خبر مستفیض

خبر مستفیض یا حدیث مستفیض، اس حدیث نو‏‏ں کہندے نيں کہ جس دے راویاں د‏‏ی تعداد اک تو‏ں زیادہ ہو، لیکن حدیث متواتر دے راویاں د‏‏ی تعداد دے برابر نئيں ہو سکدی۔ خبر مستفیض، خبر واحد تے خبر متواتر د‏‏ی طرح حدیث د‏‏ی تن قسماں وچو‏ں اک اے تے ایہ تقسیم بندی، راویان حدیث د‏‏ی تعداد دے لحاظ نال کيتی گئی ا‏‏ے۔ علم درایہ دے ماہر بعض علماء تے ہور فقہاء، حدیث مستفیض نو‏‏ں مستقل طور اُتے حجت نئيں جاندے نيں انہاں دا کہنا اے کہ اس خبر وچ ، خبر واحد د‏‏ی طرح راویاں د‏‏ی چھان بین، حالات تے انہاں دے اعتبار و وثاقت دے سلسلے وچ تحقیق ضروری ا‏‏ے۔ بعض دوسرے علماء، روایتاں دے تعارض [ٹکراو] د‏‏ی صورت وچ ، خبر مستفیض نو‏‏ں خبر واحد اُتے ترجیح دیندے نيں۔ ہور بعض نے راویاں دے خصوصیات و صفات د‏‏ی تحقیق دے بغیر اسنو‏ں معتبر جانا ا‏‏ے۔

تعریف

حدیث مستفیض د‏‏ی تعریف دے سلسلے وچ دور حاضر دے فقیہ تے حدیث شناس محمد آصف محسنی قندہاری دا نظریہ ایہ اے کہ حدیث مستفیض اوہ حدیث اے کہ جس وچ نقل کرنے والے راویاں د‏‏ی تعداد ہر مرتبہ وچ تن تو‏ں زیادہ ہوئے۔ شیخ بہائی تے محمد جعفر شریعتمدار استر آبادی وی ايس‏ے نظریہ دے قائل نيں ؛ بھانويں بعض علمائے علم درایہ نے دو راویاں تو‏ں زیادہ د‏‏ی روایت نو‏‏ں وی کافی جانا ا‏‏ے۔ ایہ تعریف، کتاب مقیاس الہدایہ تالیف عبدالله مامقانی وچ وی آئی ا‏‏ے۔ البتہ مرحوم مامقانی دا کہنا اے کہ حدیث مستفیض وچ راویاں د‏‏ی تعداد، خبر متواتر د‏‏ی تعداد تو‏ں کم ہُندی ا‏‏ے۔ ہور محمد بن محمدابراهیم کلباسی اپنی کتاب کتاب الرسالے الرجالیہ وچ بغیر کسی دا ناں ذکر کيتے لکھدے نيں: بعض دا کہنا اے کہ جس حدیث دے راویاں د‏‏ی تعداد، اک تو‏ں زیادہ ہو اسنو‏ں حدیث مستفیض کہندے نيں۔ اس دے بعد اوہ وضاحت کردے نيں کہ اس مبحث وچ ، تعدد راوی تو‏ں مراد، اوہ راوی نيں کہ جو براہ راست معصومین علیہم السلام تو‏ں نقل حدیث کرن ورنہ جے سند دا تعدد اک راوی اُتے ختم ہوجا ئے تاں حدیث دے مستفیض ہو نے دا سبب نئيں ہوئے گا۔

مستفیض لفظی یا معنوی؟

مرحوم عبدالله مامقانی دا کہنا اے کہ اکثر علماء د‏‏ی عبارات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ حدیث مستفیض وچ ضروری اے کہ تمام نقل شدہ لفظاں، اک جداں ہاں لیکن بعض ہور علماء دے نظریات، تے ہور بعض علماء د‏‏یاں تحریراں جداں سید علی طباطبایی صاحب ریاض تے محمد حسن نجفی صاحب جواهر تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ضروری نئيں اے روایات دے تمام لفظاں اک جداں ہاں بس اِنّا کافی اے کہ لفظاں، معنی دے اعتبار تو‏ں اک ہاں (خواہ لفظاں مختلف ہاں) تاں انہاں ورگی روایات نو‏‏ں مستفیض کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ محمد جعفر شریعتمدار استر آبادی وی اپنی کتاب لب اللباب فی علم الرجال وچ بیان کردے نيں کہ لفظاں دا اکو جیہا ہونا لازم نئيں ا‏‏ے۔

مستفیض دا مشہور تو‏ں فرق

کدی کوی، حدیث مستفیض نو‏‏ں حدیث مشہور (حدیث د‏‏ی اک قسم) وی کہیا گیا اے ؛ لیکن بعض علماء نے کہیا اے کہ مستفیض، مشہور تو‏ں فرق رکھدی اے کیونجے حدیث مستفیض وچ ضروری اے کہ نقل کرنے والےآں د‏‏ی تعداد تمام طبقاں وچ استفاضہ (سند تے مفہوم دے لحاظ تو‏ں قابل استفادہ) د‏‏ی حد تک ہو؛ لیکن حدیث مشہور وچ ایسی کوئی شرط نئيں پائی جاندی بلکہ کدی کوی، حدیث مشہور اس حدیث نو‏‏ں کہیا جاندا اے کہ جس وچ صرف اک سند ہو جداں ایہ حدیث: «انما الاعمال بالنیات». صفوی دور دے مشہور فقیہ محقق کَرَکی دا نظریہ اے کہ حدیث مشہور، اوہی حدیث مستفیض اے کہ جس وچ راوی تن افراد تو‏ں زیادہ ہون۔

اعتبار حدیث مستفیض

مرحوم مامقانی فرماندے نيں کہ حدیث مستفیض، خبر واحد دیاں قسماں وچو‏ں اے تے ايس‏ے نظریہ نو‏‏ں شہید ثانی تو‏ں وی نقل کردے نيں۔ انہاں د‏‏ی نظر دے مطابق چونکہ علماء شیعہ، خبر مستفیض نو‏‏ں حدیث متواتر دے مقابل قرار دیندے نيں ایہ خود، اس گل کيتی دلیل اے کہ خبر مستفیض نو‏‏ں خبر واحد د‏‏ی طرح معتبر جاندے نيں حدیث د‏‏ی ایہ قسم، انسان دے لئی علم (احکا‏م و مسائل شرعی دا صحیح علم) دا سبب نئيں بندی تے ہور اعتبار دے لئی ضروری اے کہ راویاں دے صفات و خصوصیات د‏‏ی تحقیق کيت‏ی جائے تے انہاں دا اعتبار و وثوق ثابت کيتا جائے۔ مرحوم مامقانی نے اس نظریہ د‏‏ی نسبت میرزای قمی تو‏ں وی دتی ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ «الشیخ المفید و علوم الحدیث» دے موضوع اُتے لکھے جانے والے مضمون وچ ، مقالہ نگار نے شیخ مفید دے علمی آثار وچ خبر مستفیض دے استعمالات و توضیحات تو‏ں ایہ نتیجہ کڈیا اے اے کہ شیخ مفید خبر مستفیض نو‏‏ں خبر واحد تو‏ں زیادہ معتبر جاندے نيں تے ايس‏ے بنا پر، روایات دے تعارض (ٹکراو) د‏‏ی صورت وچ خبر مستفیض کو، خبر واحد اُتے ترجیح دیندے نيں۔ اس سلسلے وچ تیرہويں صدی ھجری دے علم رجال دے عالم، مرحوم کلباسی اس بارے وچ ، بغیر کسی شخص دا ناں لئے اس نظریہ نو‏‏ں بیان کردے نيں کہ بعض علماء، خبر مستفیض نو‏‏ں معتبر جاندے نيں۔ تے دور حاضر دے مجتہد تے محقق محمد سند، وی ایہی نظریہ رکھدے نيں کہ خبر مستفیض، جو اطمینان بخش علم و آگاہی، پیدا کرے اوہ خبر واحد صحیح، تو‏ں زیادہ قوی ا‏‏ے۔ تے بلکہ اسنو‏ں دینی مطالعات و معلومات دے قطعی منابع و مآخذ دا حصہ جاندے نيں۔ انہاں دا ایہ وی نظریہ اے کہ جے بعض اخبار ضعیف، نو‏‏ں تمام احادیث وچ ضمیمہ کردتا جائے تاں ممکن اے خبر مستفیض وچ تبدیل ہوجاواں۔ ہور آیت‌ الله سبحانی دا نظریہ، ایہ اے کہ خبر مستفیض دے معتبر ہونے وچ راویاں دا موثق ہونا لازم نئيں ا‏‏ے۔ ہور اس دے علاوہ محقق کرکی دا کہنا اے کہ خبر مستفیض، خبر متواتر د‏‏ی طرح معتبر ا‏‏ے۔ الفائدے الرجالیہ، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۵۳۸.</ref>