حضرت علی دیاں جنگاں
حضرت علی علیه السلام دیاں جنگاں:
جنگ نہروان یا قرآن نوں نیزہ اُتے بلند کرنے دا نتیجہ
[سودھو]ابوسفیان دے بیٹے دی غلط سیاست تے اس دی دوسری عقل عمروعاص دی وجہ توں بہت زیادہ تلخ تے غم انگیز واقعات رونماھوئے، اس دی پلاننگ بنانے والا پھلے ھی دن توں اس دے برے آثار توں آگاہ تھااور اپنی کامیابی دے لئی حکمیت دے مسئلہ اُتے اسنوں مکمل اطمینان سی اس سیاست نوں سمجھنے دے لئی بس اِنّا ھی کافی ھے کہ اس بدترین سیاست دی وجہ توں دشمن نے اپنی آرزو حاصل کيتی، جو نتیجہ اس سلسلہ وچ نکلیا ھے اس وچ توں درج ذیل چیزاں دا ناں لے سکدے نيں:
۱۔ شام اُتے معاویہ دا قبضہ ھوگیا تے اس دے تمام سردار تے اس علاقہ وچ اس دے نمائندے صدق دل توں اس دے مطیع وفرماں بردار ھوگئے تے جے کسی وجہ یا غرض دی بنا اُتے حضرت علی علیہ السلام توں دل لگائے ھوئے سن تاں انہاں نوں چھڈ کے معاویہ توں ملحق ھوگئے۔
۲۔ امام علیہ السلام جو کامیابی دی آخری منزل اُتے سن اس توں بہت دور ھوگئے تے فیر کامیابی حاصل کرنا کوئی آسان کم نئيں سی، کیونجے امام علیہ السلام دی فوج وچ جہاد کرنے دا جذبہ ختم ھو گیا سی تے ہن لوکاں دے اندر شہادت دا جوش و جذبہ نئيں سی ۔
۳۔معاویہ دی برباد ھوندی ھوئی فوج دوبارہ زندہ ھوگئی،اور اوہ فیر توں جوان ھوگئی تے عراق دے لوکاں دی روح نوں کمزور کرنے دے لئی اس نے لُٹ مار تے غارت گری شروع کردتی تاکہ اس علاقے دا امن وچین ختم ھوجائے تے مرکزی حکومت نوں کمزور اعلان کردے،
۴۔ انہاں تمام چیزاں توں بدتریہ کہ عراق دے لوک دو گروہ وچ بٹ گئے اک گروہ نے حکمیت نوں قبول کيتااور دوسرے نے اسنوں کفر تے گناہ توں تعبیر کيتا تے امام علیہ السلام دے لئی ضروری سمجھیا کہ اوہ اس کم توں توبہ کرن ورنہ اطاعت دی ریسمان گردن توں کھول دین گے تے انہاں توں معاویہ دی طرح جنگ دے لئی آمادہ ھوجاواں گے۔
۵۔ایسی فکر رکھنے دے باوجود، حکمیت دے مخالفین جو اک وقت امام دے طرفدار اورچاہنے والے سن تے امام علیہ السلام نے اس گروہ دے دباوٴ دی وجہ توں اپنی مرضی تے اپنے نظریے دے برخلاف حکمیت نوں قبول کيتا سی حضرت دے کوفہ وچ آنے دے بعدھی انہاں لوکاں نے حکومت وقت دی مخالفت کرنے والےآں دے عنوان توں شہر چھوڑدتا تے کوفہ توں دومیل دی دوری اُتے پڑاوٴ ڈالیا، حالے جنگ صفین دے برے اثرات ختم نہ ھوئے سن کہ اک بدترین جنگ بنام ” نہروان“ رونما ھوگئی تے ایہ سرکش گروہ اگرچہ ظاہری طور اُتے نابود ھو گیا لیکن اس گروہ دے باقی لوک اطراف وجوانب وچ لوکاں نوں آمادہ کرنے لگے جس دی وجہ توں ۱۹ رمضان ۴۰ ہجری نوں علی علیہ السلام خوارج دی ايسے سازش دی بنا اُتے تے محراب عبادت وچ شھید ھوگئے۔
جی ہاں، امام علیہ السلام نے اپنی حکومت دے زمانے وچ تن بہت سخت جنگاں دا سامنا کيتا جو اسلام دی تریخ وچ بے مثال نيں:
پہلی جنگ وچ عہد وپیمان توڑنے والے طلحہ وزبیر نے ام المومنین دی شخصیت توں جو کہ رسول اسلام دی شخصیت دی طرح سی اس توں فائدہ اٹھاندے ھوئے خونین جنگ کھڑی دی مگر شکست کھانی پئی۔
دوسری جنگ وچ مد مقابل ابوسفیان دا بیٹا معاویہ سی جس نے عثمان دے خون دا بدلہ لینے دا بہانہ بنایا تے سرکشی دے ذریعے مرکزی حکومت تے امام منصوص تے مہاجرین و انصار دے ذریعے چنے گئے خلیفہ دی مخالفت کيتی تے حق وعدالت دے راستے توں منحرف ھوگیا۔
تیسری جنگ وچ جنگ کرنے والے امام علیہ السلام دے قدیمی ساتھی سن جنہاں دی پیشانیاں اُتے عبادتاں دی کثرت توں سجدےآں دے نشان سن تے انہاں دی تلاوتاں دی آواز ہر طرف گونج رھی سی اس گروہ نال جنگ پھلی دوجنگاں توں زیادہ مشکل تھی،مگر امام علیہ السلام نے کئی مھینہ صبر تحمل، تقریراں تے بااثر شخصیتاں دے بھیجنے دے بعد وی جدوں انہاں دی اصلاح توں مایوس ھوگئے تے جدوں اوہ لوک اسلحاں دے نال میدان جنگ وچ آئے تاں انہاں دے نال جنگ کيتی تے خود آپ دی تعبیر دے مطابق ” فتنہ دی آنکھ نوں جڑ توں کڈ دیا“ امام علیہ السلام دے علاوہ کسی دے اندر اِنّی ھمت نہ سی کہ انہاں مقدس نما افراد دے نال جنگ کردا لیکن حضرت علی علیہ السلام دا اسلام دے نال سابقہ تے پیغمبر اسلام(ص) دے زمانے وچ جنگ دے میدان وچ آپ دی ہجرت تے ایثار تے پوری زندگی وچ زہد و تقویٰ تے مناظرہ دے میدان وچ علم ودانش توں سرشار تے بہترین منطقی دلیل وغیرہ ورگی صلاحیتاں نے آپ نوں اوہ قدرت عطا کيتی سی کہ جس دے ذریعے آپ نے فساد نوں جڑ توں اکھاڑدتا۔
اسلام دی تریخ وچ ایہ تِناں گروہ ناکثین(عہد وپیمان توڑنے والے) تے قاسطین(ظالم و ستمگر تے حق توں دور ھونے والے) تے مارقین(گمراہ تے دین توں خارج ھونے والے افراد) دے ناں توں مشھور نيں۔ایہ تِناں ناں پیغمبر دے زمانے وچ رکھے گئے سن خود رسول اسلام(ص) نے انہاں تِناں گروھاں دے اس طرح توں صفات بیان کيتے سن تے علی علیہ السلام تے دوسرے لوکاں توں کہیا سی کہ علی انہاں تِناں گروہ نال جنگ کرن گے، پیغمبر اسلام(ص) دا ایہ کم خونی جنگ تے غیب دی خبر دیتاھے جسنوں اسلامی محدثین نے حدیث دیاں کتاباں وچ مختلف مناسبتاں توں یاد کيتا ھے نمونہ دے طورپر ایتھے انہاں وچ توں اک نوں ذکر کررھے نيں علی علیہ السلام فرماندے نيں:
” اٴمرنی رسول اللّٰہ(ص) بقتال الناکثین والقاسطین و المارقین“ [1]
پیغمبر اسلام(ص) نے مینوں حکم دتا کہ ناکثین، قاسطین تے مارقین دے نال جنگ کراں۔
ابن کثیر متوفی ٧٧۴ ہجری نے اپنی تریخ وچ اس حدیث دے کچھ حصے نوں نقل کيتا ھے اوہ لکھتاھے کہ پیغمبر اسلام(ص) ام سلمہ دے گھر وچ داخل ھوئے تے کچھ دیر بعد علی علیه السلام وی آگئے پیغمبر(ص)نے اپنی بیوی دی طرف رخ کرکے کہیا:
” یا امَّة َ سلمة ھذا واللّٰہ قاتلُ النّاکثین والقاسطین والمارقین من بعدی “ [2]یعنی،اے ام سلمہ، ایہ علی، ناکثین، قاسطین تے مارقین توں میرے بعد جنگ کريں گا۔
تریخ تے حدیث دیاں کتاباں توں رجوع کرنے اُتے ایہ حدیث صحیح تے محکم ثابت ھوئی ھے ايسے وجہ توں ایتھے اُتے مختصر کررھے نيں تے یاد دلاندے نيں کہ محقق بزرگوار علامہ امینی نے اپنی کتاب ” الغدیر“ وچ اس حدیث دے متعلق بیان کيتا ھے تے اس دی سند تے حوالے وغیرہ نوں جمع کيتا ھے۔[3]
مارقین دی تریخ شاہد ھے کہ ایہ لوک ھمیشہ اپنے زمانے دی حکومتاں توں لڑدے سن تے کسی دی حکومت نوں قبول نئيں کيتانہ حاکم نوں رسمی طور اُتے پہچاندے سن تے نہ حکومت ھی توں کوئی واسطہ رکھدے سن حاکم عادل تے حاکم منحرف، مثل علی علیہ السلام تے معاویہ انہاں دی نظراں وچ برابر سن تے انہاں لوکاں دا یزید ومروان دے نال رویہ تے عمربن عبد العزیز دے نال رویہ برابر سی۔
خوارج دی بنیاد
[سودھو]خوارج دا وجود پیغمبر اسلام(ص) دے زمانے توں مرتبط ھے ایہ گروہ پیغمبر دے زمانے وچ اپنی فکر تے نظریہ پیش کردا سی تے ایسی گلاں کردا سی کہ وجدان اسنوں تسلیم نئيں کرسکدا تے لڑائی جھگڑا انہاں توں ظاہر ھوتاتھا درج ذیل موارد ايسے موضوع توں متعلق نيں:
پیغمبر اسلام(ص) نے جنگ “ حنین “ توں حاصل ھوئے مال غنیمت نوں مصلحت دی بنا اُتے تقسیم کردتا تے مشرکاں وچ توں جو نويں مسلمان ھوئے سن انہاں دے دلاں نوں اسلام دی طرف کرنے دے لئی جو بہت سالاں توں اسلام نال جنگ کررھے سن زیادہ مال غنیمت دتا،اس وقت حرقوص بن زھیر نے اعتراض کيتااور غیر مہذب طور توں پیغمبر توں کہیا، عدالت توں کم لیجیئے۔
اس دی غیر مہذب گفتگو نے پیغمبر اسلام(ص) نوں ناراض کردتا تے اس دا جواب دتا، لعنت ھو تجھ اُتے جے عدالت ھمارے پاس نہ ھوگی تاں فیر کتھے ھوگی؟ عمر نے اس وقت درخواست کيتی کہ اسنوں قتل کرداں، لیکن پیغمبر نے اس دی درخواست قبول نئيں کيتی تے انہاں دے بھیانک نتیجے دے بارے وچ کہیا، اسنوں چھوڑدو کیونجے اس دی پیروی کرنے والے ایداں دے ھاں گے جو دینی امور وچ حد توں زیادہ تحقیق وجستجو کرنے والے ھاں گے تے بالکل ايسے طرح کہ جس طرح توں تیر کمان توں خارج ھوندا ھے اوہ دین توں خارج ھوجاواں گے۔ [4]
بخاری نے اپنی کتاب ” مولفة القلوب“ماں اس واقعہ نوں تفصیل توں لکھیا ھے اوہ لکھدے نيں:
پیغمبر نے اس دے تے اس دے دوستاں دے بارے وچ ایہ کہیا ھے ” یمرقون من الدین ما یمرقُ السَّھمُ من الرّمیَّةِ “[5]
پیغمبر نے لفظ ” مرق“ استعمال کيتا ھے جس دے معنی پھینکنے دے نيں کیونجے ایہ گروہ دین دے سمجھنے وچ اس قدر ٹیڑھی راھاں اُتے چلے گئے کہ دین دی حقیقت توں دور ھوگئے تے مسلماناں دے درمیان مارقین “ دے ناں توں مشھور ھوگئے۔[6]
اعتراض کرنے والاحرقوص دے لئی سزاوار ایہ سی کہ شیخین دی خلافت دے زمانے وچ خاموشی نوں ختم کردیندا تے انہاں دونے خلیفہ دے چنے جانے تے انہاں دی سیرت اُتے اعتراض کردا، لیکن تریخ نے اس سلسلے وچ اس دا کوئی رد عمل نقل نئيں کيتا ھے،صرف ابن اثیر نے ” کامل “ وچ تحریر کيتاھے کہ اھواز دی فتح دے بعد حرقوص خلیفہ دی طرف توں اسلامی فوج دا سردار معین سی تے عمر نے اھواز اورورق دے بعد جو اسنوں خط لکھیا اس دی عبارت وی ذکر کيتی ھے [7]
طبری نقل کردے نيں کہ ۳۵ ہجری وچ حرقوص بصریاں اُتے حملہ کرکے، عثمان دی حکومت وچ مدینہ آگیا تے مصر تے کوفہ دے لوکاں دے نال خلیفہ دے خلاف سازشاں کرنے لگا۔[8]
اس دے بعد توں تریخ وچ اس دے ناں ونشان دا پتہ نئيں ملدا تے اس وقت جدوں حضرت علی علیه السلام نے چاہیا کہ ابوموسیٰ نوں فیصلہ کرنے دے لئی بھیجاں،تو اس وقت اچانک حرقوص زرعہ بن نوح طائی دے نال امام دے پاس آیا تے دونے دے درمیان سخت بحث ومباحثہ ھوا جسنوں ھم ذکر کررھے نيں۔
حرقوص:وہ غلطیاں جو تسيں نے انجام دتی نيں اس دے لئی توبہ کرو تے حکمین نوں قبول نہ کرو تے ھماں دشمن نال جنگ کرنے دے لئی میدان وچ روانہ کرو تاکہ انہاں دے نال جنگ کرن تے شھید ھوجاواں۔
امام علیہ السلام: جدوں حکمین دا مسئلہ طے ھورہیا سی اس وقت وچ نے اس دے بارے وچ تسيں نوں دسیا سی لیکن تسيں نے میری مخالفت کيتی تے ہن جدوں کہ ھم نے عہد وپیمان کرلیا ھے تاں میرے توں واپس جانے دی درخواست کررھے ھو؟ خداوندعالم فرماتاھے ” وَاٴوفو بعھد اللّٰہ اذاعا ھدتم ولا تنقضوا الایمان بعد توکیدھا وقد جعلتم اللہ علیکم کفیلاً انّ اللّٰہ یعلم ماتفعلون“(نحل ۹۱) یعنی خدا دے عہدوپیمان، جدوں تسيں نے وعدہ کرلیا ھے تاں اسنوں وفا کرو تے جو تسيں نے قسماں کھادی نيں انہاں نوں نہ توڑو،جب کہ تسيں نے اپنی قسماں اُتے خدا نوں ضامن قراردتا ھے تے جوکچھ وی تسيں کردے ھو خدا اس توں باخبرھے۔
حرقوص: ایہ ایسا گناہ ھے کہ ضروری ھے کہ اس توں توبہ کرو۔
امام علیہ السلام: ایہ گناہ نئيں ھے بلکہ فکروعمل وچ اک قسم دی سستی ھے کہ تسيں لوکاں دی وجہ توں مجھ اُتے آپئی ھے تے وچ نے ايسے وقت تسيں نوں اس دی طرف متوجہ کيتا سی تے اس توں روکیا سی۔
زرعہ بن نوح طائی: جے حکمیت توں باز نئيں آئے تاں خد ااور اس دی مرضی حاصل کرنے کےلئے تسيں نال جنگ کرن گے!
علی علیہ السلام: بے چارہ بدبخت، تواڈے مردہ جسم نوں میدان جنگ وچ دیکھ رہیا ھاں گا کہ ھوا اس اُتے مٹی ڈال رھی ھے،
زرعہ: وچ چاہندا ھاں کہ ایسا ھی ھو۔
علی علیہ السلام:شیطان نے تسيں دوناں نوں گمراہ کردتا ھے۔
پیغمبر اسلام(ص) تے امیرالمومنین علیہ السلام توں حرقوص دی غیر مہذب تے احمقانہ گلاں اس دے برخلاف نيں کہ اسنوں اک معمولی مسلمان سمجہاں، جدوں کہ اوہ مفسرین اسلامی [9] دی نظر وچ منافقاں وچ توں ھے تے ایہ آیت اس دی شان وچ نازل ھوئی ھے:
” ومنھم من لم یلمزْکَ فی الصّدقاتِ فان اٴعطوامنھارضواوان لم یعطوا منھااذاھم یسخطون“(توبہ ۵۸)، منافقون وچ توں بعض غنیمت تقسیم کرنے دے بارے وچ تسيں اُتے اعتراض کردے نيں جے انہاں نوں کچھ حصہ دیدتا جائے تاں اوہ راضی ھوجاواں گے تے جے محروم ھوجاواں تاں اچانک غصہ ھوجاواں گے۔
خوارج دی دوسری اھم فرد
[سودھو]خوارج دی اک ذوالثدیہ دی ھے تے رجال دیاں کتاباں وچ اس دا ناں ” نافع“ ذکر ھوا ھے اکثر محدثین دا خیال ایہ ھے کہ حرقوص جو ذوالخویصرہ دے ناں توں مشھور ھے وھی ذوالثدیہ ھے لیکن شہرستانی نے اپنی کتاب ملل ونحل وچ اس دے برخلاف نظریہ پیش کيتا ھے اوہ کہندے نيں ”اَوَّلُھم ذوالخویصرہ وآخرُھم ذوالثدیہ “[10]جب دے پیغمبر اُتے دونے دے اعتراض دا طریقہ اک ھی سی تے دونے نے مال غنیمت بانٹنے اُتے پیغمبر توں کہیا سی ” عدالت کرو“ تے آپ نے دوناں نوں اک جواب دتا تھا[11]غالباً تصور ایہ ھے کہ ایہ دونام اک ھی شخص دے نيں لیکن تریخ وچ ذوالثدیہ دی جو صفت بیان کيتی گئی ھے تے جو پیغمبر دی بولی اُتے آیا ھے ہرگز اس طرح ذوالخویصرہ دے بارے وچ وارد نئيں ھو اھے۔
ابن کثیر جس نے مارقین توں متعلق تمام آیتاں تے روایتاں نوں جمع کيتا ھے اس دے بارے وچ کہتاھے،پیغمبر اسلام(ص) نے فرمایا:
کچھ گروہ دین توں اس طرح خارج ھاں گے جس طرح تیر کمان توں نکلدا ھے تے دوبارہ واپس نئيں آتے تے اس گروہ دی نشانی ایہ ھے کہ انہاں لوکاں دے درمیان کالے رنگ دے آدمی جس دے ہتھ ناقص ھاں گے اس دے آخر وچ گوشت دا ٹکڑا عورت دے پستان دی طرح تے جاذب ھوگا پرکشش۔ [12]امام علیه السلام نے جنگ نہروان توں فارغ ھونے دے بعد حکم دتا کہ ذوالثدیہ دی لاش نوں قتل ھوئے لوکاں وچ تلاش کرن تے اس دے کٹے ھوئے ہتھ دے بارے وچ تحقیق کرن جس وقت اس دی لاش لے کے آئے تاں اس دا ہتھ ايسے طرح سی جداں کہ رسول خدا(ص) نے فرمایا سی۔
خوارج دے درمیان مختلف اعتقادی فرقے
[سودھو]خوارج نے سب توں پھلے حکمیت دے مسئلہ اُتے امام علیہ السلام دی مخالفت کيتی تے اسنوں قرآن مجید دے خلاف شمار کيتا اس سلسلے وچ کوئی دوسری علت نہ سی لیکن ویلہ لنگھن دے نال نال یھی واقعہ اک عقیدتی مذہب دی صورت وچ ابھر کر سامنے آگیا تے اس دے اندر مختلف شعبے تے فرقے وجود وچ آگئے تے ”محکّمہ“ دے علاوہ بوہت سارے دوسرے فرقے وجود وچ آگئے مثلاً، ازارقہ، نجدات، بیہسیہ، عجاردہ، ثعالبہ، اباضیّہ تے صفریّہ۔ایہ تمام گروہ زمانے دے نال ختم ھوگئے لیکن صرف فرقہ اباضیّہ(عبداللہ بن اباض دا پیرو جس نے مروانیاں دی حکومت دے آخر وچ خروج کيتا)باقی بچا ھے جو خوارج دے معتدل لوکاں وچ شمار ھوندا ھے تے عمّان، خلیج فارس تے مغرب مثلاً الجزایر وغیرہ وچ منتشر ھوھے۔
خوارج دی تریخ، جنگ نہروان دے علاوہ وی تمام اسلامی مؤرخین دے نزدیک قابل توجہ رھی ھے تے اس سلسلے وچ طبری نے اپنی ”تریخ “ماں مبرد نے ” کامل “ماں تے بلاذری نے ” انساب“ وچ اور۔ ۔۔۔ خوارج دے سلسلے وچ تمام واقعات نوں نقل کيتاھے تے انہاں واقعات نقلی تریخ دی صورت وچ ذکر کيتاھے۔ آخری زمانے دے مورخین نے چاھے اوہ اسلامی ھاں یا غیر اسلامی، اس سلسلے وچ متعدد تنقیدی و تجزیاتی کتاباں لکھایاں نيں جنہاں وچ توں کچھ ایہ نيں:
۱۔ تلخیص تریخ الخوارج: موٴلف محمد شریف سلیم، ۱۳۴۲ ہجری، قاہرہ توں شائع ھوئی۔
۲۔ الخوارج فی الاسلام: موٴلف عمر ابو النصر، ۱۹۴۹ عیسوی، بیروت توں شائع ھوئی۔
۳۔وقعہٴ النہروان: موٴلف خطیب ہاشمی ، ۱۳٧۲ ہجری، تہران توں شائع ھوئی۔
۴۔ الخوارج فی العصر الاموی: موٴلف ڈاکٹر نایف محمود جو دو مرتبہ بیروت توں شائع ھوئی۔دوسری مرتبہ دی تریخ ۱۴۰۱ ہجری ھے۔
مستشرقین وچ توں وی کچھ لوکاں نے اس موضوع دی طرف توجہ دتی ھے تے مختصر کتاباں تحریر کيتی نيں۔مثلاً:
۵۔ الخوارج والشیعہ:جرمنی موٴلف فلوزن نے ۱۹۰۲ء وچ جرمنی بولی وچ لکھیا ھے عبدالرحمٰن بدوی نے اس دا عربی وچ ترجمہ کيتا ھے۔
٦۔ ادب الخوارج: ایہ زھیر قلماوی دے ۱۹۳۰ ء توں ۱۹۴۰ء ایم اے دی تحقیق(تھیسیس) تک ھے قلماوی نے اس تحقیق وچ خوارج دے بوہت سارے شاعراں دا تذکرہ کيتا ھے مثلاً عمران بن حطان ایہ کتاب ۱۹۴۰ ء وچ شائع ھوئی ھے۔
میں نے(اس کتاب دے موٴلف نے) خوارج دے واقعات دی تحقیق و تنقید وچ اسلام دی اصل کتاباں توں رجوع کيتاھے تے اک خاص طریقے توں جداں کہ اسلامی تریخ وچ تحقیق و تنقید دا رواج ھے موضوعات نوں تحریر کيتا ھے خود نوں انہاں کتاباں دی طرف رجوع کرنے توں بے نیاز نئيں سمجھدا۔
خوارج دا بدترین مظاہرہ
[سودھو]لفظ خوارج بہت زیادہ استعمال ھونے والے لفظاں وچ توں ھے تے علم تریخ تے علم کلام دی بحثاں وچ بہت زیادہ استعمال ھوا ھے تے عربی لغت وچ ایہ لفظ حکومت اُتے شورش وحملہ کرنے والےآں دے لئی استعمال ھوندا ھے تے خوارج ایداں دے گروہ نوں کہندے نيں جو حکومت وقت اُتے دے خلاف ھنگامہ کھڑا کرے تے اسنوں قانونی نہ جانے، لیکن علم کلام تے تریخ دے علماء دی اصطلاح وچ امام علیہ السلام دے سپاھیاں وچ توں نکلے ھوئے گروہ نوں کہندے نيں جنھاں نے ابوموسیٰ اشعری تے عمرو عاص دی حکمیت نوں قبول کرنے دی وجہ توں اپنے نوں امام علیہ السلام توں جدا کرلیا تے اس جملے توں اپنا نعرہ قرار دتا ” انہاں الحکم الا للّٰہ “اوریہ نعرہ انہاں دے درمیان باقی رہیا تے ايسے نعرہ دی وجہ توں علم ملل ونحل وچ انہاں نوں ” محکمہ “ دے ناں توں یاد کيتا گیاھے۔
امام علیہ السلام نے حکمیت قبول کرنے دے بعد مصلحت سمجھی کہ میدان صفین نوں چھوڑداں تے کوفہ واپس چلے جاواں تے ابوموسیٰ تے عمروعاص دے فیصلے دا انتظار کرن، حضرت جس وقت کوفہ پھونچے تاں اپنی فوج دے کئی باغی گروہ توں روبرو ھوئے، آپ تے آپ دے جانبازاں نے مشاہدہ کيتا کہ بوہت سارے سپاھیاں نے جنہاں دی تعداد بارہ ہزار لوکاں اُتے مشتمل سی کوفہ وچ آنے توں پرھیز کيتا تے حکمیت دے قبول کرنے دی وجہ توں بعنوان اعتراض کوفہ وچ آنے دے بجائے ” حروراء“ نامی دیہات دی طرف چلے گئے تے انہاں وچ توں بعض لوکاں نے” نخیلہ “ دی چھاوٴنی وچ پڑاوٴ ڈالیا۔حکمیت، جسنوں خوارج نے عثمان دا پیراہن بنا کے امام علیہ السلام دے سامنے لٹکایا سی، وھی موضوع سی کہ انہاں لوکاں نے خود اس دن، جس دن قرآن نوں نیزہ اُتے بلند کيتا گیا سی، امام علیہ السلام اُتے اسنوں قبول کرنے دے لئی بہت زیادہ دباوٴ ڈالیا سی ایتھے تک کہ قبول نہ کرنے دی صورت وچ آپ نوں قتل کرنے دی دھمکی دتی سی لیکن فیر کچھ دناں دے بعد اپنی شیطانی فکراں تے اعتراضی مزاج دی وجہ توں اپنے عقیدے توں پلٹ گئے تے اسنوں گناہ تے خلاف شرع بلکہ شرک تے دین توں خارج جانا تے خود توبہ کيتا تے امام علیہ السلام توں کہیا کہ اوہ وی اپنے گناہ دا اقرار کرکے توبہ کرن تے حکمیت دے نتیجے دے اعلان توں پھلے فوج نوں تیار کرن تے معاویہ دے نال جنگ نوں جاری رکدرے۔
لیکن علی علیہ السلام ایداں دے نہ سن کہ جو گناہ انجام دیندے تے غیر شرعی چیزاں نوں قبول کردے تے جو عہد وپیمان بنھیا ھے اسنوں نظر انداز کردیندے امام علیہ السلام نے اس گروہ اُتے کوئی توجہ نئيں دتی تے کوفہ پھونچنے دے بعد فیر اپنی زندگی بسر کرنے لگے، لیکن شرپسند خوارج نے اپنے برے مقصد نوں حاصل کرنے دے لئی مختلف کم کیتے جنہاں وچ بعض ایہ نيں:
۱۔ امام علیہ السلام توں خصوصی ملاقاتاں کرنا تاکہ انہاں نوں عہد وپیمان توڑنے اُتے آمادہ کرن۔
۲۔ نمازجماعت وچ حاضر نہ ھونا۔
۳۔ مسجد وچ علی علیہ السلام دے خلاف اشتعال انگیز نعرے لگانا۔
۴۔ علی علیہ السلام تے جو لوک صفین دے عہد وپیمان نوں مندے سن انہاں نوں کافر کہنا۔
۵۔ عظیم شخصیتاں نوں قتل کرکے عراق وچ بد امنی پیدا کرنا۔
٦۔ امام علیہ السلام دی حکومت دے مقابلے وچ مسلّحانہ قیام۔
اس دے مقابلے وچ امام علیہ السلام نے جو کم خوارج دے فتنے نوں ختم کرنے دے لئی انجام دتا انہاں امور نوں بطور خلاصہ پیش کررھے نيں:
۱۔صفین وچ حکمیت دے مسئلہ اُتے اپنے مؤقف نوں واضح کرنا تے ایہ دسنیا کہ آپ نے ابتداء توں ھی اس چیز دی مخالفت کيتی اوراس اُتے دستخط کرانے دے لئی زوروزبردستی تے دباوٴ توں کم لیا گیا ھے۔
۲۔ خوارج دے تمام سوالےآں تے اعتراضاں دا جواب اپنی گفتگو تے تقریراں وچ وڈی متانت و خوش اسلوبی توں دینا۔
۳۔اچھی شخصیتاں نوں مثلاً ابن عباسنوں انہاں لوکاں دے ذہناں دی اصلاح تے ہدایت دے لئی بھیجنا۔
۴۔ تمام خوارج نوں خوشخبری دینا کہ خاموشی اختیار کرن اگرچہ انہاں دی فکر ونظر تبدیل نہ ھوںتو دوسرے مسلماناں تے انہاں وچ کوئی فرق نئيں ھوگا تے ايسے وجہ توں بیت المال توں انہاں دا حصہ دتا گیا تے انہاں دے وظیفاں نوں ختم نئيں کيتا۔
۵۔ مجرم خوارج جنھاں نے خباب تے انہاں دی حاملہ بیوی نوں قتل کيتا سی، انہاں دا تعاقب کرنا۔
٦۔ انہاں دے مسلّحانہ قیام دا مقابلہ کرکے فتنہ وفساد نوں جڑ توں ختم کرنا۔
یہ تمام عنوان اس حصے وچ ھماری بحث دا موضوع نيں تے خوش بختی ایہ ھے کہ تریخ نے انہاں تمام واقعاں دے وقوع دے وقت نوں دقیق طور اُتے نقل کيتا ھے تے ھم تمام واقعات نوں طبیعی محاسبہ دے اعتبار توں بیان کرن گے۔
۱۔ خصوصی ملاقاتاں اک دن خوارج دے دو سردار زرعہ طائی تے حرقوص امام علیہ السلام دی خدمت وچ پھونچے تے بہت سخت تکرارو گفتگو جسنوں ھم نقل کررھے نيں۔
زرعہ وحرقوص: ”لا حُکْمَ اِلاّٰ لِلّٰہِ“
امام علیہ السلام:میں وی کہندا ھاں:”لا حُکْمَ اِلاّٰ لِلّٰہِ“
حرقوص: اپنی غلطی دی توبہ کرو تے حکمیت دے مسئلے توں بازآجاوٴ تے ھم لوکاں نوں معاویہ دے نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کرو، تاکہ اس دے نال جنگ کرن تے خدا دی بارگاہ وچ شہادت پاجاواں۔
امام علیہ السلام: وچ نے یھی کم کرنا چاہیا سی لیکن تسيں لوکاں نے صفین وچ میرے توں زورو زبردستی دی تے حکمیت دے مسئلہ نوں مجھ اُتے تحمیل کردتا تے اس وقت ھمارے تے انہاں دے درمیان عہدوپیمان ھوا ھے تے ھم نے اس اُتے دستخط وی کيتے نيں تے کچھ شرائط نوں قبول کيتا ھے تے انہاں لوکاں نوں وعدہ دتا ھے تے خداوندعالم فرماتاھے:
”وَاٴَوْفُوا بِعَہْدِ اللهِ إِذَا عَاہَدْتُمْ وَلاَتَنقُضُوا الْاٴَیْمَانَ بَعْدَ تَوْکِیدِہَا وَقَدْ جَعَلْتُمْ اللهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلاً إِنَّ اللهَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ “(نحل ۹۱)
اور جدوں کوئی عہد کرو تاں اللہ دے عہد نوں پورا کرو تے اپنی قسماں نوں انہاں دے استحکام دے بعد ہر گز نہ توڑو جدوں کہ تسيں اللہ نوں کفیل تے نگراں بنا چکے ھو کہ یقینا اللہ تواڈے افعال نوں خوب جاندا ھے۔
حرقوص: ایہ کم گناہ ھے تے ضروری ھے کہ آپ توبہ کرن۔
امام علیہ السلام: ایہ کم گناہ نئيں ھے بلکہ وچ تسيں کمزور فکر و رائے سن (جس دا باعث خود تسيں لوک سن ) تے وچ نے تسيں لوکاں نوں اس سلسلے وچ پھلے ھی دسیا سی تے اس دے انجام توں منع کیندا سی۔
زرعہ: خدا دی قسم جے مرداں دی حاکمیت نوں خدا دی کتاب [13] وچ (قرآن دے مطابق) ترک نئيں کيتا تاں خدا دی مرضی دے لئی ھم تسيں نال جنگ کرن گے۔
امام علیہ السلام(غیظ وغضب دے عالم وچ ): اے بدبخت تاں کتنا برا آدمی ھے بہت ھی جلد تینوں ھلاک شدہ دیکھاں گااور ھواواں تیرے لاشے اُتے چل رھی ھاں گی۔
زرعہ: میری آرزو ھے کہ ایسا ھی ھو۔
امام علیہ السلام: شیطان نے تسيں دونے دی عقل کھو لیا ھے خدا دے عذاب توں ڈرو، اس دنیاماں جس چیز دے لئی جنگ کرنا چاہندے ھو اس وچ کوئی فائدہ نئيں ھے۔
اس وقت دونے لَا حُکْمَ الِّٰا للّٰہِ دا نعرہ لگاندے ھوئے امام دے کولوں اٹھیا کرچلے گئے۔[14]
۲۔ حکومت کیتی مخالفت وچ نمازجماعت توں دوری
جماعت دے نال نماز پڑھنا اک مستحب عمل ھے تے اس دی مخالفت گناہ نئيں ھے لیکن اسلام دے آغاز وچ دوسرے حالات سن تے جماعت وچ مسلسل شرکت نہ کرنے دی صورت وچ لوک ایہ سمجھدے سن کہ ایہ حکومت وقت اُتے معترض تے منافق ھے، ايسے وجہ توں اسلامی روایتاں وچ نماز نوں جماعت دے نال پڑھنے دی بہت زیادہ تاکید ھوئی ھے کہ فی الحال ایتھے اُتے بیان کرنے دی گنجائش نئيں ھے۔[15]
خوارج نے مسجد وچ حاضری نہ دے کے تے نماز جماعت وچ شریک نہ ھوکراپنی مخالفت نوں ظاہر کردتا بلکہ جدوں نماز جماعت ھوندی سی تاں اشتعال انگیز نعرے لگاندے سن ۔
اک دن امام علیہ السلام نماز پڑھ رھے سن کہ خوارج دے اک سردار ” ابن کوّاء“ نے اعتراض دے طور اُتے ایہ آیت پڑھی: ” ولقد اٴوحِیَ الیک والی الّذین من قبلک لئن اشرکت لیحبطَنَّ عملک ولتکوننَّ من الخاسرین“(سورہ زمر ٦۵)
اور(اے رسول)تواڈی طرف تے ان(پیغمبراں) دی طرف جو تسيں توں پھلے ھوچکے نيں یقینا ایہ وحی بھیجی جاچکی ھے کہ اگر(کدرے) شرک کيتا تاں یقینا تواڈے سارے اعمال برباد ھوجاواں گے تے تسيں ضرور گھاٹے وچ ھوگے۔
امام علیہ السلام نے پوری سنجیدگی تے قرآن دے حکم دے مطابق ” وَاذَاقُرِیَ القرآنُ فَاستَمِعُو الہ٘ واٴنصِتُوا لعلّکم تُرحَمون“ [16](سورہ اعراف،۲۰۴)، خاموش رھے تاکہ ابن کوّاء آیت نوں تمام کردے، فیر آپ نے نماز پڑھی لیکن اس نے فیر آیت پڑھی تے امام فیر خاموش رھے، ابن کوّاء نے کئی مرتبہ یھی کم کيتا تے امام علیہ السلام صبروضبط دے نال خاموش رھے، بالآخر امام علیہ السلام نے درج ذیل آیت دی تلاوت فرماکر اس دا جواب اس طرح دتا کہ نماز اُتے وی کوئی اثرنہ پيا تے اسنوں خاموش و سرکوب کردتا، آیت ایہ ھے: ”فَا صبِر اِنَّ وَعَد اللّٰہ حقٌّ ولا یَستَخِفَّنَّکَ الّذین لایُومنون “(روم، ٦۰)،(اے رسول)تم صبر کرو بے شک خدا دا وعدہ سچا ھے اور(کدرے) ایسا نہ ھوکہ جو لوک ایمان نئيں رکھدے توانوں ھلکا بنادتیاں[17]
ابن کوّاء نے اس آیت دی تلاوت کرکے وڈی بے حیائی و بے شرمی توں پیغمبر اسلام دے بعد سب توں پھلے مومن کومشرک قرار دتا تھاکیونجے غیر خدا نوں حکمیت دے مسئلہ وچ شریک قراردتا سی۔ھم بعد وچ الھی حاکمیت دے بارے وچ تفصیل توں بحث کرن گے۔
۳۔ لاحکمَ الا للّٰہ دا نعرہ لگانا خوارج اپنی موجودگی دا اعلان تے امام علیہ السلام دی حکومت توں مخالفت ظاہر کرنے دے لئی مسلسل مسجد تے غیر مسجد وچ لاحکم الا للّٰہ دا نعرہ لگاندے سن تے ایہ نعرہ قرآن توں لیا سی تے ایہ درج ذیل جگھاں اُتے استعمال ھوا ھے:
۱۔” إِنْ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّہِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَہُوَ خَیْرُ الْفَاصِلِینَ “(سورہ انعام:۵٧)
حکم خدا توں مخصوص ھے تے اوہ حق دا حکم دیندا ھے تے وھی بہترین فیصلہ کرنے والا ھے۔
۲۔”ِ اٴَلاَلَہُ الْحُکْمُ وَہُوَ اٴَسْرَعُ الْحَاسِبِینَ“(سورہ انعام:٦۲)
آگاہ ھوجاوٴ کہ حکم صرف ايسے دے لئی ھے تے اوہ بہت جلد حساب کرنے والا ھے۔
۳۔” اِنہاں الْحُکْمُ الا للّٰہ اَمَرَ اٴلَّا تَعْبُدُوا اِلَّا ایّٰاہُ “(سورہ یوسف: ۴۰)
حکم صرف خدا توں مخصو ص ھے اس نے حکم دتا ھے کہ اس دے علاوہ کسی دی عبادت نہ کرو۔
۴۔”إِنْ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّہِ عَلَیْہِ تَوَکَّلْتُ وَعَلَیْہِ فَلْیَتَوَکَّلْ الْمُتَوَکِّلُونَ “ (سورہ یوسف:٦۸)
حکم خدا توں مخصوص ھے ايسے اُتے بھروسہ کرو تے بھروسہ کرنے والے وی ايسے اُتے بھروسہ کيتے نيں۔
۵۔ ” لَہُ الْحَمْدُ فِی الْاٴُولَی وَالْآخِرَةِ وَلَہُ الْحُکْمُ وَإِلَیْہِ تُرْجَعُونَ‘ ‘(سورہ قصص: ٧۰)
دنیا وآخرت وچ تعریف ايسے توں مخصوص ھے تے حکم وی ايسے دا ھے تے ايسے دی بارگاہ وچ واپس جاناھے۔
٦۔” َإِنْ یُشْرَکْ بِہِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلَّہِ الْعَلِیِّ الْکَبِیر“(سورہ غافر:۱۲)
اگر اس دے لئی شریک قرار دتا تاں تسيں فورا مان لیندے ھو تاں ہن حکم وی ايسے بزرگ واعلیٰ خدا توں مخصوص ھے۔
اس وچ کوئی شک نئيں ھے کہ انہاں تمام آیتاں وچ ” حکم “ خدا توں مخصوص ھے تے حکم نوں خدا دے علاوہ کسی دوسرے توں منسوب کرنا شرک ھے لیکن دوسری آیت وچ بیان ھوا ھے کہ بنی اسرائیل نوں کتاب، حکم تے نبوت دتا ھے: ” وَلَقَدْ آتَیْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ “(سورہ جاثیہ: ۱٦)
اک دوسری جگہ خداوندعالم نے پیغمبر(ص) نوں حکم دتا کہ حق دا حکم کرن۔
” فَاحْکُمْ بَیْنَہُمْ بِمَا اٴَنزَلَ اللهُ وَلاَتَتَّبِعْ اٴَہْوَائَہُمْ “(سورہ مائدہ: ۴۸)
آپ انہاں لوکاں دے درمیان تنزیل خدا دے مطابق فیصلہ کرن تے انہاں دی خواہشات دی پیروی نہ کرن۔
اک جگہ اُتے حضرت داوٴد نوں حکم دتا کہ لوکاں دے درمیان دے نال فیصلہ کرن۔
” فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلاَتَتَّبِعْ الْہَوَی ٰ “(سورہ ص: ۲٦)
کِنے رنج وافسوس دی گل ھے کہ امام علیہ السلام ایداں دے مٹھی بھر جاھل تے نادان گروہ توں دوچارھوئے جو ظاہر آیات نوں اپنی دستاویز قرار دیندے سن تے معاشرے نوں گمراہ تے برباد کردے سن ۔
گروہ خوارج قرآن دا حافظ وقاری تھالیکن پیغمبر دے فرمان دے مطابق، قرآن انہاں دے حلق تے سینہ توں تھلے نئيں اُتریا سی، تے انہاں دی فکر تے سمیرے توں بہت دور سی۔
وہ سب اس فکر وچ نہ سن کہ امام علیہ السلام تے قرآن دے واقعی مفسر یا انہاں دے تربیت یافتہ حضرات دی خدمت وچ پھونچاں، تاکہ انہاں لوکاں نوں قرآن دی آیتاں دے معانی و مفاھیم دے مطابق انہاں دی رہبری کرن تے انہاں لوکاں نوں سمجھاواں کہ حکم کس معنی وچ خدا توں مخصوص ھے کیونجے جداں گذر چکيا ھے، حکم دے کئی معنی نيں یا اصطلاحاً ایہ کدرے کہ اس دے بوہت سارے ایداں دے موارد نيں بطور خلاصہ ھم تحریر کررھے نيں:
۱۔عالم خلقت دی تدبیر تے خدا دے ارادے دا نفوذ،(یوسف: ٦۰)
۲۔ قانون سازی تے تشریع(انعام: ۵٧)
۳۔ لوکاں اُتے حکومت تے تسلط اک اصل حق دے طور پر(یوسف:۴۰)
۴۔ الٰھی اصول وقوانین دے اعتبار توں لوکاں دے درمیان ھوئے اختلاف دا فیصلہ وانصاف(مائدہ:۴۹)
۵۔ لوکاں دی سرپرستی،رہبری تے پیشوائی، الٰھی امانت دارکے عنوان سے(جاثیہ ۱٦)
اب جدوں کہ ھماں معلوم ھوا کہ حکم دے بوہت سارے مفاھیم نيں یا بہ عبارت صحیح، مختلف موارد تھاںواں نيں تاں کس طرح ممکن ھے کہ اک آیت دے ظاہری معنی اُتے عمل کيتا جائے تے صفین وچ حکمین دا دی طرف رجوع کرنے اس دے مخالف قرار دتا جائے؟
اب اس وقت ایہ دیکھنا ھے کہ کون سا حکم خدا توں مخصوص ھے فیر امام علیہ السلام دے عمل دی تحقیق ھو تے اس دی موافقت یا مخالفت نوں دیکھیا جائے تے ایہ ایسا کم ھے جس وچ صبر، ضبط، تدبیر تے فکر دا ھونا ضروری ھے تے ایہ کدی وی نعراں تے شوروغوغا توں حل نئيں ھوسکدا۔
امام علیہ السلام نے اپنے مخصوص صبروضبط دے نال اپنے بعض احتجاجات وچ انہاں لوکاں نوں آیتاں دے مقصد اورمفھوم توں روشناس کرایا، ايسے وجہ توں انہاں لوکاں نوں تسلیم ھونا پيا لیکن ضد، ہٹ دھرمی تے دشمنی دا کوئی علاج نئيں ھے تے تمام انبیاء تے مصلحین اس دے علاج توں عاجز وناتواں رھے نيں۔
ھم گذشتہ آیتاں دے معانی و مفاھیم تحقیق کرنے توں پھلے خوارج دی بعض اشتعال انگیز تے تندسخت مقابلاں نوں ایتھے نقل کررھے نيں تاکہ اس گروہ دی سرکشی تے ہٹ دھرمی بخوبی واضح ھوجائے۔
امام دی بلند ھمتی تے خوش اخلاقی
[سودھو]ہرصاحب قدرت ایداں دے بے ادب تے بے غیرت جسورلوکاں نوں جو ملک دے حاکم نوں کافر تے مشرک کہندے سن، ضرور سزا دیندا لیکن امام علیہ السلام نے تمام حاکماں دے طریقے دے برخلاف وڈی ھی بلند ھمتی تے کشادہ دلی دے نال انہاں سب دے نال روبرو ھوئے۔
اک دن امام علیہ السلام خطبہ دے رھے سن تے لوکاں نوں موعظہ ونصیحت کرنے وچ مصروف سن کہ اچانک خوارج وچ توں اک شخص مسجد دے گوشہ توں اٹھا تے بلند آواز توں کہیا: لَاحُکْمَ اِلّٰا لِلّٰہِ جدوں اوہ نعرہ لگیا چکيا تاں دوسرا شخص اٹھا اوروھی نعرہ لگایا اس دے بعد اک گروہ اٹھا تے وھی نعرہ لگیا نا شرو ع کردتا۔
امام علیہ السلام نے انہاں دے جواب وچ فرمایا: انہاں لوکاں دا کلام ظاہر وچ تاں حق ھے لیکن اوہ لوک باطل نوں مراد لے رھے نيں فیر فرمایا ” اٴما انَّ لکم عندنا ثلاثاً فَا صبَحتمو نا “یعنی جدوں تک تسيں لوک ھمارے نال ھو تن حق توں بہرہ مند رھو گے(اور تواڈی جسارتاں تے بے ادبیاں اس توں مانع نئيں ھاں گی کہ ھم توانوں انہاں حقوق توں محروم کردےں۔)
۱۔” لٰا نَمْنَعُکُمُ مَسٰاجِدَ اللّٰہِ اٴنْ تَذْکُروْا فِیْھٰا اِ سْمَہُ“ تسيں نوں مسجد وچ داخل ھونے توں محروم نئيں کرن گے تاکہ تسيں اوتھے نماز پڑھو۔
۲۔” لٰا نَمْنَعُکُمْ مِنَ الْفَئِی مَادَامَتْ اَیْدِیْکُمْ مَعَ اَٴیْدِیْنٰا“تم نوں بیت المال توں محروم نئيں کرن گے جدوں تک کہ تسيں ھماری مصاحبت وچ ھو(اور دشمن توں نئيں ملے ھو)۔
۳۔” لا نُقٰاتِلُکُم حَتّٰی تَبْدَ وٴُوْنا“ جدوں تک تسيں جنگ نئيں کرو گے ھم وی تواڈے نال جنگ نئيں کرن گے۔[18]
اک دوسرے دن وی جدوں امام علیہ السلام مسجد وچ تقریر فرمارھے سن کہ خوارج وچ توں اک شخص نے نعرہ لگایا تے لوکاں دی توجہ نوں اپنی طرف کرلیا۔
امام علیہ السلام نے فرمایا:” اَللّہُ اَکْبَرُ، کَلِمةُ حَقًّ یُرادُ بِھا الْبَاطِلِ“ یعنی گل تاں حق ھے لیکن اس توں باطل معنی مراد لیا جا رہیا ھے۔فیر فرمایا:اگر ایہ لوک خاموش رہیاں تاں دوسرےآں دی طرح انہاں توں وی پیش آواں گا تے جے گل کرن تاں جواب داں گا تے جے فتنہ وفساد برپا کرن گے تاں انہاں نال جنگ کراں گا۔ اس وقت خوارج وچ توں اک دوسرا شخص یزید بن عاصم محاربی اٹھا تے خدا دی حمدوثناء دے بعد کہیا: خدا دے دین وچ ذلت قبول کرنے توں خدا دی پناہ منگدا ھاں، خدا دے کم وچ ایہ اک ایسا دھوکہ تے ذلت ھے کہ اس دا انجام دینے والا خدا دے غضب دا شکار ھوندا ھے، علی مینوں قتل توں ڈراندے ھو؟
امام علیہ السلام نے اس دا کوئی جواب نئيں دتا(اس لئی کہ جواب جاھلان باشد خموشی)اور آئندہ دے حادثاں دا انتظار کرنے لگے۔[19]
امام علیه السلام دی ہدایت
[سودھو]امام علیہ السلام دی فوج دا اک حصہ جو آپ دا مستحکم بازو شمارھوندا سی اس دے فتنہ وفساد نے امام دے لئی مشکلات کھڑی کرداں تے ایہ فتنہ دوبار اٹھا اک مرتبہ صفین وچ ، فتنہ وفساد کرنے والےآں دی اوتھے منگ ایہ سی کہ جنگ روک داں تے حکمین دے فیصلے نوں قبول کرن ورنہ آپ نوں قتل کردین گے۔ دوسری مرتبہ ایہ فتنہ اس وقت اٹھا کہ جدوں عہد وپیمان ھوگیا تے حکمیت نوں ايسے گروہ دی وجہ توں مان لیاجو کہ اس مرتبہ پھلے مطالبہ توں بالکل برعکس مطالبہ کر رھے سن تے عہد وپیمان نوں توڑنے تے اسنوں نظر انداز کرنے دے خواہاںسن ۔
ان دی پھلی خواہش نے اگرچہ امام علیہ السلام دی جِت اورفتح نوں ختم کر دیالیکن صلح کرنا ایداں دے حالات وچ کہ امام علیہ السلام دے سادہ لوح سپاھی نہ صرف جنگ کرنے دے لئی حاضر نہ سن بلکہ یہاںتک آمادہ سن کہ حضرت نوں قتل کرداں، غیر شرعی کم تے عقل دے اصول وقوانین دے خلاف نہ سی؟ تے خود امام علیہ السلام دی تعبیر دے مطابق،(جداں کہ) آپ نے خوارج دے سرداراں نوں خطاب کردے ھوئے فرمایا: ” حکمین دے فیصلے دا قبول کرنا اپنے فوجیاں دے دباوٴ دی وجہ توں سی جو تدبیر وچ ناتوان تے انجام کارماں کمزور سن انہاں نوں لوکاں دی وجہ توں مینوں قبول کرنا پيا “[20]جب کہ انہاں دی دوسری خواہش قرآن دے صریحاً برخلاف سی کیونجے قرآن تمام لوکاں نوں اپنے عہدو میثاق تے پیمان نوں پورا کرنے دی دعوت دیتاھے۔
اس صورت وچ امام علیہ السلام دے پاس صرف اک ھی راستہ سی کہ آپ ثابت واستوار رہیاں تے فریب خوردہ افراد نوں ہدایت ونصیحت کرن تے انہاں نوں منتشر تے متفرق کرنے دی کوشش کرن، ايسے وجہ توں آپ نے پھلے ہدایت کرناشروع کيتا تے جدوں ایہ چیز موٴثر ثابت نہ ھوئی تاں حالات دے مطابق دوسرے طریقے استعمال کيتے مثلاً آپ نے اپنے فاضل وعالم اصحاب جوکہ مسلماناں دے درمیان کتاب وسنت دی تعلیم دی آگاھی وچ مشھور ومعروف سن تے انہاں نوں خوارج دی قیام گاہ بھیجیا۔
ابن عباس دی دلیل تے خوارج
[سودھو]ابن عباس امام علیہ السلام دے حکم توں خوارج دی قیام گاہ(چھاوٴنی) گئے تے انہاں توں گفتگو دی جسنوں ھم نقل کررھے نيں:
ابن عباس: تمہاراکیا کہناھے اورا میر المومنین علیہ السلام اُتے تواڈا کیہ اعتراض ھے؟
خوارج: اوہ امیرالمومنین سن لیکن جدوں حکمیت قبول کيتی تاں کافر ھوگئے،انہاں نوں چاھیے کہ اپنے کفر دا اعتراف کرکے توبہ کرن تاکہ ھم لوک انہاں دے پاس واپس چلے جاواں۔
ابن عباس: ہرگز مومن دے شایان شان نئيں ھے کہ جدوں تک اس دا یقین اصول اسلامی وچ شک توں آلودہ نہ ھو اپنے کفر دا اقرار کرے۔
خوارج: انہاں دے کفر دی علت ایہ ھے کہ انھاں نے حکمیت نوں قبول کيتا۔
ابن عباس: حکمیت قبول کرنا اک قرآنی مسئلہ ھے کہ خدا نے کئی جگہ اُتے اس دا تذکرہ کيتا ھے، خدا فرماتاھے:” وَمَنْ قَتَلَہُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنْ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِہِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْکُمْ“(سورہ مائدہ: ۹۵)
(اے ایمان لیانے والو شکار نوں حالت احرام وچ قتل نہ کرو) تے تسيں وچ توں جو وی اسنوں عمداً قتل کرے تاں اسنوں چاھیے کہ ايسے طرح دا کفارہ چوپایاں توں دے، ایسا کفارہ کہ تسيں وچ توں دو عادل شخص ايسے جانور دی طرح دے کفارے دی تصدیق کرن۔
اگرخداوندعالم حالت احرام وچ شکار کرنے دے مسئلہ وچ کہ جس وچ کم مشکلات نيں،تحکیم دا حکم دے تاں اوہ امامت دے مسئلہ وچ کیوں نہ حکم دے تے اوہ وی اس وقت جدوں مسلماناں دے لئی مشکل پیش آئے اس وقت ایہ حکم قابل اجراء نہ ھو؟
خوارج: فیصلہ کرنے والےآں نے انہاں دے نظریہ دے خلاف فیصلہ کيتا ھے لیکن انھاں نے قبول نئيں کيتا ھے۔
ابن عباس: فیصلہ کرنے والےآں دا مرتبہ امام علیہ السلام دے مرتبہ وعظمت توں بلند نئيں ھے۔ جدوں وی مسلماناں دا امام غیر شرعی کم کرے تاں امت نوں چاھیے کہ اس دی مخالفت کرے، تاں فیر اس قاضی دتی کیہ حیثیت جو حق دے خلاف حکم کرے؟
اس وقت خوارج لاجواب ھوگئے تے انھاں نے شکست تاں کوردل کافراں دی طرح دشمنی تے ہٹ دھرمی اُتے اتر آئے تے ابن عباس اُتے اعتراض کيتا تے کہیا: تسيں ايسے قریش دے قبیلے توں ھو جس دے بارے وچ خدا نے کہیا ھے: ” بَل ھُم قومٌ خصِمُون “(زخرف: ۵۸) یعنی قریش جھگڑالوگروہ ھے۔ اورہور خدا نے کہیا ھے: ” وتُنذر بہ قوماً لدّاً “(مریم:۹٧) قرآن دے ذریعےجھگڑالوگروہ نوں ڈراوٴ۔[21]
اگر اوہ لوک حق دے طلبگار ھوندے اورکوردلی، اکٹر تے ہٹ دھرمی انہاں اُتے مسلط نہ ھو تاں ابن عباس دی محکم و مدلل معقول گلاں نوں ضرور قبول کرلیندے تے اسلحہ زمین اُتے رکھ دے امام علیہ السلام توں مل جاندے تے اپنے حقیقی دشمن نال جنگ کردے، لیکن نہایت ھی افسوس ھے کہ امام علیہ السلام دے ابن عم دے جواب وچ ایسی آیتاں دی تلاوت دی جو مشرکین قریش توں مربوط نيں نہ کہ قریش دے مومنین تاں۔
حَکَم دی طرف رجوع کرنے دا مطلب ایہ ھے کہ قرآن نے انہاں لوکاں نوں چھوٹے چھوٹے جھگڑےآں وچ وی مثلاً گھریلو اختلاف نوں حل کرنے دے لئی جائز قرار دتا ھے تے اس دے نتیجے نوں دونے طر ف دے حسن نیت نوں نیک شمار کيتا ھے،جداں کہ ارشادھواھے: وان خِفتُم شقاقٌ بینھما فابعثوا حکماً من اھلہ و حکماً من اٴھلِھا انہاں یریدا اصلاحاً یوفِقُ اللّٰہُ بینھما انہاں اللّٰہ کان علیماً خبیراً(سورہ نساء: ۳۵)” تے جے توانوں میاں بیوی دی نااتفاقی دا خوف ھو تاں مرد دے کنبہ توں اک حکم تے زوجہ دے کنبہ توں اک حکم بھیجواگر ایہ دونے وچ میل کرانا چاہن گے تاں خدا انہاں دے درمیان اس دا موافقت پیدا کردے گا، خدا تاں بے شک واقف وبا خبر ھے“۔
یہ ہر گز نئيں کہیا جا سکدا کہ امت دا اختلاف تن مھینے دی شدید جنگ دے بعد میاں تے بیوی دے اختلاف توں کم ھے لہذا ایہ وی نئيں کہیا جا سکدا کہ جے امت دونے طرف توں دو آدمیاں دے فیصلے نوں قرآن وسنت دی روشنی وچ چاھے تاں کم انجام دےا ھے تے کفر اختیار کيتا ھے جس دے لئی ضروری ھے کہ توبہ کرے [22]
ان آیتاں اُتے توجہ کرنے توں ایہ گل ثابت ھوندی ھے کہ خوارج دا مسئلہٴ حکمین نوں غلط کہنا سوائے ہٹ دھرمی، دشمنی تے انانیت دے کچھ نہ سی۔ ابن عباس نے صرف اک ھی مرتبہ احتجاج نئيں کيتا بلکہ دوسری مرتبہ وی امام علی السلام نے انہاں لوکاں دی ہدایت دے لئی ابن عباسنوں بھیجیا تے اس اُتے گواہ ایہ ھے کہ انھاں نے پچھلے مناظرہ وچ قرآنی آیتاں توں دلیلاں پیش کيتی تہاں، جدوں کہ امام علیہ السلام نے اپنی اک گفتگو وچ انہاں نوں حکم دتا سی کہ خوارج دے نال پیغمبر دی سنت توں مناظرہ کرن، کیونجے قرآن دی آیتاں وچ بہت زیادہ احتمال تے مختلف توجایتھے دی جا سکدیاں نيں تے ممکن ھے خوارج ایداں دے احتمال نوں لاں جو انہاں دے لئی مفید ھو، جداں کہ حضرت فرماندے نيں: ” لا تخاصِمھم بالقرآن، فان القرآن حمّال ذو وجوہٍ تقول ویقولون ولکن حاججھُم بالسُّنة فانّھُم لن یجدوا عنھا محیصاً “ [23]خوارج دے نال قرآن دی آیتاں توں مناظرہ نہ کرو کیونجے قرآن دی آیتاں وچ بوہت سارے وجوہ و احتمالات پائے جاندے نيں اس صورت وچ تسيں کچھ کھو گے تے اوہ کچھ کدرے گے(اور کوئی فائدہ نہ ھوگا) لیکن سنت دے ذریعے انہاں اُتے دلیل قائم کرو تاں قبول کرنے دے علاوہ کوئی راستہ انہاں دے پاس نہ ھوگا۔
خود امام علیہ السلام دا خوارج دی چھاوٴنی اُتے جانا
[سودھو]جب امام علیہ السلام عظیم تے بزرگ شخصیتاں مثلاً صعصعہ بن صوحان عبدی، زیاد بن النضر تے ابن عباس وغیرہ نوں انہاں دے پاس ہدایت وراہنمائی دے لئی بھیجیا مگر مایوس ھوئے تاں خود آپ نے ارادہ کیہ انہاں دے پاس جاواں تاکہ پوری تشریح، وضاحت دے نال حکمین دے قبول کرنے دے مقدمات اورعوامل و اسباب نوں انہاں دے سامنے بیان کرن تے ایہ بتاواں کھوہ لوک خود اس کم دے باعث بنے نيں(مجبور کيتا سی)، شاید اس دے ذریعے تمام خوارج یا انہاں وچ توں کچھ لوکاں نوں فتنہ وفساد توں روک دتیاں
امام نے روانہ ھوندے وقت صعصعہ توں پُچھیا: فتنہ وفساد کرنے والے خوارج کیہڑا سردار دے زیر نظر نيں؟ انھاں نے کہیا: یزید بن قیس ارحبی[24] لہذا امام علیہ السلام اپنے مرکب اُتے سوار ھوئے تے اپنی چھاوٴنی توں نکل گئے تے یزید بن قیس ارحبی دے خیمے دے سامنے پھونچے تے دورکعت نماز پڑھی فیر اپنی کمان اُتے ٹیک لگائی تے خوارج دی طرف رخ کر کے اپنی گفتگو دا آغاز کيتا:
کیہ تسيں سب لوک صفین وچ حاضر سن ؟ انھاں نے کہیا:نئيں۔آپ نے فرمایا: تسيں لوک دوگروھاں وچ تقسیم ھوجاوٴ تاکہ ہر گروہ توں اس دے مطابق گفتگو کراں۔ فیر آپ نے بلند آواز توں فرمایا: ”خاموش رھو شور وغل نہ کرو تے میری گلاں نوں غور توں سنو، اپنے دل نوں میری طرف متوجہ کرو تے جس توں وی وچ گواھی طلب کراں اوہ اپنے علم وآگاھی دے اعتبار توں گواھی دے “ اس وقت اس توں پھلے کہ آپ انہاں لوکاں توں گفتگو کردے اپنے دل نوں پروردگارکی طرف متوجہ کيتا تے فیر تمام لوکاں نوں خدا دی طرف متوجہ کيتا تے کہیا:
” خدایا ایہ ایسی جگہ ھے کہ جو وی اس وچ کامیاب ھوا اوہ قیامت دے دن وی کامیاب ھوگا تے جو وی اس وچ محکوم مذموم ھوگا اوہ اس دوسری دنیا وچ وی نابینا تے گمراہ ھوگا“۔
”کیہ تسيں لوکاں نے قرآن کودھوکہ تے فریب دے نال نیزہ اُتے بلند کردے وقت ایہ نئيں کہیا سی کہ اوہ لوک ھمارے بھائی تے ھمارے نال دے مسلمان نيں تے اپنے گزشتہ کماں کوچھوڑدتا ھے تے پشیمان ھوگئے نيں تے خدا دی کتاب دے سایہ وچ پناہ لئے ھوئے نيں ھمارے لئے ضروری ھے کہ انہاں دی گل نوں قبول کرن تے انہاں دے غم واندوہ نوں دور کرداں؟اور وچ نے تواڈے جواب وچ کہاسی: ایہ اک ایسی درخواست ھے کہ جس دا ظاہر ایمان اورباطن دشمنی،بغض وحسداورکینہ ھے اس دی ابتدا رحمت تے راحت تے اس دا انجام پشیمانی تے ندامت ھے۔لہذا اپنے کم اُتے باقی رھو اپنے راستہ توں نہ ہٹو، تے دشمن توں جہاد کرنے اُتے دنداں نوں بھینچے رھو تے کسی وی نعرہ باز دی طرف توجہ نہ دو، کیونجے جے اس توں موافقت کروگے تاں گمراہ ھوجاؤگے تے جے اسنوں اس دے حال اُتے چھڈ دوگے تاں اوہ ذلیل وخوار ھوجائے گا۔بہرحال ایہ کم(مسئلہٴ تحکیم) میری تاکید دے برخلاف انجام پایا تے وچ نے دیکھیا کہ ایسا موقع تسيں نے دشمن نوں دیدتا ھے۔[25]
ابن ابی الحدید ۳٦ واں خطبہ دی شرح وچ کہندا ھے:خوارج نے کہیا: جو کچھ وی تسيں نے کہیا ھے اوہ سب حق ھے تے بجا ھے لیکن ھم کيتا کرن ھم توں تاں بہت وڈا گناہ ھوگیا ھے تے ھم نے توبہ کرلیا ھے تے تسيں وی توبہ کرو، امام علیہ السلام نے بغیر اس دے کہ کسی خاص گناہ دی طرف اشارہ کرن، بطور کلی کہیا: ” اَستغفِر اللّٰہ من کلّ ذنبٍ “ اس وقت چھ ہزار لوک خوارج دی چھاوٴنی توں نکل آئے تے امام علیہ السلام دے انصار وچ شامل ھوگئے تے انہاں اُتے ایمان لے آئے۔
ابن ابی الحدید اس استغفار دی توضیح وچ کہندا ھے: امام علیہ السلام دی توبہ اک قسم دا توریہ تے ”الحرب خُد عةٌ “ دے مصادیق وچ توں ھے۔آپ نے اک ایسی مجمل گل کھی جو تمام پیغمبرکہندے نيں تے دشمن وی اس اُتے راضی ھوگئے، اس دے بغیرکہ امام علیہ السلام نے گناہ دا اقرار کيتا ھو۔ [26]
دوست نما دشمن دی شرارت
[سودھو]جب خوارج اپنی چھاوٴنی توں کوفہ واپس آئے تاں انھاں نے لوکاں دے درمیان ایہ خبر پھیلادی کہ امام نے حکمیت قبول کرنے توں انکار کردتا ھے، اسنوں ضلالت وگمراھی سمجھیا ھے تے ایداں دے وسائل آمادہ کررھے نيں کہ لوکاں نوں حکمین دی رائے دے اعلان توں پھلے معاویہ دے نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کرن۔
ايسے دوران اشعث بن قیس جس دی زندگی تے امام علیہ السلام دے نال رہنے دی روش مکمل طور اُتے نفاق آمیز سی، ظاہرماں دوستانہ طور اُتے لیکن باطن وچ معاویہ دے نفع دے لئی اس نے کم کرنا شروع کيتا تے کہیا: لوک کہندے نيں کہ امیرالمومنین نے اپنے عہد وپیمان نوں توڑدتا ھے تے مسئلہ حکمیت نوں کفر و گمراھی توں تعبیر کيتا ھے تے مدت ختم ھونے دے انتظار نوں خلاف جاناھے۔
اشعث دی گفتگو نے امام علیہ السلام کوایسی مصیبت وچ قرار دتا کہ ناچار امام علیہ السلام نے حقیقت بیان کردتی تے کہیا: جو شخص ایہ فکر کررہیا ھے کہ وچ نے تحکیم دے عہد وپیمان نوں توڑ دتا ھے اوہ جھوٹھ بول رہاھے تے جو شخص وی اسنوں گمراھی وضلالت توں تعبیر کررہیا ھے اوہ خود گمراہ ھے۔
حقیقت بیان کرنا خوارج دے لئی اِنّا سخت ھوا کہ لاحکم الاّ للّٰہ دا نعرہ لگاندے ھوئے مسجد سے
باہر چلے گئے تے دوبارہ اپنی چھاوٴنی وچ واپس چلے گئے۔
ابن ابی الحدید کہندے نيں کہ امام علیہ السلام دی حکومت وچ ہر طرح دا رخنہ وفساد اشعث دی وجہ توں سی کیونجے جے اوہ اس مسئلہ نوں نہ چھیڑدا تاں امام علیہ السلام حقیقت نوں بیان نہ کردے، تے خوارج جو استغفار کلی اُتے قناعت کيتے ھوئے سن امام علیہ السلام دی خدمت وچ رہ کے معاویہ نال جنگ کردے،لیکن وھی(اشعث) سبب بنا کہ امام علیہ السلام توریہ دے پردہ نوں چاک کرکے حقیقت نوں واضح وآشکار کردتیاں
خوارج دی ہدایت دی دوبارہ کوشش
[سودھو]مبرّد اپنی کتاب ” کامل “ وچ امام علیہ السلام دا دوسرا مناظرہ نقل کردے نيں جو پھلے والے مناظرہ توں بالکل وکھ ھے تے احتمال ایہ ھے کہ ایہ دوسرا مناظرہ ھے جو امام علیہ السلام نے خوارج توں کيتا ھے، جس دا خلاصہ ایہ ھے:
امام علیہ السلام: کيتا توانوں یاد ھے جس وقت لوکاں نے قرآن نوں نیزے اُتے بلند کيتا اس وقت وچ نے کہیا سی کہ ایہ کم دھوکہ اورفریب ھے، جے اوہ لوک قرآن توں فیصلہ چاہندے تاں میرے پاس آتے تے میرے توں فیصلے دے لئی کہندے؟ کيتا تواڈی نگاہ وچ کوئی ایسا ھے جو انہاں دونے آدمیاں دے مسئلہٴ حکمیت نوں میرے اِنّا برا تے خراب کہندا؟
خوارج: نئيں۔
امام علیہ السلام: کیہ تسيں لوک اس گل کيتی تصدیق کردے ھو کہ تسيں لوکاں نے مینوں اس کم مجبور کيتا جدوں کہ وچ اسنوں ہر گز نئيں چاہ رہیا سی تے وچ نے مجبور ھوکر تواڈی درخواست نوں قبول کيتا تے ایہ شرط رکھی کہ قاضیاں دا حکم اس وقت قابل قبول ھوگا جدوں خدا دے حکم دے مطابق فیصلہ کرن؟ تے تسيں سب جاندے ھو کہ خدا دا حکم میرے توں تجاوز نئيں کريں گا(اور وچ امام برحق تے مہاجرین و انصار دا چنا ھوا خلیفہ ھاں)۔
عبداللہ بن کوّاء: ایہ گل صحیح ھے کہ ھم لوکاں دے اصرار پرآپ نے انہاں دونے آدمیاں نوں دین خدا دے لئی َحکمَ قرار دتا لیکن ھم اقرار کردے نيں کہ اس عمل دی وجہ توں ھم کافر ھوگئے تے ہن اس توں توبہ کررھے نيں اورآپ وی ھم لوکاں دی طرح اپنے کفرکا اقرار کیجئے تے اس توں توبہ کیجئے تے فیر ھم سب نوں معاویہ نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کیجئے۔
امام علیہ السلام: کیہ تسيں جاندے ھو کہ خدا نے میاں بیوی دے اختلاف دے بارے وچ حکم دتا ھے کہ دو آدمیاں دی طرف رجوع کرن، جداں کہ فرمایا ھے:کہ ” فابعثوا حکماً من اٴھلہِ وحکماً من اَھلِھا؟ “اور ايسے طرح حالت احرام وچ شکار دے قتل دا کفارہ معین کرنے دے بارے وچ حکم دتا ھے کہ حَکَم(فیصلہ کرنے والے) دے عنوان توں دد عادلاں دی طرف رجوع کرن جداں کہ فرمایا ھے: ” یحکم بہِ ذوا عَدل ٍ مِنکُم؟ “
ابن کوّاء:آپ نے اپنے ناں توں ” امیرالمومنین “ دا لقب مٹاکر اپنے نوں حکومت توں خلع تے برکنار کر دتا۔
امام علیہ السلام: پیغمبرا سلام(ص) ھمارے لئے نمونہ نيں۔ جنگ حدیبیہ وچ جس وقت پیغمبر تے قریش دے درمیان صلح نامہ اس طریقے توں لکھیا گیا:” ھذا کتابٌ کتبہ محمّدٌ رسولُ اللّٰہ وسُھیلُ بن عَمر “ اس وقت قریش دے نمائندے نے اعتراض کيتا تے کہیا:، جے آپ دی رسالت دا مینوں اقرار ھوندا تاں آپ دی مخالفت نہ کردا، لہٰذا اپنے ناں توں ”رسول اللہ “کا لقب مٹادیجیے، تے پیغمبر نے میرے توں فرمایا: اے علی! میرے ناں دے آگے توں ” رسول اللہ “ دا لقب مٹادو، وچ نے کہیا: اے پیغمبر خدا(ص)! میرا دل راضی نئيں ھے کہ وچ ایہ کم کراں، اس وقت پیغمبر نے خود اپنے ہتھوں توں اپنا لقب مٹادتا تے میرے توں مسکرا کے فرمایا: اے علی!تم وی میری ھی طرح ایسی سرنوشت توں دوچار ھو گے۔
جب اما م علیہ السلام دی گفتگو ختم ھوئی اس وقت دو ہزار آدمی جو ” حروراء “ وچ جمع ھوئے سن اوہ حضرت دی طرف واپس آگئے۔اور چونکہ اوہ لوک(خوارج) اس جگہ اُتے جمع ھوئے سن اس لئی انہاں نوں ” حروریّہ “ کہندے نيں۔[27]
دوسرا مناظرہ
[سودھو]خوارج دے سلسلے وچ امام علیہ السلام دی سیاست ایہ سی کہ جدوں تک خون ریزی نہ کرن تے لوکاں دے مال نوں برباد نہ کرن اس وقت تک کوفہ تے اس دے اطراف وچ آزاد زندگی بسر کرسکدے نيں، اگرچہ روزانہ رات دن انہاں دے انکار دے نعرے مسجد وچ گونجتے رہیاں تے امام دے خلاف نعرے لگاندے نيںاس وجہ توں امام علیہ السلام نے ابن عباسنوں دوبارہ ” حروراء “ دیہات روانہ کيتا، انھاں نے انہاں لوکاں توں کہیا: تسيں لوک کیہ چاہندے ھو؟ انہاں لوکاں نے کہیا: جِنّے لوک صفین وچ موجود سن تے حکمیت دی موافقت کيتی ھے اوہ کوفہ توں نکل جاواں تے سب لوک صفین چلياں تے اوتھے تن دن ٹھہراں تے جو کچھ انجام دتا ھے اس دے لئی توبہ کرن تے فیر معاویہ نال جنگ کرنے دے لئی شام روانہ ھاں۔
اس درخواست وچ ضدر، ہٹ دھرمی تے بیوقوفی صاف واضح ھے کیونجے جے حکمیت دا مسئلہ برا تے گناہ ھو تاں ضروری نئيں ھے کہ توبہ ايسے جگہ کيتی جائے جتھے گناہ کيتا ھے تے اوہ وی اس شرط دے نال کہ اوتھے تن دن تک قیام کيتا جائے! بلکہ توبہ تاں صرف اک لمحہ بھر ھی واقعی شرمندگی تے کلمہ استغفار دے ذریعہ ھوجاندی ھے۔
امام علیہ السلام نے انہاں دے جواب وچ فرمایا: کیوں اس وقت ایسی گلاں کررھے ھو جدوں کہ دو حَکَم معین کر کے بھیج دتے گئے نيں تے دونے طرف دے لوکاں نے اک دوسرے توں عہد وپیمان کرلیا ھے؟
ان لوکاں نے کہیا: اس وقت جنگ طولانی ھوگئی سی، بہت زیادہ سختی و شدت ودھ گئی سی، بہت زیادہ زخمی ھوگئے سن تے ھم نے بہت زیادہ اسلحے تے سواریاں گنوادی تہاں، اس لئی حکمیت نوں قبول کيتا سی۔
امام علیہ السلام نے فرمایا: کيتا جس د ن شدت تے سختی بہت زیادہ ودھ گئی سی اس دن تسيں نے قبول کيتا ھے؟ پیغمبراسلام(ص) نے مشرکاں دے نال عہد وپیمان کيتا سی، اس دا احترام کيتا لیکن تسيں لوک میرے توں کہندے ھو کہ اپنے عہدوپیمان نوں ختم توڑ دو!
خوارج نے اپنے اندر احساس ندامت کيتا لیکن اپنے عقیدہ دے تعصب دی بنا پراک دے بعد اک وارد ھوندے گئے تے نعرہ لگاندے رھے: ”لاحکم الّا للّٰہ ولو کَرِہ َ المشرکون “۔
اک دن خوارج دا اک شخص مسجد وچ داخل ھوا تے وھی نعرہ لگایا(جسنوں حالے ھم نے ذکر کيتا ھے)، لوک اس دے پاس جمع ھوگئے تے اس نے فیر وھی نعرہ لگایا تے ا س مرتبہ کہیا: ” لاٰ حُکمَ الّا للّٰہ وَ لوکرِ ہَ ابوالحسنِ “۔امام علیہ السلام نے اس دا جواب دتا:، وچ ہرگز خدا دی حکومت(اور اس دے حکم)کو مکروہ تصور نئيں کردا، لیکن تواڈے بارے وچ خدا دے حکم دا منتظر ھاں۔ لوکاں نے امام علیہ السلام توں کہیا: کیوں آپ نے انہاں لوکاں نوں اِنّی مھلت تے آزادی دتی ھے؟ کیوں انہاں نوں جڑ توں ختم نئيں کردیندے؟ آپ نے فرمایا:
”لاٰ یفنُون انّھُم لفِی اصلاب ِ الرّجال واٴرحام ِ النّساء الیٰ یومِ القیامةِ “[28]وہ لوک ختم نئيں ھاں گے انہاں لوکاں دا اک گروہ انہاں دے باپاں دے صلب تے ماوٴں دے رحم وچ باقی ھے اوریہ ايسے طرح قیامت دے دن تک رہن گے۔
حوالے
[سودھو][1] تاریخ بغدادی ج۸، ص ۳۴۰
[2] البدایہ والنھایہ جزء٧، ج ۴، ص ۳۰۵
[3] الغدیر ج۳، ص ۱۹۵۔ ۱۸۸، نقد کتاب منہاج السنة
[4] سیرہ ابن ہشام ج۲، ص ۴۹٧
[5] صحیح بخاری
[6] التنبیہ والرد۔ ملطی ص ۵۰
[7] کامل ج۲، ص ۵۴۵۔ مطبوعہ دارصادر
[8] تریخ طبری ج۳، ص ۳۸٦ مطبوعہ الاعلمی
[9] مجمع البیان ج۳، ص ۴۰
[10] الملل والنحل ج۱، ص ۱۱٦ ۔ لیکن اس نے ايسے کتاب دے ص ۱۱۵ اُتے دوناں نوں اک شمار کيتا ھے تے کہتاھے کہ حرقوص بن زھیر مشھور ” بہ بذی الثدیہ “
[11] کامل مبرد ج۳، ص ۹۱۹مطبوعہ حلبی ۔
[12] سیرت ابن ہشام ج۲، ص ۴۹٦
[13] تریخ طبری وچ عبارت ” کتاب اللہ “ ھے لیکن ظاہراً دین اللہ صحیح ھے۔
[14] تریخ طبری: ج۴ ص۵۳
[15] رجوع کیجئے ، وسائل الشیعہ: ج۵، باب نماز جماعت ، باب ۱ ،ص۳٧۰۔
[16] ترجمہ:(لوکاں)جب قرآن پڑھیا جائے تاں غورسے سنو تے خاموش رھو تاکہ ( ايسے بہانے) تسيں اُتے رحم کيتا جائے۔
[17] تریخ طبری: ج۴، ص۵۴۔ شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید: ج۲، ص ۲۲۹۔
[18] تریخ طبری ج۴، ص۵۳۔
[19] تریخ طبری ج۴، ص۵۳۔
[20] ”ما ھو ذنبٌ لکنّہ‘ عَجزٌ فی الرّاٴی وضعفٌ فی الفِعل“ِ، تریخ طبری ج۴ ص۵۳۔
[21] شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج۲، ص ۲٧۳۔بحوالہ کامل مبرد ( ص ۵۸۲ مطبوعہ یورپ)۔
[22] میاں تے بیوی دے اختلاف توں مربوط ایہ آیت امام علیہ السلام دیاں دلیلاں وچ بیان کيتی جائے گی ۔
[23] شرح نہج البلاغہ مکتوب نمبر ٧٧۔
[24] خوارج دا اک سردار ، قبیلہ یشکر بن بکر بن وائل تاں۔
[25] شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج۲ ص ۲۸۰۔
[26] شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج۲ ص ۲۸۰۔
[27] کامل مبرّد: ص ۴۵۔شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج۲، ص ۲٧۵،۲٧۴۔
[28] شرح حدیدی ج۲، ص ۳۱۱،۳۱۰۔