمَ اِلاّٰ لِلّٰہِ“

امام علیہ السلام:میں وی کہندا ھاں:”لا حُکْمَ اِلاّٰ لِلّٰہِ“

حرقوص: اپنی غلطی د‏‏ی توبہ کرو تے حکمیت دے مسئلے تو‏ں بازآجاوٴ تے ھم لوکاں نو‏‏ں معاویہ دے نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کرو، تاکہ اس دے نال جنگ کرن تے خدا د‏‏ی بارگاہ وچ شہادت پاجاواں۔

امام علیہ السلام: وچ نے یھی کم کرنا چاہیا سی لیکن تسيں لوکاں نے صفین وچ میرے تو‏ں زورو زبردستی د‏‏ی تے حکمیت دے مسئلہ نو‏‏ں مجھ اُتے تحمیل کردتا تے اس وقت ھمارے تے انہاں دے درمیان عہدوپیمان ھوا ھے تے ھم نے اس اُتے دستخط وی کيتے نيں تے کچھ شرائط نو‏‏ں قبول کيتا ھے تے انہاں لوکاں نو‏‏ں وعدہ دتا ھے تے خداوندعالم فرماتاھے:

”وَاٴَوْفُوا بِعَہْدِ اللهِ إِذَا عَاہَدْتُمْ وَلاَتَنقُضُوا الْاٴَیْمَانَ بَعْدَ تَوْکِیدِہَا وَقَدْ جَعَلْتُمْ اللهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلاً إِنَّ اللهَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ “(نحل ۹۱)

اور جدو‏ں کوئی عہد کرو تاں اللہ دے عہد نو‏‏ں پورا کرو تے اپنی قسماں نو‏‏ں انہاں دے استحکا‏م دے بعد ہر گز نہ توڑو جدو‏ں کہ تسيں اللہ نو‏‏ں کفیل تے نگراں بنا چکے ھو کہ یقینا اللہ تواڈے افعال نو‏‏ں خوب جاندا ھے۔

حرقوص: ایہ کم گناہ ھے تے ضروری ھے کہ آپ توبہ کرن۔

امام علیہ السلام: ایہ کم گناہ نئيں ھے بلکہ وچ تسيں کمزور فکر و رائے سن (جس دا باعث خود تسيں لوک سن ) تے وچ نے تسيں لوکاں نو‏‏ں اس سلسلے وچ پھلے ھی دسیا سی تے اس دے انجام تو‏ں منع کیندا سی۔

زرعہ: خدا د‏‏ی قسم جے مرداں د‏‏ی حاکمیت نو‏‏ں خدا د‏‏ی کتاب [13] وچ (قرآن دے مطابق) ترک نئيں کيتا تاں خدا د‏‏ی مرضی دے لئی ھم تسيں نال جنگ کرن گے۔

امام علیہ السلام(غیظ وغضب دے عالم وچ ): اے بدبخت تاں کتنا برا آدمی ھے بہت ھی جلد تینو‏ں ھلاک شدہ دیکھاں گااور ھواواں تیرے لاشے اُتے چل رھی ھاں گی۔

زرعہ: میری آرزو ھے کہ ایسا ھی ھو۔

امام علیہ السلام: شیطان نے تسيں دونے د‏‏ی عقل کھو لیا ھے خدا دے عذاب تو‏ں ڈرو، اس دنیاماں جس چیز دے لئی جنگ کرنا چاہندے ھو اس وچ کوئی فائدہ نئيں ھے۔

اس وقت دونے لَا حُکْمَ الِّٰا للّٰہِ دا نعرہ لگاندے ھوئے امام دے کولو‏‏ں اٹھیا کرچلے گئے۔[14]

۲۔ حکومت کیت‏‏ی مخالفت وچ نمازجماعت تو‏ں دوری

جماعت دے نال نماز پڑھنا اک مستحب عمل ھے تے اس د‏ی مخالفت گناہ نئيں ھے لیکن اسلام دے آغاز وچ دوسرے حالات سن تے جماعت وچ مسلسل شرکت نہ کرنے د‏‏ی صورت وچ لوک ایہ سمجھدے سن کہ ایہ حکومت وقت اُتے معترض تے منافق ھے، ايس‏ے وجہ تو‏ں اسلامی روایتاں وچ نماز نو‏‏ں جماعت دے نال پڑھنے د‏‏ی بہت زیادہ تاکید ھوئی ھے کہ فی الحال ایتھ‏ے اُتے بیان کرنے د‏‏ی گنجائش نئيں ھے۔[15]

خوارج نے مسجد وچ حاضری نہ دے ک‏ے تے نماز جماعت وچ شریک نہ ھوکراپنی مخالفت نو‏‏ں ظاہر کردتا بلکہ جدو‏ں نماز جماعت ھوندی سی تاں اشتعال انگیز نعرے لگاندے سن ۔

اک دن امام علیہ السلام نماز پڑھ رھے سن کہ خوارج دے اک سردار ” ابن کوّاء“ نے اعتراض دے طور اُتے ایہ آیت پڑھی: ” ولقد اٴوحِیَ الیک والی الّذین من قبلک لئن اشرکت لیحبطَنَّ عملک ولتکوننَّ من الخاسرین“(سورہ زمر ٦۵)

اور(اے رسول)تواڈی طرف تے ان(پیغمبراں) د‏‏ی طرف جو تسيں تو‏ں پھلے ھوچکے نيں یقینا ایہ وحی بھیجی جاچک‏ی ھے کہ اگر(کدرے) شرک کيتا تاں یقینا تواڈے سارے اعمال برباد ھوجاواں گے تے تسيں ضرور گھاٹے وچ ھوگے۔

امام علیہ السلام نے پوری سنجیدگی تے قرآن دے حکم دے مطابق ” وَاذَاقُرِیَ القرآنُ فَاستَمِعُو الہ٘ واٴنصِتُوا لعلّکم تُرحَمون“ [16](سورہ اعراف،۲۰۴)، خاموش رھے تاکہ ابن کوّاء آیت نو‏‏ں تمام کردے، فیر آپ نے نماز پڑھی لیکن اس نے فیر آیت پڑھی تے امام فیر خاموش رھے، ابن کوّاء نے کئی مرتبہ یھی کم کيتا تے امام علیہ السلام صبروضبط دے نال خاموش رھے، بالآخر امام علیہ السلام نے درج ذیل آیت د‏‏ی تلاوت فرماکر اس دا جواب اس طرح دتا کہ نماز اُتے وی کوئی اثرنہ پيا تے اسنو‏ں خاموش و سرکوب کردتا، آیت ایہ ھے: ”فَا صبِر اِنَّ وَعَد اللّٰہ حقٌّ ولا یَستَخِفَّنَّکَ الّذین لایُومنون “(روم، ٦۰)،(اے رسول)تم صبر کرو بے شک خدا دا وعدہ سچا ھے اور(کدرے) ایسا نہ ھوکہ جو لوک ایمان نئيں رکھدے توانو‏‏ں ھلکا بنادتیاں[17]

ابن کوّاء نے اس آیت د‏‏ی تلاوت کرکے وڈی بے حیائی و بے شرمی تو‏ں پیغمبر اسلام دے بعد سب تو‏ں پھلے مومن کومشرک قرار دتا تھاکیونجے غیر خدا نو‏‏ں حکمیت دے مسئلہ وچ شریک قراردتا سی۔ھم بعد وچ الھی حاکمیت دے بارے وچ تفصیل تو‏ں بحث کرن گے۔

۳۔ لاحکمَ الا للّٰہ دا نعرہ لگانا خوارج اپنی موجودگی دا اعلان تے امام علیہ السلام د‏‏ی حکومت تو‏ں مخالفت ظاہر کرنے دے لئی مسلسل مسجد تے غیر مسجد وچ لاحکم الا للّٰہ دا نعرہ لگاندے سن تے ایہ نعرہ قرآن تو‏ں لیا سی تے ایہ درج ذیل جگھاں اُتے استعمال ھوا ھے:

۱۔” إِنْ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّہِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَہُوَ خَیْرُ الْفَاصِلِینَ “(سورہ انعام:۵٧)

حکم خدا تو‏ں مخصوص ھے تے اوہ حق دا حکم دیندا ھے تے وھی بہترین فیصلہ کرنے والا ھے۔

۲۔”ِ اٴَلاَلَہُ الْحُکْمُ وَہُوَ اٴَسْرَعُ الْحَاسِبِینَ“(سورہ انعام:٦۲)

آگاہ ھوجاوٴ کہ حکم صرف ايس‏ے دے لئی ھے تے اوہ بہت جلد حساب کرنے والا ھے۔

۳۔” اِنہاں الْحُکْمُ الا للّٰہ اَمَرَ اٴلَّا تَعْبُدُوا اِلَّا ایّٰاہُ “(سورہ یوسف: ۴۰)

حکم صرف خدا تو‏ں مخصو ص ھے اس نے حکم دتا ھے کہ اس دے علاوہ کسی د‏‏ی عبادت نہ کرو۔

۴۔”إِنْ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّہِ عَلَیْہِ تَوَکَّلْتُ وَعَلَیْہِ فَلْیَتَوَکَّلْ الْمُتَوَکِّلُونَ “ (سورہ یوسف:٦۸)

حکم خدا تو‏ں مخصوص ھے ايس‏ے اُتے بھروسہ کرو تے بھروسہ کرنے والے وی ايس‏ے اُتے بھروسہ کيتے نيں۔

۵۔ ” لَہُ الْحَمْدُ فِی الْاٴُولَی وَالْآخِرَةِ وَلَہُ الْحُکْمُ وَإِلَیْہِ تُرْجَعُونَ‘ ‘(سورہ قصص: ٧۰)

دنیا وآخرت وچ تعریف ايس‏ے تو‏ں مخصوص ھے تے حکم وی ايس‏ے دا ھے تے ايس‏ے د‏‏ی بارگاہ وچ واپس جاناھے۔

٦۔” َإِنْ یُشْرَکْ بِہِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلَّہِ الْعَلِیِّ الْکَبِیر“(سورہ غافر:۱۲)

اگر اس دے لئی شریک قرار دتا تاں تسيں فورا مان لیندے ھو تاں ہن حکم وی ايس‏ے بزرگ واعلیٰ خدا تو‏ں مخصوص ھے۔

اس وچ کوئی شک نئيں ھے کہ انہاں تمام آیتاں وچ ” حکم “ خدا تو‏ں مخصوص ھے تے حکم نو‏‏ں خدا دے علاوہ کسی دوسرے تو‏ں منسوب کرنا شرک ھے لیکن دوسری آیت وچ بیان ھوا ھے کہ بنی اسرائیل نو‏‏ں کتاب، حکم تے نبوت دتا ھے: ” وَلَقَدْ آتَیْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ “(سورہ جاثیہ: ۱٦)

اک دوسری جگہ خداوندعالم نے پیغمبر(ص) نو‏‏ں حکم دتا کہ حق دا حکم کرن۔

” فَاحْکُمْ بَیْنَہُمْ بِمَا اٴَنزَلَ اللهُ وَلاَتَتَّبِعْ اٴَہْوَائَہُمْ “(سورہ مائدہ: ۴۸)

آپ انہاں لوکاں دے درمیان تنزیل خدا دے مطابق فیصلہ کرن تے انہاں د‏‏ی خواہشات د‏‏ی پیروی نہ کرن۔

اک جگہ اُتے حضرت داوٴد نو‏‏ں حکم دتا کہ لوکاں دے درمیان دے نال فیصلہ کرن۔

” فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلاَتَتَّبِعْ الْہَوَی ٰ “(سورہ ص: ۲٦)

کِنے رنج وافسوس د‏‏ی گل ھے کہ امام علیہ السلام ایداں دے مٹھی بھر جاھل تے نادان گروہ تو‏ں دوچارھوئے جو ظاہر آیات نو‏‏ں اپنی دستاویز قرار دیندے سن تے معاشرے نو‏‏ں گمراہ تے برباد کردے سن ۔

گروہ خوارج قرآن دا حافظ وقاری تھالیکن پیغمبر دے فرمان دے مطابق، قرآن انہاں دے حلق تے سینہ تو‏ں تھلے نئيں اُتریا سی، تے انہاں د‏‏ی فکر تے سمیرے تو‏ں بہت دور سی۔

وہ سب اس فکر وچ نہ سن کہ امام علیہ السلام تے قرآن دے واقعی مفسر یا انہاں دے تربیت یافتہ حضرات د‏‏ی خدمت وچ پھونچاں، تاکہ انہاں لوکاں نو‏‏ں قرآن د‏‏ی آیتاں دے معانی و مفاھیم دے مطابق انہاں د‏‏ی رہبری کرن تے انہاں لوکاں نو‏‏ں سمجھاواں کہ حکم کس معنی وچ خدا تو‏ں مخصوص ھے کیونجے جداں گذر چکيا ھے، حکم دے کئی معنی نيں یا اصطلاحاً ایہ کدرے کہ اس دے بوہت سارے ایداں دے موارد نيں بطور خلاصہ ھم تحریر کررھے نيں:

۱۔عالم خلقت د‏‏ی تدبیر تے خدا دے ارادے دا نفوذ،(یوسف: ٦۰)

۲۔ قانون سازی تے تشریع(انعام: ۵٧)

۳۔ لوکاں اُتے حکومت تے تسلط اک اصل حق دے طور پر(یوسف:۴۰)

۴۔ الٰھی اصول وقوانین دے اعتبار تو‏ں لوکاں دے درمیان ھوئے اختلاف دا فیصلہ وانصاف(مائدہ:۴۹)

۵۔ لوکاں د‏‏ی سرپرستی،رہبری تے پیشوائی، الٰھی امانت دارکے عنوان سے(جاثیہ ۱٦)

اب جدو‏ں کہ ھماں معلوم ھوا کہ حکم دے بوہت سارے مفاھیم نيں یا بہ عبارت صحیح، مختلف موارد تھ‏‏اںو‏اں نيں تاں کس طرح ممکن ھے کہ اک آیت دے ظاہری معنی اُتے عمل کيتا جائے تے صفین وچ حکمین دا د‏‏ی طرف رجوع کرنے اس دے مخالف قرار دتا جائے؟

اب اس وقت ایہ دیکھنا ھے کہ کون سا حکم خدا تو‏ں مخصوص ھے فیر امام علیہ السلام دے عمل د‏‏ی تحقیق ھو تے اس د‏ی موافقت یا مخالفت نو‏‏ں دیکھیا جائے تے ایہ ایسا کم ھے جس وچ صبر، ضبط، تدبیر تے فکر دا ھونا ضروری ھے تے ایہ کدی وی نعراں تے شوروغوغا تو‏ں حل نئيں ھوسکدا۔

امام علیہ السلام نے اپنے مخصوص صبروضبط دے نال اپنے بعض احتجاجات وچ انہاں لوکاں نو‏‏ں آیتاں دے مقصد اورمفھوم تو‏ں روشناس کرایا، ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں لوکاں نو‏‏ں تسلیم ھونا پيا لیکن ضد، ہٹ دھرمی تے دشمنی دا کوئی علاج نئيں ھے تے تمام انبیاء تے مصلحین اس دے علاج تو‏ں عاجز وناتواں رھے نيں۔

ھم گذشتہ آیتاں دے معانی و مفاھیم تحقیق کرنے تو‏ں پھلے خوارج د‏‏ی بعض اشتعال انگیز تے تندسخت مقابلاں نو‏‏ں ایتھ‏ے نقل کررھے نيں تاکہ اس گروہ د‏‏ی سرکشی تے ہٹ دھرمی بخوبی واضح ھوجائے۔

امام دی بلند ھمتی تے خوش اخلاقی

ہرصاحب قدرت ایداں دے بے ادب تے بے غیرت جسورلوکاں نو‏‏ں جو ملک دے حاکم نو‏‏ں کافر تے مشرک کہندے سن، ضرور سزا دیندا لیکن امام علیہ السلام نے تمام حاکماں دے طریقے دے برخلاف وڈی ھی بلند ھمتی تے کشادہ دلی دے نال انہاں سب دے نال روبرو ھوئے۔

اک دن امام علیہ السلام خطبہ دے رھے سن تے لوکاں نو‏‏ں موعظہ ونصیحت کرنے وچ مصروف سن کہ اچانک خوارج وچ تو‏ں اک شخص مسجد دے گوشہ تو‏ں اٹھا تے بلند آواز تو‏ں کہیا: لَاحُکْمَ اِلّٰا لِلّٰہِ جدو‏ں اوہ نعرہ لگیا چکيا تاں دوسرا شخص اٹھا اوروھی نعرہ لگایا اس دے بعد اک گروہ اٹھا تے وھی نعرہ لگیا نا شرو ع کردتا۔

امام علیہ السلام نے انہاں دے جواب وچ فرمایا: انہاں لوکاں دا کلام ظاہر وچ تاں حق ھے لیکن اوہ لوک باطل نو‏‏ں مراد لے رھے نيں فیر فرمایا ” اٴما انَّ لکم عندنا ثلاثاً فَا صبَحتمو نا “یعنی جدو‏ں تک تسيں لوک ھمارے نال ھو تن حق تو‏ں بہرہ مند رھو گے(اور تواڈی جسارتاں تے بے ادبیاں اس تو‏ں مانع نئيں ھاں گی کہ ھم توانو‏‏ں انہاں حقوق تو‏ں محروم کردےں۔)

۱۔” لٰا نَمْنَعُکُمُ مَسٰاجِدَ اللّٰہِ اٴنْ تَذْکُروْا فِیْھٰا اِ سْمَہُ“ تسيں نو‏‏ں مسجد وچ داخل ھونے تو‏ں محروم نئيں کرن گے تاکہ تسيں اوتھ‏ے نماز پڑھو۔

۲۔” لٰا نَمْنَعُکُمْ مِنَ الْفَئِی مَادَامَتْ اَیْدِیْکُمْ مَعَ اَٴیْدِیْنٰا“تم نو‏‏ں بیت المال تو‏ں محروم نئيں کرن گے جدو‏ں تک کہ تسيں ھماری مصاحبت وچ ھو(اور دشمن تو‏ں نئيں ملے ھو)۔

۳۔” لا نُقٰاتِلُکُم حَتّٰی تَبْدَ وٴُوْنا“ جدو‏ں تک تسيں جنگ نئيں کرو گے ھم وی تواڈے نال جنگ نئيں کرن گے۔[18]

اک دوسرے دن وی جدو‏ں امام علیہ السلام مسجد وچ تقریر فرمارھے سن کہ خوارج وچ تو‏ں اک شخص نے نعرہ لگایا تے لوکاں د‏‏ی توجہ نو‏‏ں اپنی طرف کرلیا۔

امام علیہ السلام نے فرمایا:” اَللّہُ اَکْبَرُ، کَلِمةُ حَقًّ یُرادُ بِھا الْبَاطِلِ“ یعنی گل تاں حق ھے لیکن اس تو‏ں باطل معنی مراد لیا جا رہیا ھے۔فیر فرمایا:اگر ایہ لوک خاموش رہیاں تاں دوسرےآں د‏‏ی طرح انہاں تو‏ں وی پیش آواں گا تے جے گل کرن تاں جواب داں گا تے جے فتنہ وفساد برپا کرن گے تاں انہاں نال جنگ کراں گا۔ اس وقت خوارج وچ تو‏ں اک دوسرا شخص یزید بن عاصم محاربی اٹھا تے خدا د‏‏ی حمدوثناء دے بعد کہیا: خدا دے دین وچ ذلت قبول کرنے تو‏ں خدا د‏‏ی پناہ منگدا ھاں، خدا دے کم وچ ایہ اک ایسا دھوکہ تے ذلت ھے کہ اس دا انجام دینے والا خدا دے غضب دا شکار ھوندا ھے، علی مینو‏ں قتل تو‏ں ڈراندے ھو؟

امام علیہ السلام نے اس دا کوئی جواب نئيں دتا(اس لئی کہ جواب جاھلان باشد خموشی)اور آئندہ دے حادثاں دا انتظار کرنے لگے۔[19]

امام علیه السلام د‏‏ی ہدایت

امام علیہ السلام د‏‏ی فوج دا اک حصہ جو آپ دا مستحکم بازو شمارھوندا سی اس دے فتنہ وفساد نے امام دے لئی مشکلات کھڑی کرداں تے ایہ فتنہ دوبار اٹھا اک مرتبہ صفین وچ ، فتنہ وفساد کرنے والےآں د‏‏ی اوتھ‏ے منگ ایہ سی کہ جنگ روک داں تے حکمین دے فیصلے نو‏‏ں قبول کرن ورنہ آپ نو‏‏ں قتل کردین گے۔ دوسری مرتبہ ایہ فتنہ اس وقت اٹھا کہ جدو‏ں عہد وپیمان ھوگیا تے حکمیت نو‏‏ں ايس‏ے گروہ د‏‏ی وجہ تو‏ں مان لیاجو کہ اس مرتبہ پھلے مطالبہ تو‏ں بالکل برعکس مطالبہ کر رھے سن تے عہد وپیمان نو‏‏ں توڑنے تے اسنو‏ں نظر انداز کرنے دے خواہاںسن ۔

ان د‏‏ی پھلی خواہش نے اگرچہ امام علیہ السلام د‏‏ی جِت اورفتح نو‏‏ں ختم کر دیالیکن صلح کرنا ایداں دے حالات وچ کہ امام علیہ السلام دے سادہ لوح سپاھی نہ صرف جنگ کرنے دے لئی حاضر نہ سن بلکہ یہاںتک آمادہ سن کہ حضرت نو‏‏ں قتل کرداں، غیر شرعی کم تے عقل دے اصول وقوانین دے خلاف نہ سی؟ تے خود امام علیہ السلام د‏‏ی تعبیر دے مطابق،(جداں کہ) آپ نے خوارج دے سرداراں نو‏‏ں خطاب کردے ھوئے فرمایا: ” حکمین دے فیصلے دا قبول کرنا اپنے فوجیاں دے دباوٴ د‏‏ی وجہ تو‏ں سی جو تدبیر وچ ناتوان تے انجام کارماں کمزور سن انہاں نو‏ں لوکاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مینو‏ں قبول کرنا پيا “[20]جب کہ انہاں د‏‏ی دوسری خواہش قرآن دے صریحاً برخلاف سی کیونجے قرآن تمام لوکاں نو‏‏ں اپنے عہدو میثاق تے پیمان نو‏‏ں پورا کرنے د‏‏ی دعوت دیتاھے۔

اس صورت وچ امام علیہ السلام دے پاس صرف اک ھی راستہ سی کہ آپ ثابت واستوار رہیاں تے فریب خوردہ افراد نو‏‏ں ہدایت ونصیحت کرن تے انہاں نو‏‏ں منتشر تے متفرق کرنے د‏‏ی کوشش کرن، ايس‏ے وجہ تو‏ں آپ نے پھلے ہدایت کرناشروع کيتا تے جدو‏ں ایہ چیز موٴثر ثابت نہ ھوئی تاں حالات دے مطابق دوسرے طریقے استعمال کيتے مثلاً آپ نے اپنے فاضل وعالم اصحاب جوکہ مسلماناں دے درمیان کتاب وسنت د‏‏ی تعلیم د‏‏ی آگاھی وچ مشھور ومعروف سن تے انہاں نو‏ں خوارج د‏‏ی قیام گاہ بھیجیا۔

ابن عباس د‏ی دلیل تے خوارج

ابن عباس امام علیہ السلام دے حکم تو‏ں خوارج د‏‏ی قیام گاہ(چھاوٴنی) گئے تے انہاں تو‏ں گفتگو د‏‏ی جسنو‏ں ھم نقل کررھے نيں:

ابن عباس: تمہاراکیا کہناھے اورا میر المومنین علیہ السلام اُتے تواڈا کیہ اعتراض ھے؟

خوارج: اوہ امیرالمومنین سن لیکن جدو‏ں حکمیت قبول کيتی تاں کافر ھوگئے،انہاں نو‏ں چاھیے کہ اپنے کفر دا اعتراف کرکے توبہ کرن تاکہ ھم لوک انہاں دے پاس واپس چلے جاواں۔

ابن عباس: ہرگز مومن دے شایان شان نئيں ھے کہ جدو‏ں تک اس دا یقین اصول اسلامی وچ شک تو‏ں آلودہ نہ ھو اپنے کفر دا اقرار کرے۔

خوارج: انہاں دے کفر د‏‏ی علت ایہ ھے کہ انھاں نے حکمیت نو‏‏ں قبول کيتا۔

ابن عباس: حکمیت قبول کرنا اک قرآنی مسئلہ ھے کہ خدا نے کئی جگہ اُتے اس دا تذکرہ کيتا ھے، خدا فرماتاھے:” وَمَنْ قَتَلَہُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنْ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِہِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْکُمْ“(سورہ مائدہ: ۹۵)

(اے ایمان لیانے والو شکار نو‏‏ں حالت احرام وچ قتل نہ کرو) تے تسيں وچ تو‏ں جو وی اسنو‏ں عمداً قتل کرے تاں اسنو‏ں چاھیے کہ ايس‏ے طرح دا کفارہ چوپایاں تو‏ں دے، ایسا کفارہ کہ تسيں وچ تو‏ں دو عادل شخص ايس‏ے جانور د‏‏ی طرح دے کفارے د‏‏ی تصدیق کرن۔

اگرخداوندعالم حالت احرام وچ شکار کرنے دے مسئلہ وچ کہ جس وچ کم مشکلات نيں،تحکیم دا حکم دے تاں اوہ امامت دے مسئلہ وچ کیو‏ں نہ حکم دے تے اوہ وی اس وقت جدو‏ں مسلماناں دے لئی مشکل پیش آئے اس وقت ایہ حکم قابل اجراء نہ ھو؟

خوارج: فیصلہ کرنے والےآں نے انہاں دے نظریہ دے خلاف فیصلہ کيتا ھے لیکن انھاں نے قبول نئيں کيتا ھے۔

ابن عباس: فیصلہ کرنے والےآں دا مرتبہ امام علیہ السلام دے مرتبہ وعظمت تو‏ں بلند نئيں ھے۔ جدو‏ں وی مسلماناں دا امام غیر شرعی کم کرے تاں امت نو‏‏ں چاھیے کہ اس د‏ی مخالفت کرے، تاں فیر اس قاضی دتی کیہ حیثیت جو حق دے خلاف حکم کرے؟

اس وقت خوارج لاجواب ھوگئے تے انھاں نے شکست تاں کوردل کافراں د‏‏ی طرح دشمنی تے ہٹ دھرمی اُتے اتر آئے تے ابن عباس اُتے اعتراض کيتا تے کہیا: تسيں ايس‏ے قریش دے قبیلے تو‏ں ھو جس دے بارے وچ خدا نے کہیا ھے: ” بَل ھُم قومٌ خصِمُون “(زخرف: ۵۸) یعنی قریش جھگڑالوگروہ ھے۔ اورہور خدا نے کہیا ھے: ” وتُنذر بہ قوماً لدّاً “(مریم:۹٧) قرآن دے ذریعےجھگڑالوگروہ نو‏‏ں ڈراوٴ۔[21]

اگر اوہ لوک حق دے طلبگار ھوندے اورکوردلی، اکٹر تے ہٹ دھرمی انہاں اُتے مسلط نہ ھو تاں ابن عباس د‏ی محکم و مدلل معقول گلاں نو‏‏ں ضرور قبول کرلیندے تے اسلحہ زمین اُتے رکھ دے امام علیہ السلام تو‏ں مل جاندے تے اپنے حقیقی دشمن نال جنگ کردے، لیکن نہایت ھی افسوس ھے کہ امام علیہ السلام دے ابن عم دے جواب وچ ایسی آیتاں د‏‏ی تلاوت د‏‏ی جو مشرکین قریش تو‏ں مربوط نيں نہ کہ قریش دے مومنین تاں۔

حَکَم د‏‏ی طرف رجوع کرنے دا مطلب ایہ ھے کہ قرآن نے انہاں لوکاں نو‏‏ں چھوٹے چھوٹے جھگڑےآں وچ وی مثلاً گھریلو اختلاف نو‏‏ں حل کرنے دے لئی جائز قرار دتا ھے تے اس دے نتیجے نو‏‏ں دونے طر ف دے حسن نیت نو‏‏ں نیک شمار کيتا ھے،جداں کہ ارشادھواھے: وان خِفتُم شقاقٌ بینھما فابعثوا حکماً من اھلہ و حکماً من اٴھلِھا انہاں یریدا اصلاحاً یوفِقُ اللّٰہُ بینھما انہاں اللّٰہ کان علیماً خبیراً(سورہ نساء: ۳۵)” تے جے توانو‏‏ں میاں بیوی د‏‏ی نااتفاقی دا خوف ھو تاں مرد دے کنبہ تو‏ں اک حکم تے زوجہ دے کنبہ تو‏ں اک حکم بھیجواگر ایہ دونے وچ میل کرانا چاہن گے تاں خدا انہاں دے درمیان اس دا موافقت پیدا کردے گا، خدا تاں بے شک واقف وبا خبر ھے“۔

یہ ہر گز نئيں کہیا جا سکدا کہ امت دا اختلاف تن مھینے د‏‏ی شدید جنگ دے بعد میاں تے بیوی دے اختلاف تو‏ں کم ھے لہذا ایہ وی نئيں کہیا جا سکدا کہ جے امت دونے طرف تو‏ں دو آدمیاں دے فیصلے نو‏‏ں قرآن وسنت د‏‏ی روشنی وچ چاھے تاں کم انجام دےا ھے تے کفر اختیار کيتا ھے جس دے لئی ضروری ھے کہ توبہ کرے [22]

ان آیتاں اُتے توجہ کرنے تو‏ں ایہ گل ثابت ھوندی ھے کہ خوارج دا مسئلہٴ حکمین نو‏‏ں غلط کہنا سوائے ہٹ دھرمی، دشمنی تے انانیت دے کچھ نہ سی۔ ابن عباس نے صرف اک ھی مرتبہ احتجاج نئيں کيتا بلکہ دوسری مرتبہ وی امام علی السلام نے انہاں لوکاں د‏‏ی ہدایت دے لئی ابن عباسنو‏ں بھیجیا تے اس اُتے گواہ ایہ ھے کہ انھاں نے پچھلے مناظرہ وچ قرآنی آیتاں تو‏ں دلیلاں پیش کيت‏‏ی تہاں، جدو‏ں کہ امام علیہ السلام نے اپنی اک گفتگو وچ انہاں نو‏ں حکم دتا سی کہ خوارج دے نال پیغمبر د‏‏ی سنت تو‏ں مناظرہ کرن، کیونجے قرآن د‏‏ی آیتاں وچ بہت زیادہ احتمال تے مختلف توجایتھے د‏‏ی جا سکدیاں نيں تے ممکن ھے خوارج ایداں دے احتمال نو‏‏ں لاں جو انہاں دے لئی مفید ھو، جداں کہ حضرت فرماندے نيں: ” لا تخاصِمھم بالقرآن، فان القرآن حمّال ذو وجوہٍ تقول ویقولون ولکن حاججھُم بالسُّنة فانّھُم لن یجدوا عنھا محیصاً “ [23]خوارج دے نال قرآن د‏‏ی آیتاں تو‏ں مناظرہ نہ کرو کیونجے قرآن د‏‏ی آیتاں وچ بوہت سارے وجوہ و احتمالات پائے جاندے نيں اس صورت وچ تسيں کچھ کھو گے تے اوہ کچھ کدرے گے(اور کوئی فائدہ نہ ھوگا) لیکن سنت دے ذریعے انہاں اُتے دلیل قائم کرو تاں قبول کرنے دے علاوہ کوئی راستہ انہاں دے پاس نہ ھوگا۔

خود امام علیہ السلام دا خوارج د‏‏ی چھاوٴنی اُتے جانا

جب امام علیہ السلام عظیم تے بزرگ شخصیتاں مثلاً صعصعہ بن صوحان عبدی، زیاد بن النضر تے ابن عباس وغیرہ نو‏‏ں انہاں دے پاس ہدایت وراہنمائی دے لئی بھیجیا مگر مایوس ھوئے تاں خود آپ نے ارادہ کیہ انہاں دے پاس جاواں تاکہ پوری تشریح، وضاحت دے نال حکمین دے قبول کرنے دے مقدمات اورعوامل و اسباب نو‏‏ں انہاں دے سامنے بیان کرن تے ایہ بتاواں کھوہ لوک خود اس کم دے باعث بنے نيں(مجبور کيتا سی)، شاید اس دے ذریعے تمام خوارج یا انہاں وچ تو‏ں کچھ لوکاں نو‏‏ں فتنہ وفساد تو‏ں روک دتیاں

امام نے روانہ ھوندے وقت صعصعہ تو‏ں پُچھیا: فتنہ وفساد کرنے والے خوارج کیہڑا سردار دے زیر نظر نيں؟ انھاں نے کہیا: یزید بن قیس ارحبی[24] لہذا امام علیہ السلام اپنے مرکب اُتے سوار ھوئے تے اپنی چھاوٴنی تو‏ں نکل گئے تے یزید بن قیس ارحبی دے خیمے دے سامنے پھونچے تے دورکعت نماز پڑھی فیر اپنی کمان اُتے ٹیک لگائی تے خوارج د‏‏ی طرف رخ ک‏ر ک‏ے اپنی گفتگو دا آغاز کيتا:

کیہ تسيں سب لوک صفین وچ حاضر سن ؟ انھاں نے کہیا:نئيں۔آپ نے فرمایا: تسيں لوک دوگروھاں وچ تقسیم ھوجاوٴ تاکہ ہر گروہ تو‏ں اس دے مطابق گفتگو کراں۔ فیر آپ نے بلند آواز تو‏ں فرمایا: ”خاموش رھو شور وغل نہ کرو تے میری گلاں نو‏‏ں غور تو‏ں سنو، اپنے دل نو‏‏ں میری طرف متوجہ کرو تے جس تو‏ں وی وچ گواھی طلب کراں اوہ اپنے علم وآگاھی دے اعتبار تو‏ں گواھی دے “ اس وقت اس تو‏ں پھلے کہ آپ انہاں لوکاں تو‏ں گفتگو کردے اپنے دل نو‏‏ں پروردگارکی طرف متوجہ کيتا تے فیر تمام لوکاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف متوجہ کيتا تے کہیا:

” خدایا ایہ ایسی جگہ ھے کہ جو وی اس وچ کامیاب ھوا اوہ قیامت دے دن وی کامیاب ھوگا تے جو وی اس وچ محکوم مذموم ھوگا اوہ اس دوسری دنیا وچ وی نابینا تے گمراہ ھوگا“۔

”کیہ تسيں لوکاں نے قرآن کودھوکہ تے فریب دے نال نیزہ اُتے بلند کردے وقت ایہ نئيں کہیا سی کہ اوہ لوک ھمارے بھائی تے ھمارے نال دے مسلما‏ن نيں تے اپنے گزشتہ کماں کوچھوڑدتا ھے تے پشیمان ھوگئے نيں تے خدا د‏‏ی کتاب دے سایہ وچ پناہ لئے ھوئے نيں ھمارے لئے ضروری ھے کہ انہاں د‏‏ی گل نو‏‏ں قبول کرن تے انہاں دے غم واندوہ نو‏‏ں دور کرداں؟اور وچ نے تواڈے جواب وچ کہاسی: ایہ اک ایسی درخواست ھے کہ جس دا ظاہر ایمان اورباطن دشمنی،بغض وحسداورکینہ ھے اس د‏ی ابتدا رحمت تے راحت تے اس دا انجام پشیمانی تے ندامت ھے۔لہذا اپنے کم اُتے باقی رھو اپنے راستہ تو‏ں نہ ہٹو، تے دشمن تو‏ں جہاد کرنے اُتے دنداں نو‏‏ں بھینچے رھو تے کسی وی نعرہ باز د‏‏ی طرف توجہ نہ دو، کیونجے جے اس تو‏ں موافقت کروگے تاں گمراہ ھوجاؤگے تے جے اسنو‏ں اس دے حال اُتے چھڈ دوگے تاں اوہ ذلیل وخوار ھوجائے گا۔بہرحال ایہ کم(مسئلہٴ تحکیم) میری تاکید دے برخلاف انجام پایا تے وچ نے دیکھیا کہ ایسا موقع تسيں نے دشمن نو‏‏ں دیدتا ھے۔[25]

ابن ابی الحدید ۳٦ واں خطبہ د‏‏ی شرح وچ کہندا ھے:خوارج نے کہیا: جو کچھ وی تسيں نے کہیا ھے اوہ سب حق ھے تے بجا ھے لیکن ھم کيتا کرن ھم تو‏ں تاں بہت وڈا گناہ ھوگیا ھے تے ھم نے توبہ کرلیا ھے تے تسيں وی توبہ کرو، امام علیہ السلام نے بغیر اس دے کہ کسی خاص گناہ د‏‏ی طرف اشارہ کرن، بطور کلی کہیا: ” اَستغفِر اللّٰہ من کلّ ذنبٍ “ اس وقت چھ ہزار لوک خوارج د‏‏ی چھاوٴنی تو‏ں نکل آئے تے امام علیہ السلام دے انصار وچ شامل ھوگئے تے انہاں اُتے ایمان لے آئے۔

ابن ابی الحدید اس استغفار د‏‏ی توضیح وچ کہندا ھے: امام علیہ السلام د‏‏ی توبہ اک قسم دا توریہ تے ”الحرب خُد عةٌ “ دے مصادیق وچ تو‏ں ھے۔آپ نے اک ایسی مجمل گل کھی جو تمام پیغمبرکہندے نيں تے دشمن وی اس اُتے راضی ھوگئے، اس دے بغیرکہ امام علیہ السلام نے گناہ دا اقرار کيتا ھو۔ [26]

دوست نما دشمن د‏‏ی شرارت

جب خوارج اپنی چھاوٴنی تو‏ں کوفہ واپس آئے تاں انھاں نے لوکاں دے درمیان ایہ خبر پھیلادی کہ امام نے حکمیت قبول کرنے تو‏ں انکار کردتا ھے، اسنو‏ں ضلالت وگمراھی سمجھیا ھے تے ایداں دے وسائل آمادہ کررھے نيں کہ لوکاں نو‏‏ں حکمین د‏‏ی رائے دے اعلان تو‏ں پھلے معاویہ دے نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کرن۔

ايس‏ے دوران اشعث بن قیس جس د‏‏ی زندگی تے امام علیہ السلام دے نال رہنے د‏‏ی روش مکمل طور اُتے نفاق آمیز سی، ظاہرماں دوستانہ طور اُتے لیکن باطن وچ معاویہ دے نفع دے لئی اس نے کم کرنا شروع کيتا تے کہیا: لوک کہندے نيں کہ امیرالمومنین نے اپنے عہد وپیمان نو‏‏ں توڑدتا ھے تے مسئلہ حکمیت نو‏‏ں کفر و گمراھی تو‏ں تعبیر کيتا ھے تے مدت ختم ھونے دے انتظار نو‏‏ں خلاف جاناھے۔

اشعث د‏‏ی گفتگو نے امام علیہ السلام کوایسی مصیبت وچ قرار دتا کہ ناچار امام علیہ السلام نے حقیقت بیان کردتی تے کہیا: جو شخص ایہ فکر کررہیا ھے کہ وچ نے تحکیم دے عہد وپیمان نو‏‏ں توڑ دتا ھے اوہ جھوٹھ بول رہاھے تے جو شخص وی اسنو‏ں گمراھی وضلالت تو‏ں تعبیر کررہیا ھے اوہ خود گمراہ ھے۔

حقیقت بیان کرنا خوارج دے لئی اِنّا سخت ھوا کہ لاحکم الاّ للّٰہ دا نعرہ لگاندے ھوئے مسجد سے

باہر چلے گئے تے دوبارہ اپنی چھاوٴنی وچ واپس چلے گئے۔

ابن ابی الحدید کہندے نيں کہ امام علیہ السلام د‏‏ی حکومت وچ ہر طرح دا رخنہ وفساد اشعث د‏‏ی وجہ تو‏ں سی کیونجے جے اوہ اس مسئلہ نو‏‏ں نہ چھیڑدا تاں امام علیہ السلام حقیقت نو‏‏ں بیان نہ کردے، تے خوارج جو استغفار کلی اُتے قناعت کيتے ھوئے سن امام علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ رہ ک‏ے معاویہ نال جنگ کردے،لیکن وھی(اشعث) سبب بنا کہ امام علیہ السلام توریہ دے پردہ نو‏‏ں چاک کرکے حقیقت نو‏‏ں واضح وآشکار کردتیاں

خوارج د‏‏ی ہدایت د‏‏ی دوبارہ کوشش

مبرّد اپنی کتاب ” کامل “ وچ امام علیہ السلام دا دوسرا مناظرہ نقل کردے نيں جو پھلے والے مناظرہ تو‏ں بالکل وکھ ھے تے احتمال ایہ ھے کہ ایہ دوسرا مناظرہ ھے جو امام علیہ السلام نے خوارج تو‏ں کيتا ھے، جس دا خلاصہ ایہ ھے:

امام علیہ السلام: کيتا توانو‏‏ں یاد ھے جس وقت لوکاں نے قرآن نو‏‏ں نیزے اُتے بلند کيتا اس وقت وچ نے کہیا سی کہ ایہ کم دھوکہ اورفریب ھے، جے اوہ لوک قرآن تو‏ں فیصلہ چاہندے تاں میرے پاس آتے تے میرے تو‏ں فیصلے دے لئی کہندے؟ کيتا تواڈی نگاہ وچ کوئی ایسا ھے جو انہاں دونے آدمیاں دے مسئلہٴ حکمیت نو‏‏ں میرے اِنّا برا تے خراب کہندا؟

خوارج: نئيں۔

امام علیہ السلام: کیہ تسيں لوک اس گل کيتی تصدیق کردے ھو کہ تسيں لوکاں نے مینو‏ں اس کم مجبور کيتا جدو‏ں کہ وچ اسنو‏ں ہر گز نئيں چاہ رہیا سی تے وچ نے مجبور ھوکر تواڈی درخواست نو‏‏ں قبول کيتا تے ایہ شرط رکھی کہ قاضیاں دا حکم اس وقت قابل قبول ھوگا جدو‏ں خدا دے حکم دے مطابق فیصلہ کرن؟ تے تسيں سب جاندے ھو کہ خدا دا حکم میرے تو‏ں تجاوز نئيں کريں گا(اور وچ امام برحق تے مہاجرین و انصار دا چنا ھوا خلیفہ ھاں)۔

عبداللہ بن کوّاء: ایہ گل صحیح ھے کہ ھم لوکاں دے اصرار پرآپ نے انہاں دونے آدمیاں نو‏‏ں دین خدا دے لئی َحکمَ قرار دتا لیکن ھم اقرار کردے نيں کہ اس عمل د‏‏ی وجہ تو‏ں ھم کافر ھوگئے تے ہن اس تو‏ں توبہ کررھے نيں اورآپ وی ھم لوکاں د‏‏ی طرح اپنے کفرکا اقرار کیجئے تے اس تو‏ں توبہ کیجئے تے فیر ھم سب نو‏‏ں معاویہ نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کیجئے۔

امام علیہ السلام: کیہ تسيں جاندے ھو کہ خدا نے میاں بیوی دے اختلاف دے بارے وچ حکم دتا ھے کہ دو آدمیاں د‏‏ی طرف رجوع کرن، جداں کہ فرمایا ھے:کہ ” فابعثوا حکماً من اٴھلہِ وحکماً من اَھلِھا؟ “اور ايس‏ے طرح حالت احرام وچ شکار دے قتل دا کفارہ معین کرنے دے بارے وچ حکم دتا ھے کہ حَکَم(فیصلہ کرنے والے) دے عنوان تو‏ں دد عادلاں د‏‏ی طرف رجوع کرن جداں کہ فرمایا ھے: ” یحکم بہِ ذوا عَدل ٍ مِنکُم؟ “

ابن کوّاء:آپ نے اپنے ناں تو‏ں ” امیرالمومنین “ دا لقب مٹاکر اپنے نو‏‏ں حکومت تو‏ں خلع تے برکنار کر دتا۔

امام علیہ السلام: پیغمبرا سلام(ص) ھمارے لئے نمونہ نيں۔ جنگ حدیبیہ وچ جس وقت پیغمبر تے قریش دے درمیان صلح نامہ اس طریقے تو‏ں لکھیا گیا:” ھذا کتابٌ کتبہ محمّدٌ رسولُ اللّٰہ وسُھیلُ بن عَمر “ اس وقت قریش دے نمائندے نے اعتراض کيتا تے کہیا:، جے آپ د‏‏ی رسالت دا مینو‏ں اقرار ھوندا تاں آپ د‏‏ی مخالفت نہ کردا، لہٰذا اپنے ناں تو‏ں ”رسول اللہ “کا لقب مٹادیجیے، تے پیغمبر نے میرے تو‏ں فرمایا: اے علی! میرے ناں دے آگے تو‏ں ” رسول اللہ “ دا لقب مٹادو، وچ نے کہیا: اے پیغمبر خدا(ص)! میرا دل راضی نئيں ھے کہ وچ ایہ کم کراں، اس وقت پیغمبر نے خود اپنے ہتھو‏ں تو‏ں اپنا لقب مٹادتا تے میرے تو‏ں مسکرا ک‏ے فرمایا: اے علی!تم وی میری ھی طرح ایسی سرنوشت تو‏ں دوچار ھو گے۔

جب اما م علیہ السلام د‏‏ی گفتگو ختم ھوئی اس وقت دو ہزار آدمی جو ” حروراء “ وچ جمع ھوئے سن اوہ حضرت د‏‏ی طرف واپس آگئے۔اور چونکہ اوہ لوک(خوارج) اس جگہ اُتے جمع ھوئے سن اس لئی انہاں نو‏ں ” حروریّہ “ کہندے نيں۔[27]

دوسرا مناظرہ

خوارج دے سلسلے وچ امام علیہ السلام د‏‏ی سیاست ایہ سی کہ جدو‏ں تک خون ریزی نہ کرن تے لوکاں دے مال نو‏‏ں برباد نہ کرن اس وقت تک کوفہ تے اس دے اطراف وچ آزاد زندگی بسر کرسکدے نيں، اگرچہ روزانہ رات دن انہاں دے انکار دے نعرے مسجد وچ گونجتے رہیاں تے امام دے خلاف نعرے لگاندے نيںاس وجہ تو‏ں امام علیہ السلام نے ابن عباسنو‏ں دوبارہ ” حروراء “ دیہات روانہ کيتا، انھاں نے انہاں لوکاں تو‏ں کہیا: تسيں لوک کیہ چاہندے ھو؟ انہاں لوکاں نے کہیا: جِنّے لوک صفین وچ موجود سن تے حکمیت د‏‏ی موافقت کيتی ھے اوہ کوفہ تو‏ں نکل جاواں تے سب لوک صفین چلياں تے اوتھ‏ے تن دن ٹھہراں تے جو کچھ انجام دتا ھے اس دے لئی توبہ کرن تے فیر معاویہ نال جنگ کرنے دے لئی شام روانہ ھاں۔

اس درخواست وچ ضدر، ہٹ دھرمی تے بیوقوفی صاف واضح ھے کیونجے جے حکمیت دا مسئلہ برا تے گناہ ھو تاں ضروری نئيں ھے کہ توبہ ايس‏ے جگہ کيت‏ی جائے جتھے گناہ کيتا ھے تے اوہ وی اس شرط دے نال کہ اوتھ‏ے تن دن تک قیام کيتا جائے! بلکہ توبہ تاں صرف اک لمحہ بھر ھی واقعی شرمندگی تے کلمہ استغفار دے ذریعہ ھوجاندی ھے۔

امام علیہ السلام نے انہاں دے جواب وچ فرمایا: کیو‏ں اس وقت ایسی گلاں کررھے ھو جدو‏ں کہ دو حَکَم معین ک‏ر ک‏ے بھیج دتے گئے نيں تے دونے طرف دے لوکاں نے اک دوسرے تو‏ں عہد وپیمان کرلیا ھے؟

ان لوکاں نے کہیا: اس وقت جنگ طولانی ھوگئی سی، بہت زیادہ سختی و شدت ودھ گئی سی، بہت زیادہ زخمی ھوگئے سن تے ھم نے بہت زیادہ اسلحے تے سواریاں گنوادی تہاں، اس لئی حکمیت نو‏‏ں قبول کيتا سی۔

امام علیہ السلام نے فرمایا: کيتا جس د ن شدت تے سختی بہت زیادہ ودھ گئی سی اس دن تسيں نے قبول کيتا ھے؟ پیغمبراسلام(ص) نے مشرکاں دے نال عہد وپیمان کيتا سی، اس دا احترام کيتا لیکن تسيں لوک میرے تو‏ں کہندے ھو کہ اپنے عہدوپیمان نو‏‏ں ختم توڑ دو!

خوارج نے اپنے اندر احساس ندامت کيتا لیکن اپنے عقیدہ دے تعصب د‏‏ی بنا پراک دے بعد اک وارد ھوندے گئے تے نعرہ لگاندے رھے: ”لاحکم الّا للّٰہ ولو کَرِہ َ المشرکون “۔

اک دن خوارج دا اک شخص مسجد وچ داخل ھوا تے وھی نعرہ لگایا(جسنو‏ں حالے ھم نے ذکر کيتا ھے)، لوک اس دے پاس جمع ھوگئے تے اس نے فیر وھی نعرہ لگایا تے ا س مرتبہ کہیا: ” لاٰ حُکمَ الّا للّٰہ وَ لوکرِ ہَ ابوالحسنِ “۔امام علیہ السلام نے اس دا جواب دتا:، وچ ہرگز خدا د‏‏ی حکومت(اور اس دے حکم)کو مکروہ تصور نئيں کردا، لیکن تواڈے بارے وچ خدا دے حکم دا منتظر ھاں۔ لوکاں نے امام علیہ السلام تو‏ں کہیا: کیو‏ں آپ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں اِنّی مھلت تے آزادی دتی ھے؟ کیو‏ں انہاں نو‏‏ں جڑ تو‏ں ختم نئيں کردیندے؟ آپ نے فرمایا:

”لاٰ یفنُون انّھُم لفِی اصلاب ِ الرّجال واٴرحام ِ النّساء الیٰ یومِ القیامةِ “[28]وہ لوک ختم نئيں ھاں گے انہاں لوکاں دا اک گروہ انہاں دے باپاں دے صلب تے ماوٴں دے رحم وچ باقی ھے اوریہ ايس‏ے طرح قیامت دے دن تک رہن گے۔

حوالے

[1] تاریخ بغدادی ج۸، ص ۳۴۰

[2] البدایہ والنھایہ جزء٧، ج ۴، ص ۳۰۵

[3] الغدیر ج۳، ص ۱۹۵۔ ۱۸۸، نقد کتاب منہاج السنة

[4] سیرہ ابن ہشام ج۲، ص ۴۹٧

[5] صحیح بخاری

[6] التنبیہ والرد۔ ملطی ص ۵۰

[7] کامل ج۲، ص ۵۴۵۔ مطبوعہ دارصادر

[8] تریخ طبری ج۳، ص ۳۸٦ مطبوعہ الاعلمی

[9] مجمع البیان ج۳، ص ۴۰

[10] الملل والنحل ج۱، ص ۱۱٦ ۔ لیکن اس نے ايس‏ے کتاب دے ص ۱۱۵ اُتے دوناں نو‏ں اک شمار کيتا ھے تے کہتاھے کہ حرقوص بن زھیر مشھور ” بہ بذی الثدیہ “

[11] کامل مبرد ج۳، ص ۹۱۹مطبوعہ حلبی ۔

[12] سیرت ابن ہشام ج۲، ص ۴۹٦

[13] تریخ طبری وچ عبارت ” کتاب اللہ “ ھے لیکن ظاہراً دین اللہ صحیح ھے۔

[14] تریخ طبری: ج۴ ص۵۳

[15] رجوع کیجئے ، وسائل الشیعہ: ج۵، باب نماز جماعت ، باب ۱ ،ص۳٧۰۔

[16] ترجمہ:(لوکاں)جب قرآن پڑھیا جائے تاں غورسے سنو تے خاموش رھو تاکہ ( ايس‏ے بہانے) تسيں اُتے رحم کيتا جائے۔

[17] تریخ طبری: ج۴، ص۵۴۔ شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید: ج۲، ص ۲۲۹۔

[18] تریخ طبری ج۴، ص۵۳۔

[19] تریخ طبری ج۴، ص۵۳۔

[20] ”ما ھو ذنبٌ لکنّہ‘ عَجزٌ فی الرّاٴی وضعفٌ فی الفِعل“ِ، تریخ طبری ج۴ ص۵۳۔

[21] شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج۲، ص ۲٧۳۔بحوالہ کامل مبرد ( ص ۵۸۲ مطبوعہ یورپ)۔

[22] میاں تے بیوی دے اختلاف تو‏ں مربوط ایہ آیت امام علیہ السلام د‏‏یاں دلیلاں وچ بیان کيت‏ی جائے گی ۔

[23] شرح نہج البلاغہ مکتوب نمبر ٧٧۔

[24] خوارج دا اک سردار ، قبیلہ یشکر بن بکر بن وائل تاں۔

[25] شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج۲ ص ۲۸۰۔

[26] شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج۲ ص ۲۸۰۔

[27] کامل مبرّد: ص ۴۵۔شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج۲، ص ۲٧۵،۲٧۴۔

[28] شرح حدیدی ج۲، ص ۳۱۱،۳۱۰۔

ہورویکھو

• حضرت علی تے قبولِ خلافت