دُدھ

دُدھ (انگریزی: milk)، چٹے رنگ دا پاݨی سار اے جیہڑا ددھلے جانوراں دے تھݨاں وِچوں نِکلدا اے۔ ایہہ ددھلے جانوراں دے جواکاں دی پہلی خواراک اے۔ ددھ وچ چربی، پروٹین، کیلشیم تے وٹامن سی ہُندے نیں۔ ماں دے پہلے آنوالے ددھ وچ کولوسٹرم ہُندا اے جیہدے وچ اینٹی بوڈیز ہُندے نیں جیہڑے سج جمے نیانے نوں کئی بمارِیاں توں بچاؤندے نیں۔

واہی بیجی دے کم وچ دُدھ لئی ڈنگر پالے جاندے نیں اَتے اوہ ددھ انساناں دے پِین دے کم آؤندا اے۔ 2011 وچ ساری دنیا دے ڈیری فارماں نے رل کے 730 ملیئن ٹن ددھ بݨایا۔ بھارت ددھ دی پیداوار تے استعمال دے لحاظ نال سبھ توں اہم مُلک اے۔ بھارت ددھ نہ باہرلے مُلکاں وچ گھلدا اے تے نہ ای منگواؤندا اے۔ آسٹریلیا، نیوزی لینڈ، یورپی یونین ممالک تے امریکا سبھ توں زیادہ ددھ دی پیداوار تے روس تے چین سبھ توں زیادہ درآمدی مُلک نیں۔

دنیا وچ 6 ارب لوک ددھ ورتن والے نیں اتے 75 کروڑ دے نیڑے لوک ددھ بنانی تھانواں دے دوالے رہندے نیں۔

دنیا وچ سارے ممالیا اپنے نیانے نوں اپنی چھاتیاں توں یاں فیر کڈھ کے سانبھ کے تے لوڑ ویلے ددھ پلاندے نیں۔ نیانا جمن مگروں پہلا نکلن والا ددھ بٶلی کہلاؤندا اے۔ بؤلی دے بندے رہندا ویلہ ہر ددھ پلانی ونڈ وچ وکھرا ہُندا اے۔ بؤلی وچ ایسیاں چیزاں قدرتی ول نال رلیاں ہوندیاں نیں جیہڑیاں نیانے لئی اوہدے وادھے تے روگاں توں بچن لئی ہتھ ونڈائی کردیاں نیں۔ ورلڈ ہیلتھ آرگنائزیشن نے انساناں لئی 6 مہینے دی ددھ پلائی لازمی کیتی اے تے ایس مگروں ہور کھان پین والیاں شیواں نال 2 سال تک ددھ پلاؤن دا آکھیا اے۔ کئی تھانواں تے نیانیاں نوں بکری یاں گاں دا ددھ ماں دے ددھ دی تھاں وی دتا جاندا اے۔

ددھ توں انسانی ورتن لئی ملائی، مکھن، یوگرٹ، دئیں، لسی، پنیر، سکا ددھ تے آئس کریم بنائی جاندی اے۔

انسان نے پہلی واری ددھ دا ورتن نویں پتھری انقلاب وچ شروع کیتا جدوں اوہنے ڈنگراں نوں پالنا سمبھالنا سکھیا۔ ایہہ انقلاب دنیا دے کئی تھانواں تے اپنے آپ آیا۔ 9000–7000 م پ پہلاں مغربی ایشیا وچ، 3500–3000 م پ وچ امریکہ وچ۔ ددھ دینوالے پہلے جانور گاں، بھیڈ تے بکری پہلی واری مغربی ایشیا وچ ای پالے گئے۔ پہلے تے ایہہ گوشت لئی پالے جاندے سن پر فیر ایہناں دے والاں، کھل تے ددھ نوں ورتیا جان لگ پیا۔

جنوب مغربی ایشیا توں ددھ والے ڈنگراں نوں پالن دا ول یورپ وچ نوں، جنوبی ایشیا وچ تے پنجاب وچ نوں اپڑیا۔ پنجاب وچ مجھ دا ددھ ودھیا سمجھیا جاندا اے اَتے ایہہ گاں نالوں ودھ مل پاؤندا اے۔ 1863 وچ فرنچ سائنسدان لوئی پاسچر نے ددھ نوں لمبے چِر تک سانبھن دا پاسچری ول کڈھیا۔ 1884 وچ نیویارک دے ڈاکٹر تھیچر نے ددھ والی بوتل بنائی۔ ایہہ شیشے دی سی اَتے ڈھکن مومی سی۔ ایہدے نال ددھ گھر گھر دینا سوکھا سی۔ 1932 وچ پلاسٹک دے پِیپے ددھ لئی ورتے جان لگے۔

ددھ پلانے ڈنگراں دیاں ماداواں ای ددھ دیندیاں نیں تے پر ویچن لین لئی گاں دا دد ای ودھیا منیا گیا اے اتے 2011ء دے اک حساب دے مطابق دنیا وچ ٪85 ددھ گانواں توں لیا جاندا اے۔ انسانی ددھ ویچن لئی کٹھا نئی کیتا جاندا پر فیر وی کجھ ددھ بینک نیں جتھوں ایہہ ایسے نیانیاں لئی دُدھ فراہم ہُندا اے جیہناں دیاں مانواں نہ ہون یا ہور کسے وجہ توں ددھ میسر نہ ہووے۔

لہندی دنیا وچ ددھ تجارتی پیمانے اُتے بنایا تے ورتیا جاندا اے۔ تجارتی ددھ بناؤن لئی مشیناں دا استعمال عام اے۔ ایہو جیہاں گانواں پالی دِیاں نیں جیہڑِیاں چوکھا ددھ دیݨ اَتے ایس لئی دنیا وچ سبھ توں منی نسل ہولسٹین اے۔ امریکہ وچ ایہہ 90٪ نیں اَتے برطانیہ وچ ایہہ 85٪ نیں۔ ہور رکیاں جانوالیاں ونڈاں آئیرشائیر گاں، سوئس براؤن، گورنسی گاں، جرسی گاں اتے ملکنگ شارٹ ہارن آؤندیاں نیں۔

ددھ دین والیاں مجھاں وچ نیلیراوی اتے پنج کلیانی شامل نیں۔ مجھاں دنیا دا ٪11 ددھ دیندیاں نیں۔ ہور ددھ دین والے جانوراں وچ بھیڈ، بکری، اونٹھ، کھوتا، گھوڑا، رینڈیر اَتے یاک شامل نیں۔ روس اَتے سویڈن وچ موس ڈیری فارم وی ہیگے نیں۔

دد دنیا وچ

2010 وچ دنیا وچ سب توں چوکھا دد امریکہ تے فیر ہندستان چین تے روس وچ۔ اگے ودھدے دیساں وچ پیسہ ٹکہ ہون باہجوں دد دے بنان دا ناپ وی ودھیا اے۔

اسرائیل وچ گانواں توں سب توں جوکھا دد کڈی دا اے تے اوتھے سلانہ 12,546 کلو گرام دد اک گاں دیندی اے۔ ایہ فارماں تے رکھیدیاں نیں جھتے ودھیا ونڈا دتا جاندا اے۔ جو گان کھاندی اے ایہ اوہدے دد دین تے چوکھا اثر پاؤندا اے۔ دنیا وچ سبھ توں چوکھا ددھ دین والے دیس امریکا وچ اک گاں 9954 کلوگرام تک ددھ دیندی اے۔ جد کہ بھارت وچ ایہ 1154 کلوگرام تے چین وچ 2282 کلوگرام اک سال وچ ہُندا اے۔

ددھ اک ایسا پانی سار اے جیدے وچ مکھن، کاربوہائیڈریٹس، پروٹین تے دھاتاں ہوندیاں نیں۔ ایہ نویں جمنوالے دی جوراک ہوندی اے تے ایس لئی وادھے لئی ودھیا خراک اے۔ اک نویں جمے کاکے نوں انرجی (لپڈ، لیکٹوز تے پروٹین)، چربی، اناورگینک دھاتاں تے پانی ہوندا اے۔

پنجابی رہتل وچ

پنجابی رہتل تے پنجاب وچ ددھ دا بڑا ورتن اے تے ایہدے ہون نوں مانتا دتی جاندی اے۔ پنجابی رہتل وچ ایہدے لئی محاورہ اے،'دد پت' یعنی کسے گھر وچ دو شیواں دد تے پتر دا ہونا وڈی گل منیا جاندا اے۔ پنجاب وچ مج دا دد ای چنگا سمجھیا جاندا اے۔ ایہ گاں دے دد تے ہور دداں نالوں چوکھا مل پاندا اے۔ گاں دد پتلا تے مج دا دد سنگنا ہوندا اے۔ مج دے دد توں مکھن تے ملائی وی چوکھی آندی اے۔ مج دے دد توں مکن لسی بناۓ جاندے نیں۔ مکھن روٹی تے چوپڑن لئی، انج روٹی نال کھان وی ورتیا جاندا اے۔ مکھن نوں اگے گرم کرکے دیسی گھیؤ کڈیا جاندا اے جیہڑا کھا دے کم آندا اے تے ملی وی ویجیا جاندا اے۔ ہیراپھیری لوک ایس وچ ملاوٹ وی اکدندے نیں۔ صدیاں توں دیسی گھیو نوں طاقت تے صیت بنان لئی ودھیا منیا گیا اے۔ اک پنجابی اکھان ،'سو دوائیاں تے اک گھیؤ' ایہدے تے کیتا گیا مان دسدی اے۔

کچا ددھ وی چنگا منیا گیا اے، اک پنجابی گیت دے بول اینج نیں،'تیرے مکھ تے ملائیاں نی کچا دد پینوالئی۔'۔ کسے ڈنگر دے سون مگروں آنوالے دد دی بؤلی بندی اے جینوں لوک بڑے چآ نال کھاندے نیں۔ ایتھے دد نوں خدا دا نور وی کیا جاندا اے۔

پنجاب وچ ایہدے نال بنن والے کھانے ایہ نیں: کھیر، کسٹرڈ، سیویاں، ساگودانا، رس ملائی، برفی، کھویا، لسی، کچی لسی، ادھ رڑکا، پنیر، گچک، قلفی تے ملک شیک۔

پالے وچ تیزگرم دد وچ کچا آنڈا پھینٹ جیہنوں ٹھنڈ لگی ہووے پلایا جاندا اے۔ معدے دے سڑن وچ کچا ددھ پیتا جاندا اے۔

بنتر

ددھ دی بنتر ہر جانور دے ددھ وچ وکھری اے۔ پروٹین دی ونڈ، پروٹین ناپ، چربی، مٹھا، دھاتاں تے مکھن دے دانے ایہناں وچ فرق ہوسکدا اے۔ ادھارن دیکھو:

• انسانی ددھ وچ مدرے ولوں 1.1% پروٹین, 4.2% چربی, 7.0% لیکٹوز, 72 کلو کیلوریز انرجی 100 گرام وچ ہوندی اے.
• گاں دے دد وچ 3.4% پروٹین, 3.6% چربی, 4.6% لیکٹوز, 0.7% دھاتاں تے 67 کلو کیلوریز انرجی 100 گرام وچ ہوندی اے. کھوتے تے گھوڑے دے ددھ وچ سب توں کھٹ جربی ہوندی اے تے سمندری رچھ تے وہیل دے دد وچ سب توں ودھ 50٪ تک چربی ہوندی اے۔

100 گرام دد دے حصے

ناپ	ناپ	گاں	بکری	بھیڈ	مجھ
پانی	گرام	87.8	88.9	83.0	81.1
پروٹین	گرام	3.2	3.1	5.4	4.5
چربی	گرام	3.9	3.5	6.0	8.0
----Saturated fatty acids	g	2.4	2.3	3.8	4.2
----Monounsaturated fatty acids	g	1.1	0.8	1.5	1.7
----Polyunsaturated fatty acids	g	0.1	0.1	0.3	0.2
Carbohydrate (i.e the sugar form of Lactose)	g	4.8	4.4	5.1	4.9
کولیسٹرول	mg	14	10	11	8
کیلشیم	mg	120	100	170	195
انرجی	kcal	66	60	95	110
	kJ	275	253	396	463

کچا ددھ اوہ ددھ ہُندا اے جیہڑا جانور دے تھناں وچوں کڈھن مگروں ہجے ابالیا نہ گیا ہووے تے ناں ای اوہدے وچ کوئی ہور شے ناں رلائی گئی ہووے۔ پنجاب وچ کئی لوک ایہنوں چآ نال پیندے نیں تے کج تھن دی دھار من وچ مار کے پیندے نیں۔ پاسچر دی 1864 توں پہلے جراسیم تھیوری آن تک ایہنوں ماڑا نہیں سی سمجھیا جاندا پر ہن ابال کے پینا ودھیا سمجھیا جاندا اے۔ ایہ ویکھیا گیا اے جے ابالن نال ایہدے اندر کئی ضروری شیواں مک جاندیاں نیں تے ایہ دیکھیا گیا اے جے ابالن نال پنیر ودھیا نہین بندا پر کچے ددھ وچ جراثیم ہون باہجوں ایہ گل منی گغی اے جے ابال لینا چنگا اے۔

سکا ددھ ایسا دد ہُندا اے جیدے وچوں پانی کڈ کے سکایا گیا ہوندا اے تے ایہ پیسیا تے آٹے ونگوں ہوندا اے۔ سکے دد دا ایہ فیدا اے جے چوکھا چر چل سکدا اے تے فرج وچ رکھن دی لوڑ وی نئیں ہوندی۔ ایسدا ایہ وی فیدا ہے جے ایہنوں رکھن تے لجان لئی تھوڑی تھاں دی لوڑ پیندی اے۔ سکا دد کھان پین لئی ورتیا جاندا اے۔

مارکو پولو نے تاتاری فوجیاں نوں سکا ددھ ورتدے دیکھیا سی۔ 1802ء وچ پہلی واری اک روسی نے ددھ نوں سکایا سی۔

مجھ دا ددھ

مجھ دے ددھ لئی وڈے دیس بھارت، پاکستان تے چین نیں۔ دنیا دیاں ددھ لئی پالیاں جان والیاں مجھاں وچوں %95.8 ایشیاء وچ نیں۔ بھارت وچ 97.9 مِلیئن مجھاں نین جیہڑیاں دنیا دیاں مجھاں دا %56.5 بندیاں نیں۔ جنوبی ایشیا توں ای ایہ یورپ ول بھیجیاں گئیاں۔ 19ویں صدی دے آخر تے مجھ آسٹریلیا وی لیائی گئی۔

مجھ دے ددھ وچ گاں دے ددھ توں دُگنی چربی ہُندی اے تے ایہ جلدی خراب نئیں ہُندا۔ مجھ دے اک گرام ددھ وچ 0.19 ملی گرام کولسٹرول جد کہ گاں دے ددھ وچ ایہ ناپ 0.14 ملی گرام اے۔ ایہ کیلشیم، فولاد، فاسفورس تے وٹامن اے نال وی بھرپور ہُندا اے جس توں ایہدا پنیر ودھیا منیا جاندا اے۔ کچا ددھ اوہ دد ہوندا اے جیہڑا جانور دے تھناں وچوں کڈھن مگروں ہجے ابالیا ناں گیا ہووے تے ناں ای اوہدے وچ کوئی ہور شے ناں رلائی گئی ہووے۔ پنجاب وچ کئی لوک ایہنوں چآ نال پیندے نیں تے کج تھن دی دھار من وچ مار کے پیندے نیں۔ پاسچر دی 1864 توں پہلے جراثیم تھیوری آن تک ایہنوں ماڑا نہیں سی سمجھیا جاندا پر ہن ابال کے پینا ودھیا سمجھیا جاندا اے۔ ایہ دیکھیا گیا اے جے ابالن نال ایہدے اندر کئی ضروری شیواں مک جاندیاں نیں تے ایہ دیکھیا گیا اے جے ابالن نال پنیر ودھیا نئیں بندا پر کچے ددھ وچ جراثیم ہون باہجوں ایہ گل منی گئی اے کہ ابال لینا چنگا اے۔

کچا ددھ جے پیا رہوے تے کچھ چر مگروں ایہ پھٹ جاندا اے یا کھٹا ہوجاندا اے۔ چوکھے چر مگروں اوہ بالکل پین جوگا نئیں رہندا۔

ددھ رہتلاں وچ

انسانی رہتلاں وچ دد اک ضروری شے ریا اے۔ کسے تھاں تے اگر کھان نون نہیں تے انسان کج بکریاں یا گان دے دد تے اپنے نیانے پال سکدا سی۔ جد کے گاں بکری گھآ تے رکھاں دے پتے کھاکے گزارا کرسکدے سن۔ گاں دے دد ایس فیدے باہجوں گاں نوں کئی رہتلاں وچ واہوا ادر دتی جاندی سی۔ ہندستان وچ گاں نوں گؤ ماتا کیا جاندا سی تے ایہدے مارن تے ایسے باہجوں روک سی۔

ماں دا دد جیون لئی بڑا ضروری اے تے ماں اپنے دھی پتراں نوں اپنے دد تے پالدی اے۔ پتر اگر جنگا ناں نکلے تے ماں کیندی اے جے اوہ اوہنوں اپنا دد نہیں بخشے گی۔ پنجاب دے کسے گھر وچ اپنا دد ہونا آدر دی نشانی سمجھی جاندی اے۔ خالص دد ہمیشہ توں ودھ مل پاندا اے۔

پرانی یونانی کہانیاں وچ ہیرا دیوی اپنا دد ہیراکلس نوں پیان دے بجاۓ روڑدی اے تے ایہ رڑیا دد اسمان تے پھیل کے دد راھ بن جاندا اے۔ پنجاب وچ ایہ وی سمجھیا جاندا اے جے دد حدا دا نور اے۔

مزہباں وچ وی دد نوں اچیچی تھاں دتی گئی۔ اسلامی جنت وچ دد دیاں نہراں دی گل آندی اے۔ بائبل وچ اسرائیل نوں دد تے ماکھیو والا دیس منیا گیا۔ قرآن وچ وی دد بارے گل ہے۔ رمضان وچ دد تے کھجوراں نال روزہ کھولن دی ریت وی ہے۔ اک ہندو پوجا ابھیشک وچ کسے دیوی دیوتا دی بتی تے دد ڈولیا جاندا اے۔

بنو امیہ ویلے اک واری قحط پیا تے اموی صوبے دار حجاج بن یوسف نے عراق وچ گاں ذبح کرن اُتے روک لا دتی۔

ددھ دی پیداوار آلے وڈے مُلک

دس وڈے دودی دیس 2010

دیس	پروڈکشن (ٹن)
بھارت	62,400,000
پاکستان	22,279,000
جین	3,100,000
مصر	2,725,000
نیپال	1,066,870
ایران	279,800
برما	248,400
اٹلی	210,200
سری لنکا	46,990
بنگلا دیش	36,000
دنیا	92,517,217

ددھ بارے پنجابی کہاوتاں

• ددھ اتے بدھ اے
• ددھ تے بدھ وگڑدیاں چر نئیں لگدا
• ددھ سانبھے گجری تے دھن سانبھے کھترانی
• دھن جرے کھتری تے دد جرے گجر
• ددھ ماجھا، گھیو گاوا بولھی بکری
• ددھاں دیاں تریہاں لسیاں نال نئیں لیندیاں
• ددھیل گاں دیاں لتاں وی سہی دیاں نیں
• ددھیں نہاویں تے پتیں پھلیں

باہرلے جوڑ

حوالے