حیات جاوید
حیات ِجاوید
[سودھو]سوانح حیات اس تصنیف نوں کہندے نیں جس وچ کسی شخص دی زندگی دے واقعات مفصل طور اُتے بیان کیتے گئے ہون۔ چمیبرس انسائیکلو پیڈیا وچ سوانح نگاری دا اطلاق انسان تے افرادکی زندگی دی تاریخ ہی کیتا گیا اے تے اسنوں ادب دی اک شاخ کہیا گیا اے۔
اک وڈے تے اچھے سوانح نگاری نوں اپنے ہیروسے مکمل آگاہی، اپنے ہیرو توں ہمدردی ،خلوص تے ہرقسم دے تعصبات توں بالاتر ہونا چاہیے۔ جدوں کہ اک اچھی سوانح عمری وچ جزئیات وچ داخلی تے باطنی تصویر، ابتدا ءسے لے انتہا تک جامعیت، معنی خیز واقعات دا انتخاب جو کسی تحریک یا حرکت توں تعلق رکھنے والے ہاں، ہونے چاہیے۔
اردو ادب وچ سوانح عمریاں دا ذخیرہ بوہت گھٹ اے تے ایہ صنف اردو وچ انگریزی ادب دے حوالے توں داخل ہوئی۔ اردو نثر دی ابتداءسے لے کے دور ِ متاخرین تک اردو وچ کوئی قابلِ ذکر سوانح عمری نئيں اے۔ البتہ شعراءکے تذکرے موجود نيں۔ انہاں دے علاوہ سیرت رسول اکرم تے صحابہ کرام تے اولیاءکرام دے سوانح حیات ملدے نيں۔ اردو ادب وچ سوانح عمر ی دی باقاعدہ ابتداءسرسید تحریک توں ہوئی۔ جس دا مقصد لوگاں نوں اپنے بزرگاں دے کارنامےآں تے زندگی توں آگاہ کرنا سی ۔ تاکہ اوہ انہاں رستےآں نوں اپنا کر ملک تے قوم دے لئی ترقی دا سبب بن سکن۔ اس مقصد دے لئی حالی، شبلی تے سرسید وغیرہ نے اعلیٰ پائے دی سوانح عمریاں لکھياں۔ لیکن انہاں وچ سب توں بڑاتے اہم ناں مولانا حالی دا اے جنہاں نے ”حکیم ناصر خسرو“، ” مولانا عبد الرحمن“”حیات سعدی “، ”یادگارِ غالب“، ”حیات جاوید “ ورگی سوانح لکھ دے اردو ادب دا دامن اس صنف توں بھر دتا۔ لیکن انہاں سوانح وچ سب توں زیادہ شہرت حیات جاوید دے حصے وچ آئی ۔
حیات ِ جاوید دا فن
[سودھو] مولوی عبد الحق حیات جاوید دے بارے وچ لکھدے نيں
” حیات ِ جاویدحالی دا سب توں وڈا کارنامہ اے۔ اس وچ صرف سرسید احمد خان دی سیرت، اس دے حالات تے کارنامےآں دا بیان نئيں بلکہ اک اعتبار توں مسلماناں دے اک صدی دے تمدن دی تاریخ اے۔
اک ہور جگہ مولوی عبد الحق لکھدے نيں:
”ساڈی بولی وچ ایہ اعلیٰ تے مکمل نمونہ سوانح نگاری دی مثال اے “
بقول ڈاکٹر سید عبد اللہ:
” ایہ امر بلا خوف تردید کہیا جاسکدا اے کہ اس وقت تک اردو بولی وچ جتنی سوانح عمریاں لکھی گئیاں نيں انہاں وچ شاید” حیات جاوید“ بہترین سوانح عمری اے۔
حیات ِ جاوید دو حصےآں وچ تقسیم اے۔ پہلا حصہ جو 300صفحات اُتے مشتمل اے۔ سرسید دے خاندان تے انہاں دے خاندانی حالات دے لئی مخصوص اے۔ جنہاں وچ انہاں دے بچپن دے حالات لکھے گئے نيں۔ انہاں دے عفوان شباب دا وی نقشہ کھِچیا گیا اے۔ اس حصے وچ انہاں دی ملازمت تے خطاب ِ شاہی دا وی ذکر اے۔ جدوں کہ ایام ِ غد ر وچ سرسید دی انگریز دوستی دا وی احوال موجود اے۔ جدوں کہ دوسرا حصہ جو ٨٥٥ صفحات اُتے مشتمل اے اس وچ سرسید دے کماں اُتے ریویو اے۔ انہاں دی ترقی دے اسباب بیان کیتے گئے نيں۔ انہاں دی بے غرضی، دیانت داری آزادی، بے تعصبی تے وفاکیشی اُتے روشنی پائی گئی اے۔ تیکنیکی لحاظ توں جے دیکھیا جائے تاں حالی دی ایہ سوانح عمری پہلی دو سوانح عمریاں توں بہتر اے۔ کیونکہ اس وچ فن سوانح نگاری دے تمام لوازمات نوں ورتیا گیا اے۔ آئیے اوہدی خصوصیات دا جائزہ لیندے نيں۔
مواد:۔
[سودھو]حالی نے سرسید دی سوانح حیات لکھنے دا اس وقت فیصلہ کر لیاتھا جدوں انہاں نے علی گڑھ یونیورسٹی دی بنیاد پائی۔ حالی نے اس مقصد دے لئی منصوبہ بندی وی دی تے مختلف ذرائع توں پورا پورا فائدہ اُٹھایا۔ انہاں نے کرنل گراہم دی سوانح عمری دا مطالعہ کیا۔ منشی سراج الدین دے مسودے توں وی فائدہ اٹھایا۔ مواد دی فراہمی دے لئی خود علی گڑھ وچ طویل قیام کیا۔ ”علی گڑھ انسٹی ٹیوٹ گزٹ “ ،”تہذیب الاخلاق“ تے سرسید دی جملہ لکھتاں توں وی استفادہ کیندا۔ سرسید دے خطوط وی ذہن وچ رکھے، دوسرےآں دے بیانات اُتے وی غور کیا۔ مواقف تے مخالف رسالےآں انگریزی اخبارات تے سرکاری رپورٹاں توں وی مدد لی تے ہور مدیران ِ سلطنت دی تحریراں نوں وی مدنظررکھیا۔ مواد دی فراہمی دے لئی اِنّی زبردست جدوجہد صرف مغربی مصنفین ہی کردے نيں۔
بے مثال تے یادگار کارنامہ :۔
[سودھو] حالی دی حیات جاوید اردو ادب وچ اک بہت وڈا کارنامہ اے کیونکہ سوانح لکھدے وقت انہاں دے سامنے کوئی نمونہ موجود نئيں سی ۔ اگرچہ”حیات سعدی“ تے ”یادگارِ غالب“ موجود سن مگر ایہ تاں خود حالی دے قائم کردہ نمونے تے اصولاں دے تحت وجود وچ آئی سن۔ تے انہاں وچ مکمل سوانح عمری دی تشنگی دا احساس ہُندا سی ۔ انہاں دی فنی کمزوریاں کاتدارک کسی حد تک حالی نے ”حیات ِ جاوید “ وچ کردیااے۔ اس وچ ضبط تے نظم دی پابندی، شعور دی پختگی تے واقعات دی تفتیش تے تفحص دا حسین امتزاج ملدا اے۔ اس لئی مہدی افادی اس بارے وچ لکھدے نيں:
” اس وچ شک نئيں کہ حالی نے سرسید دی صرف کثیر الاورا ق لائف نئيں لکھدی بلکہ ایہ اردو لڑیچر وچ ایسا اضافہ اے جو حالی دی ذات اُتے ختم ہو گیا اے۔
مقصدیت:۔
[سودھو]”حیات جاوید“ وچ حالی دیاں کوششاں صرف سرسید دی شخصیت تک محدود نئيں رہیاں۔ بلکہ ”حیات ِ جاوید“ شخصیت نگاری ،سوانح نگاری تے تاریخ نویسی دے بین بین اک متوازن تے قابل قدر سعی دا ناں دتا اے لیکن واقعہ ایہ اے کہ سرسید دی عظیم شخصیت دے دا رہائے نمایاں توں متاثر ہو کے حالی نے مسلمانان ہند دے سامنے اوہ جیندی جاگتی مثال پیش دی جس دی مساعی توں ہندوستان مسلماناں دی سیاسی، سماجی، مذہبی، تمدنی، فکری، تعلیمی تے ادبی زندگی وچ اک انقلا ب آگیا۔ اس شخصیت وچ کِنّی کوتاہیاں سہی مگر مسلماناں دے فکری تے ذہنی انجماد نوں توڑ کر انہاں دی سیمابیت نوں پھرسے بحال کردینا سرسید دا بے مثال کارنامہ اے۔ سرسید دی شخصیت نوں اس طرح توصیفی انداز وچ پیش کرکے حالی نے قوم نوں اپنے محسناں نوں زندہ جاوید بنانے دی تلقین تے تبلیغ دی اے۔ مسلماناں دے نزدیک مجسمہ سازی گناہ اے جدوں کہ دوسری قوماں اپنے محسناں دے بت تے مجسمے بنا کے انہاں دے احسانات نوں زندہ رکھدیاں نيں۔ حالی نے اپنے محسناں دے کارنامےآں نوں زندہ رکھنے دا ایہ علمی انداز قوم نوں سکھایا۔ تے لوگاں نوں انہاں دی پیروی دی تلقین دی اے۔
صداقت تے حقیقت نگاری :۔
[سودھو]سرسید دی حیات دی کوئی اہم تفصیل حالی نے نظرانداز نئيں کيتی۔ انہاں نے اپنے ہیرو دے متعلق اوہ گلاں وی لکھ داں نيں جو اردو دے دوسرے سوانح نگار اُس دور وچ اپنے ہیرو دے متعلق لکھنا کدی گوارا نہ کردے۔ مثلاً انگریزاں توں انہاں دے میل جول دی سرگزشت گردن مروڑی مرغی دا جائزہ ہونا۔ مغربی تمدن دے متعلق انہاں دا اتنہا پسندانہ نظریہ۔ مذہبی اجتہاد وچ انہاں دی بے راہ روی۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ حالی نے کسی امر واقعہ نوں نئيں چھپایا۔ تے اک طرح توں حقیقت تے صداقت دا دامن ہتھ توں نئيں چھڈیا۔
مشکلات:۔
[سودھو] بقول ِ اک نقاد :
” بے چارے خوش صفات خامو ش مزاج سنجیدہ دماغ حالی دے حصہ وچ دو ایسی سوانح عمریاں آئیاں جنہاں دے لوک انہاں دے معاصرین سن تے اپنی سطح توں بلند سن ۔
ایسی سوانح عمری لکھدے وقت تے وی دقت پیش آندی اے جدوں کہ مصنف دی اپنی فطرت حددرجہ عیب پوشی تے درگزر کرنے والی ہوئے۔ اس تمام کشمکش تے مشکلات دے باوجود ”حیات جاوید“ سچ مچ اک کرامت اے جس قدر اس اُتے ریسرچ کيتی جاندی اے اس دے خصائص بھر کر سامنے آندے نيں۔ حیات ِ جاوید لکھدے وقت مولانا حالی نے فیصلہ کر ليا کہوہ سرسید دی زندگی دے تمام پہلوئاں نوں اجاگر کرن گے تے نکتہ چینی توں وی حتی الامکان گریز نئيں کرن گے۔ اس طرح انہاں نے سوانح عمری لکھدے وقت وڈے سلیقے اوراحتیاط توں تمام ذرائع استعمال کیتے جو ”حیات جاوید “ دے لکھنے دے سلسلے وچ کم آسکدے سن ۔ تے جنہاں دے توسط توں اک معیاری سوانح عمری وجود وچ آئی ۔
ژوف نگاہی:۔
[سودھو]”حیات سعدی “ تے ”یادگارِغالب“ لکھدے وقت حالی انہاں دو شخصیتاں توں مرغوب ہو گئے لیکن ”حیات ِ جاوید “ وچ ایسی صورت ِ حال پیدا نئيں ہونے دی۔ حالی سرسید دے معاصر سن ۔ حالی نے انہاں نوں بہت قریب توں دیکھیا۔ جانا تے پرکھیا سی ۔ اس لئی ”حیات ِ جاوید لکھدے وقت انہاں نے مسلماناں دی پنجاہ سالہ مذہبی، عملی ،سماجی تے ادبی تاریخ وی لکھدی۔ حالی سرسید دے رفیق ہی نہ سن بلکہ انہاں دی تحریک دے اہم رکن سن ۔ اس لئی سرسید تے حالی دے نقطہ نظر وچ وی ہم آہنگی سی۔ ”حیاتِ جاوید“ دی ترتیب وچ حالی نے مغربی سوانح نگاراں دی طرح جانکاہی، ژوف نگاہی تے دیدہ ریزی توں کم لیا اے۔
جامعیت:۔
[سودھو]حیا ت ِ جاوید دی عظمت تے بلند پائیگی دی اک وجہ ایہ وی اے کہ ایہ اک مکمل سوانح عمری اے۔ حالی نے اس وچ اِنّی جزئیات بھر دتی نيں کہ کدرے وی تشنگی دا احساس نئيں ہُندا۔ جامعیت تے فن دے لحاظ توں وی واقعی اک مکمل کتاب اے۔ اس وچ سرسید دی جیندی جاگتی تے چلدی پھردی تصویراں نيں جو فلم دی طرح ساڈی اکھاں دے سامنے روگٹھ زندگی دے تمام معمولات نوں سر انجام دیندی نظرآندیاں نيں۔ واقعات دی تفصیل تے جزئیات پس منظر وچ رہ کر ہیرو دی شخصیت محترک تے محو عمل دکھادی دیندی نظرآندی اے۔ حالات تے واقعات دا سلسلہ شخصیت نوں نئيں چلا رہیا بلکہ شخصیت دے ذوق تے شوق حرکت تے عمل تے سعی تے کاش دے نتیجے وچ حالات بن تے بگڑ رہے نيں۔
اسلوب:۔
[سودھو] اصولی تے فنی لوازم تے مباحث توں ہٹ کر ”حیاتِ جاوید “ اسلوبِ بیان دے اعتبار توں وی اک بہترین سوانح عمری اے۔ جو حالی دے اسلوب دا بہترین شاہکار اے۔ اس وچ حالی دے قلم نے وڈی ہمہ گیری، قدرت تے وسیع تصرف دا ثبوت بہم پہنچایا اے۔ “حیات جاوید“ وچ بیان کيتی اوہ خوبیاں پائی جاندیاں نيں جو صرف حالی دے اسلوب توں مخصوص نيں۔ حالی دی شخصیت دا اک شانداررخ، جو انہاں دے اسلوب وچ نمایاں اے اوہ اپنی ذات دی پردہ پوشی اے۔ ایہ غیر شخصی انداز انہاں دی سب لکھتاں وچ پایا جاندا اے۔ مگر”حیات ِ جاوید “ماں ا س دی جلوہ گری کچھ زیادہ ہی اے۔ اگرچہ طرز بیان وچ حالی سرسید توں مماثلت رکھدے نيں۔ مگر انہاں دے تے سرسید دے طرز وچ وڈا فرق اے۔ حالی دے ایتھے ناہموار ترکیباں تے ناگوار الفاظ توں بچنے دا خیال اے۔
”حیات ِ جاوید “ وچ بیانیہ نگاری دا اوہ اسلوب پایا جاندا اے۔ کہ جے اس دا حصہ اول حصہ دوم توں مختلف نہ ہُندا تاں اسنوں سچا ناول یا حقیقی داستان کہنے وچ کوئی حجاب نہ ہُندا۔ غرض بیان دے لحاظ توں وی ”حیاتِ جاوید “ اک بلند تصنیف اے۔
یک رخی تصویر:۔
[سودھو] حیات جاوید دے متعلق مولانا شبلی دا خیال اے کہ ایہ کتاب مغربی طریق کار دی ملمع سازی دے اصول اُتے لکھی گئی اے۔ اس دے علاوہ وی حیات جاوید اُتے کئی قسم دے اعتراضات کیتے گئے جنہاں وچ سب پہلے اسيں جنگ آزادی دے 1857ءکے سلسلے وچ سرسید دے کردار نوں لیندے نيں۔ اج دے دور وچ سرسید دا ایہ رویہ قابلِ تعریف نئيں اے تے حالی دا قلم جانبدارانہ اے۔ انہاں نے سرسید دے ہر فعل دا جواز پیش کیتا اے۔ اس دور دے غدار اج دے دور دی آزادی دے وڈے مجاہد نيں۔ حالی سرسید دے تقلید وچ بجنور دے امیر تے حاکم محمود خاں نوں نامحمود خاں کہندے نيں تے حالی سرسید دی پیروی وچ نامحمود خاں ہی لکھدے نيں۔
دوسری گل سرسید دے مذہبی خیالات نوں حالی نے اس انداز وچ توڑ مروڑ کر پیش کیتا اے کہ پڑھنے والے کوبرے نہ لگاں۔ حالانکہ سرسید دے مذہبی خیالات عام مسلماناں توں مختلف سن ۔ تیسری گل جس دی حالی نے بے جا حمایت دی اے اوہ سرسید دا سید محمود نوں اپنی زندگی وچ علی گڑھ کالج دا سیکرٹری بنانے دے لئی ٹرسٹی بل منظور کرانے دی کوشش کيتی اے۔ جس توں ٹرسٹیاں وچ اختلاف پیدا ہويا۔
ان اعتراضا ت دا کئی نقاداں نے جواب دتا اے۔ اس بارے وچ عبد السلام سندیلوی لکھدے نيں:
” حالی اس دور دی پیدوار سن جدوں اصلاح دی ہوائاں ہندوستان دی فضاءماں چل رہیاں سن تے حالی دے ہتھ وچ اس اصلاح دا جھنڈا سی ۔ اس لئی حالی سرسید دے کردار وچ خامیاں کڈ ہی نئيں سکدے سن ۔ اوہ سرسید نوں اک اعلیٰ نمونہ بنا کے پست قوم دے سامنے پیش کرنا چاہندے سن ۔ تاکہ اس وچ دوبارہ ولولہ تے حوصلہ پیدا ہو سکے۔
شبلی دے اعتراضات دے متعلق پروفیسر عبد السلام اگے چل دے لکھدے نيں
” حقیقت ایہ اے کہ سرسید دی تعریف یا مداحی شبلی کوناگواری گزری، کیونکہ آخر وچ شبلی سرسید نوں اپنا حریف سمجھنے لگے سن ۔ ابتداءماں سرسید تے شبلی دے نظریات وچ کچھ ہم آہنگی سی۔ بعد وچ شبلی سرسید دے نقطۂ نظر توں متفق نہ ہو سکے۔ تے انہی اختلافات دی بنیاد اُتے انہاں نے حیات ِ جاوید نوں مدلل مداحی قرار دتا۔
اس متعلق آل احمد سرور لکھدے نيں:” انہاں نوں مصور (حالی ) پسند سی، اوہدی اک تصویر ”حیات ِ جاوید“ پسند نہ سی۔
اس لئی انہاں دلائل دی روشنی وچ ثابت ہُندا اے کہ حیات جاوید اُتے ہونے والے ایہ اعتراضات زیادہ تر بے جاءنيں تے اس کتاب وچ خامیاں توں زیادہ خوبیاں نيں جو اس کتاب دی عظمت دی دلیل اے۔
طوالت:۔
[سودھو]”حیات ِ جاوید دی بے جاءطوالت تے ضخامت وی گراں لنگھدی اے تے واقعات دی تکرار ذوقِ سلیم نوں کھٹکتی اے تے طوالت دا باعث وی اے۔ سب توں وڈی گل سوانح عمری وچ تشریحی اندازِ بیان وی محل ِ نظر اے جو سوانح دے موضوع دے لئی موزاں نئيں اے۔ اگرچہ علمی نقطہ نظر توں ایہ تشریحی نوٹ اچھی گل اے مگر سوانحی عمری نوں تشریحی کتاب بنانے دی بجائے اسنوں ادبی درجہ دینا ہُندا اے تاکہ قاری اسنوں پڑھدے ہوئے بجھ محسوس کرنے دی بجائے اس توں حظ اُٹھائے۔ لیکن اس دے باوجود اسيں اس کتا ب نوں اردو ادب دی بہترین سوانح عمری وچ شمار کردے نيں کیونکہ خامیاں توں زیادہ خوبیاں اس کتاب دی بنیادی خصوصیت اے۔
مجموعی جائزہ:۔
[سودھو] ”حیات ِ جاوید“ اردو بولی وچ اپنی سوانح خوبیاں تے معنوی محاسن توں قطع نظر ادب آموزی تے تنقید تے تبصرہ دی اک یادگار تالیف اے۔ جس وچ حالی نے انتخاب مواد تے حسنِ اسلوب دے علاوہ تنقیدی شعو ر تے تجزیہ تے تبصرہ نگاری دے بہترین نقو ش اجاگر کیتے نيں۔ جنہاں دی رہنمائی وچ مستقبل دے مصنف، مورخ تے او ر سوانح نگارکا کم آسان ہو گیا۔ مولانا حالی دے بارے وچ ڈاکٹر سید عبد اللہ لکھدے نيں:
” اردو وچ سوانح نگاری بوہت سارے اہل قلم نے دی اے مگر انہاں وچ شایدکوئی وی ایسا نہ سی جس دے پاس سوانح نگار دا دل ہو، سوانح نگار دا دل صرف حالی دے حصہ وچ آیا اے ۔“
مہدی افادی حیات جاوید دے بارے وچ لکھدے نيں:
”میرے نزدیک ”حیات ِ جاوید “ اک حقیقی سوانح عمری اے جو اک شریف انسان نے اپنے توں شریف تر انسان دی لکھی ۔“