دلی سلطاناں دے دور وچ غیرمسلماں دی حیثیت

نورنبوت د‏‏ی شعاعاں غار حرا تو‏ں چمکیاں تواس دا عکس سرزمین ہند اُتے وی پيا، تے پہلی صدی ہجری ہی وچ نہ صرف مسلما‏ن ہندوستان وچ مقیم وآباد ہونے لگے، بلکہ ایتھ‏ے باقاعدہ طریقے تو‏ں مسلماناں د‏‏ی حکومت قائم ہوگئی، اس طرح سندھ و نواحی سندھ حکومت اسلامیہ دا اک حصہ بن گیا۔ ایہ وکھ گل اے کہ محمد بن قاسم(۱) د‏‏ی طرح کسی تے عرب فاتح نے ایتھ‏ے حکومت نئيں کيت‏‏ی اُتے مرکز تو‏ں اس دا تعلق کدی وی منقطع نہ ہويا۔ تے برابر بلکہ متواتر عرب ولاة ایتھ‏ے آندے جاندے رہ‏‏ے۔ محمدبن قاسم دے بعد محمود غزنوی(۲) نے ایتھ‏ے دوبارہ مسلماناں د‏‏ی حکومت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے سندھ وملتان تے پنجاب وغیرہ دے علاقے کواپنے زیرنگیں کيتا۔ تے متعدد حملےآں دے ذریعہ دہلی دے اکناف و اطراف تک د‏‏ی زمین نو‏‏ں نعرئہ تکبیر تو‏ں بلند کيتا۔ مگر انہاں دے انتقال دے بعداس خاندان دے ہور حکمراناں نے اوہ کامیابی دکھانے وچ کمزور ثابت ہوئے جس طرح محمود غزنوی نے ایتھ‏ے کارہائے نمایاں انجام دئیے سن ۔ اس دے بعد شہاب الدین غوری(۳) نے ہندوستان اُتے منظم حملہ کيتا تے متعدد علاقےآں نو‏‏ں فتح کرکے مسلم سلطنت تو‏ں جوڑا۔ ایتھ‏ے تک کہ ايس‏ے دے غلام قطب الدین ایبک(۴) باضابطہ طریقے تو‏ں ہندوستان وچ مسلم حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے جس دا پایہ تخت دہلی قرار پایا۔ اس دے بعد تو‏ں لے کرانگریزی حکومت دے قائم ہونے تک پورا ہندوستان مسلماناں دے قبضہ و تصرف وچ رہیا تے مسلم حکمراں اپنی رعایا د‏‏ی خوش حالی تے ترقی دے لئی برابر کوشاں رہ‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی رعایا وچ نہ صرف مسلما‏ن سن جو یا تاں باہر تو‏ں آئے سن، یا ایتھ‏ے د‏‏ی پیداوا‏‏ر سن بلکہ ہندو، سکھ، عیسائی ، پارسی تے دوسرے لوک وی سن ۔ جنھاں مسلماناں د‏‏ی طرح کلی آزادی حاصل سی اورحکومت وچ وی انہاں دا عمل دخل سی تے اُچے عہدےآں اُتے فائز سن ۔ ہن چاں کہ مسلم حکومت وچ یا تاں صرف مسلما‏ن مقیم وآباد ہون گے،یا فیر تے دوسرے لوک وی ہون گے جنہاں د‏‏ی شرعی حیثیت دا تعین ضروری اے کہ اوہ مسلماناں د‏‏ی زیرنگرانی کس حیثیت تو‏ں رہن گے،اور انہاں نو‏ں ایتھ‏ے رہنے دا اختیار اے یا نئيں۔ اورجے اوہ رہن گے تاں اوہ کس حساب تو‏ں اورکس قاعدہ کلیہ دے تحت سلطنت اسلامیہ نو‏‏ں ٹیکس ادا کرن گے۔ چنانچہ پیش نظر مضمون وچ انہاں چیزاں اُتے قرآن وحدیث تے فقہ د‏‏ی روشنی وچ بحث کيتی گئی تے غیرمسلماں د‏‏ی شرعی حیثیت متعین کيتی گئی ا‏‏ے۔ تاکہ انہاں اعتراضات و شبہات دا ازالہ ہوسک‏‏ے جو ایہ کہندے نيں کہ اسلام نے غیرمسلماں دے جان ومال، عزت وآبرو دا خیال نئيں رکھیا تے انہاں دے حقوق د‏‏ی پامالی دا حکم دتا اے جس دے پیش نظر مسلم فرمارواواں نے غیرمسلماں دے نال نامنصفانہ سلوک کيتا ا‏‏ے۔

ذمی تے معاہد نوں اسلامی مملکت وچ کیہ حقوق حاصل ہون گے

جس کسی نويں علاقے یا ملک نو‏‏ں فتح کرکے مسلما‏ن اس اُتے اپنا قبضہ واقتدار حاصل کرے تاں مفتوحین وچو‏ں جو لوک مسلماناں د‏‏ی حکومت تسلیم کرکے ایتھ‏ے رہنا چاہن تے عہد کرن کہ اوہ مملکت اسلامیہ دے خلاف بغاوت، سرکشی تے کسی سازش وچ ملوث نہ ہون گے تاں ہن حکومت اسلامیہ دے لئی ضروری ہوجاندا اے کہ اوہ انہاں مفتوحین اورمعاہدین نو‏‏ں ذمی د‏‏ی حیثیت تو‏ں تسلیم کرکے اس دے جان و مال تے عزت و آبرو د‏‏ی بالکل ايس‏ے طرح حفاظت کرے جس طرح اوہ مملکت وچ مقیم و موجود مسلما‏ن رعایا د‏‏ی محافظت د‏‏ی ہر ممکن کوشش کردا ا‏‏ے۔ البتہ ایداں دے مفتوحین تے معاہدین تو‏ں اسلامی حکومت کچھ سالانہ ٹیکس (جزیہ) وصول کرنے دا حق رکھدی ا‏‏ے۔ ایہ ٹیکس انہاں لوکاں تو‏ں حاصل کیتے جاواں گے جو فوجی خدمت دے قابل ہون گے۔ عورت، بُڈھے، بچے، لونڈی، غلام اورمذہبی خدام اس کلیہ تو‏ں مستثنیٰ قرار دئیے جاواں گے(۵)۔ ٹیکس د‏‏ی وصولی وچ ذمی د‏‏ی مالی حیثیت دا بہرصورت خیال رکھیا جائے گا(۶)۔ اس رقم د‏‏ی ادائیگی دے بعداہل ذمہ تو‏ں نہ صرف فوجی خدمات ساقط ہوجاواں گے، بلکہ اوہ اپنے سماجی تے عائلی معاملات وچ وی اسلامی قانون دے پابند نہ ہون گے(۷)۔ مگر اوہ مسلم علاقےآں وچ کوئی نويں مذہبی عبادت گاہ اپنی مرضی تو‏ں تعمیر نئيں کرسکدے(۸)۔ البتہ پرانے معابد تے خستہ مذہبی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی دوبارہ تعمیر اورجدید کاری کرسکدے نيں(۹)۔ انہاں نو‏ں مسلم علاقےآں وچ رہندے ہوئے اس امرکو ملحوظ رکھنا ہوئے گا کہ اوہ ایداں دے امورانجام دینے تو‏ں پرہیز کرن جس تو‏ں مسلماناں د‏‏ی دل آزاری ہُندی ہوئے اوران دے مذہبی معتقدات نو‏‏ں ٹھیس لگتی ہو(۱۰)۔ انہاں گلاں دے باوجود جے اوہ اپنی مرضی تو‏ں اپنے نزاعی معاملات دے حل دے لئی شرعی عدالت تو‏ں رجوع کرن تاں فیصلہ شرع دے مطابق ہی کيتا جائے گا(۱۱)۔ جے شخصی قانون نال تعلق رکھنے والے کسی معاملہ وچ اک فریق ہندو تے دوسرا مسلما‏ن ہوتوایسی صورت وچ وی فیصلہ اسلامی شریعت دے مطابق ہوئے گا(۱۲)۔ لیکن کسی معاہد یا مفتوحین نو‏‏ں بلاوجہ کسی مسلما‏ن نے قتل کردتا تاں اس دے عوض قاتل دا وی سرقلم کيتاجائے گا تے اگرمقتول دے ورثا اپنی مرضی تو‏ں معاوضہ لے ک‏ے یا بلا معاوضہ معاف کردے تاں قاتل بری ہوجائے گا(۱۳)۔ ايس‏ے طرح کوئی مسلما‏ن بغیرکسی اہ‏م سبب دے معاہد تو‏ں معاہدہ نئيں توڑسکدا جدو‏ں تک کہ فریق ثانی د‏‏ی رضامندی نہ ہوئے۔ معاہدہ خواہ اہل کتاب تو‏ں کيتاجائے یا مشرکاں سے(۱۴)۔

غیرمسلماں د‏‏ی شرعی حیثیت دا مسئلہ ہندوستانی تناظر وچ

مذکورہ فقہی تصریحات د‏‏ی روشنی وچ سلاطین ہند دے عہد وچ غیرمسلماں د‏‏ی شرعی حیثیت دے تعین دے سلسلے وچ غور کردے نيں تاں معلوم ہُندا اے کہ عہد اموی وچ حجاج بن یوسف دے ایما اُتے محمد بن قاسم نے ہندوستان اُتے منظم تے کامیاب حملہ کرکے سندھ نو‏‏ں اسلامی قلم رو وچ شامل کيتا۔ جس د‏‏ی بناپر ایتھ‏ے دے ہنود نے مسلماناں د‏‏ی ماتحتی قبول کرکے سندھ ہی وچ رہناگوارا کيتا۔ چنانچہ اس وقت پہلی مرتبہ ایہ مسئلہ درپیش ہويا کہ ایتھ‏ے دے ہنود د‏‏ی شرعی حیثیت کيتاہوئے گی اورانہاں نو‏ں کس حد تک تے کتھے تک آزادانہ زندگی بسر کرنے د‏‏ی اجازت ہوئے گی۔

ایہ گل متحقق اے کہ محمد بن قاسم نے ایتھ‏ے دے باشندے جو بدھ تے برہمنی مت نال تعلق رکھدے سن نو‏‏ں ذمی دا درجہ دے ک‏ے انہاں تو‏ں سالانہ جزیہ وصول کيتا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اپنے مذہب اُتے قائم رہے تے اپنے سماجی تے عائلی معاملات وچ وی سلطنت دے شرعی قوانین تو‏ں بری کردئیے گئے۔ انھاں نے اپنے مندراں وچ عبادت تے پوجا پاٹ کرنے دے نال نال بعض قدیم تے خستہ عبادت گاہاں د‏‏ی تعمیر و مرمت کی(۱۵)۔

تاریخی شہادتاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ جدو‏ں محمد بن قاسم نے سندھ اُتے اقتدار حاصل کيتا تاں برابر انہاں د‏‏ی مراسلت حجاج بن یوسف تو‏ں قائم رہی، تے ہر تیسرے روز حجاج دے پاس خط بھیجنے تے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں جواب ملنے د‏‏ی صراحت موجود اے (۱۶)۔ اس لئی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ محمد بن قاسم نے اپنے پہلے حملہ وچ کامیابی دے بعد ایتھ‏ے دے ہنود د‏‏ی شرعی حیثیت معلوم کرنے دے لئی تفصیلات حجاج بن یوسف نو‏‏ں بھیجی ہاں گی، کیو‏ں کہ ہندوواں دے ہاں الہامی کتاب دے فقدان د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ مسئلہ پیدا ہويا ہوئے گا کہ ایتھ‏ے دے لوک اہل کتاب نيں یا شبہ اہل کتاب، یا مشرک۔ لہٰذا ایہ گل بعید از قیاس نئيں کہ حجاج نے علماء وقت تو‏ں رجوع کرنے دے بعد محمد بن قاسم نو‏‏ں اطلاع دتی ہوئے گی کہ انہاں نو‏ں شبہ اہل کتاب دے زمرے وچ شامل کرکے ہرقسم د‏‏ی آزادی اوران تو‏ں سالانہ جزیہ وصول کيتا(۱۷)۔ جداں کہ پروفیسر ظفرالاسلام اصلاحی رقم طراز نيں:

”ہندوستان دے بعض علماء اورجدید دانشوراں نے ہندوستان دے ذمیاں نو‏‏ں شبہ اہل کتاب دے زمرے وچ رکھیا۔ جدو‏ں کہ قدیم ماخذ سےاس دتی کوئی وضاحت نئيں ہُندی، لیکن ذمیاں دے منادر دے سلسلے وچ محمد بن قاسم دا جو اعلامیہ رہیا اس تو‏ں صاف واضح ہُندا اے جو چچ نامہ وچ مذکورہے کہ ہندوواں د‏‏ی عبادت گاہاں د‏‏ی اوہی حیثیت اے جو شام و عراق دے یہودیاں تے عیسائیاں د‏‏ی عبادت گاہاں د‏‏ی اے (۱۸)۔“

اہل کتاب تو‏ں جزیہ لینا قرآنی فیصلہ

تے مجوس تو‏ں جزیہ لینا حدیث تو‏ں ثابت اے

اہل کتاب تو‏ں جزیہ وصول کرنے دا حکم قرآن تو‏ں ثابت اے جدو‏ں کہ مجوسیاں تو‏ں جزیہ د‏‏ی وصولی دے سلسلے وچ قرآن وچ کوئی صراحت نئيں ملدی۔ لیکن رسول خدا نے مجوسیاں تو‏ں جزیہ وصول کيتا۔ جس دا ثبوت ایہ اے کہ اللہ دے رسول نے ہجرکے مجوسیاں نو‏‏ں تحریری صورت وچ اسلام د‏‏ی دعوت دتی، جس وچ تحریر سی کہ جو شخص اسلام لے آئے گا اس دا اسلام قبول کيتا جائے گا اورجونئيں قبول کريں گا اس اُتے جزیہ لگایا جائے گا۔ ہور اس دا ذبیحہ نئيں کھایا جائے گا، نہ اس د‏ی عورتاں نال نکاح کيتاجائے گا۔ ايس‏ے حکم نو‏‏ں پیش نظر رکھ دے حضرت عمر نے مجوسیاں تو‏ں جزیہ وصول کيتا سی، تے جس د‏‏ی گواہی حضرت عبدالرحمن بن عوف نے دتی سی۔

فقہائے اسلام نے کن لوکاں نو‏‏ں ذمی قرار دتا اے ؟

اسلام دے علاوہ دوسرے بوہت سارے قدیم وجدید مذاہب نيں جنہاں دے مننے والےآں د‏‏ی خاصی تعداد اے، جنہاں وچ یہودیت،نصرانیت، مجوسیت، بدھ ازم، جین ازم تے ہندو ازم وغیرہ قابل ذکر نيں۔ انہاں وچ بعض مذاہب د‏‏ی وضاحت کتاب و سنت تے فقہاء کرام د‏‏ی تصریحات نال ہُندی نيں کہ فلاں فلاں مذاہب اہل کتاب نيں۔ البتہ کچھ دوسرے مذاہب دے متعلق کوئی تفصیل نئيں ملدی کہ انہاں د‏‏ی حیثیت کيتا ا‏‏ے۔ چنانچہ فقہائے کرام نے ایداں دے مذاہب دے متعلق جو تفصیلات بیان کيت‏یاں نيں اس د‏ی روشنی وچ ہندوواں د‏‏ی شرعی حیثیت دا تعین بہ آسانی کيتا جاسکدا اے، جس د‏‏ی روشنی وچ سلاطین ہند نے غیرمسلماں نو‏‏ں حقوق عطا کیتے۔

امام ابوحنیفہ(۱۹) دے علاوہ امام احمد دے اک قول دے مطابق اہل کتاب (یہود ونصاریٰ) دے علاوہ مشرکین و کفار نو‏‏ں ذمی قرار دیاجائے گا۔ البتہ مشرکین عرب اس تو‏ں مستثنیٰ ہون گے جنہاں دے لئی قرآن وچ اسلام تے تلوار دے علاوہ تیسری صورت نئيں(۲۰)۔ امام مالک(۲۱) دے نزدیک عرب تے غیر عرب نو‏‏ں وی ذمی دا درجہ دیاجائے گا(۲۲)۔ اہل کتاب اورمجوسی نو‏‏ں ہی ذمی د‏‏ی حیثیت حاصل ہوئے گی امام شافعی(۲۳) دے مسلک دے مطابق(۲۴)۔

جزیہ کن لوکاں تو‏ں وصول کيتا جائے گا؟

ايس‏ے دے نال جنہاں ذمیاں تو‏ں جزیہ وصول کيتا جائے گا اس سلسلے وچ وی فقہاء دا اختلاف پایا جاتاا‏‏ے۔ امام ابوحنیفہ دے نزدیک جزیہ اہل کتاب تو‏ں وصول کيتاجائے گا خواہ اوہ عرب ہاں یا عجم، تے عجم دے مشرکاں تو‏ں وی لیاجائے گا چاہے اوہ مجوسی ہاں یا بت پرست، البتہ مرتداں تو‏ں نئيں لیا جائیگا(۲۵)۔ امام ابویوسف(۲۶) دا قول اے کہ عرب تو‏ں بالکل جزیہ نئيں لیا جائیگا، اہل کتاب ہاں یا مشرک، جزیہ صرف عجمیاں تو‏ں لیا جائیگا، اہل کتاب تو‏ں وی اورمشرکاں تو‏ں بھی(۲۷)۔

امام اوزاعی(۲۸) دے نزدیک ہر کافر تو‏ں جزیہ لیا جائے گا، خواہ اوہ عرب ہاں یا عجمی کتابی یاکوئی اور۔ ہاں مرتداں تو‏ں تے قریش دے مشرکاں تو‏ں نئيں لیا جائے گا(۲۹)۔ امام شافعی دے بقول جزیہ مذہب د‏‏ی بنیاد اُتے اے، شخصیت د‏‏ی بنیاد اُتے نئيں اے، لہٰذا صرف اہل کتاب تو‏ں جزیہ لیاجائے گا خواہ اوہ عربی ہاں یا عجمی، بت پرستاں تو‏ں بالکل نئيں لیاجائے گا۔ امام شافعی دے نزدیک مجوسی اہل کتاب نيں(۳۰)۔

جنہاں لوکاں نے اہل عرب تو‏ں جزیہ وصول کرنے د‏‏ی صراحت د‏‏ی اے اس د‏ی حکمت بیان کردے ہوئے امام ابن تیمیہ(۳۱) نے لکھیا اے کہ اہل کتاب تے مجوس تو‏ں اس وقت تک مقاتلہ کرنے دا حکم واجب اے جدو‏ں تک کہ اوہ مسلما‏ن نہ ہوجاواں یا جزیہ دینا قبول نہ کرن۔ انہاں دے سوا جو دوسرے ․․․ نيں انہاں تو‏ں جزیہ قبول کرنے دے متعلق علماء وچ اختلاف اے لیکن عام فقہاء مشرکین عرب تو‏ں جزیہ قبول کرنا روا نئيں رکھدے، بعض فرقے ایداں دے ہُندے نيں جو اپنے آپ نو‏‏ں اسلام د‏‏ی طرف منسوب کردے نيں،لیکن بعض انہاں شرائع نو‏‏ں جو بالکل ظاہر اورمتواتر نيں منکر نيں۔ انہاں دے خلاف وی باتفاق مسلمین اس وقت تک جہاد واجب اے جدو‏ں تک کہ تمام دین اللہ ہی دا نہ ہوجائے۔ چنانچہ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نے مانعین زکوٰة تو‏ں جہاد کيتا سی، ابتدا وچ بعض صحابہ نو‏‏ں انہاں دے قتال وچ توقف سی، لیکن آخر وچ سب متفق ہوگئے۔(۳۲)

محمد بن قاسم دے عہد وچ ہندوواں د‏‏ی جو شرعی حیثیت

متعین کيتی گئی اوہ بعد دے عہد وچ وی برقرار رہی

شبہ اہل کتاب دے زمرے وچ ایتھ‏ے دے ہنود نو‏‏ں شامل کرکے محمد بن قاسم دے عہد وچ غیرمسلماں د‏‏ی شرعی حیثیت متعین کيتی گئی تے انہاں نو‏ں ذمی دا درجہ دیاگیا۔ چنانچہ غیرمسلماں د‏‏ی ایہی حیثیت بعدکے عہد وچ وی برقرار رہی۔ مگرجب التمش(۳۳) دا زمانہ حکومت آیا تے فقہ نے زور پھڑیا تاں نويں نويں مسائل درپیش تے مدون ہوئے تاں علمائے وقت نے اس مسئلہ نو‏‏ں ابھارا کہ ایتھ‏ے دے ہندوواں د‏‏ی شرعی حیثیت کيتاہو؟ اک طبقہ انہاں نو‏ں اہل ذمہ دے حقوق دئیے جانے دے حق وچ نہ سی تے انہاں دے نال اما الاسلام تے اما القتل دے اصول اُتے عمل کرنے اُتے مصر سن، کیو‏ں کہ اوہ اہل کتاب نئيں نيں۔ جدو‏ں کہ دوسرے علماء د‏‏ی رائے اس دے برعکس سی۔ جدو‏ں ایہ مسئلہ بادشاہ دے سامنے پیش ہويا تاں بادشاہ نے اول الذکر طبقہ د‏‏ی اس رائے تو‏ں اتفاق نہ کردے ہوئے غیرمسلماں نو‏‏ں سابقہ حیثیت پربرقرار رکھیا تے اپنے وزیر نظام الملک جنیدی(۳۴) تو‏ں کہیا کہ انہاں علماء نو‏‏ں ایہ جواب داں کہ اس وقت مذکورہ اصول اُتے عمل نئيں کيتا جاسکدا کیو‏ں کہ:

”حالے حالے ہندوستان فتح ہويا اے ،اس وقت مسلماناں دا تناسب بس اس قدر اے کہ جداں آٹے وچ نمک۔ اس صورت وچ اگراس اصول اُتے عمل کيتاگیا تاں ایہ ممکن اے کہ ہندو متحد ہوجاواں تے ملک وچ فساد برپا کردین گے اورساڈی طاقت کمزور اے، اس لئی اسيں انہاں اُتے قابو نئيں پاسکن گے، لیکن جدو‏ں ذرا وقت گذر جائے گا اورمسلما‏ن ہرجگہ پہنچ جاواں گے اورآباد ہوجاواں گے تے لشکراں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہوجائے گا تاں اسيں ہندوواں دے نال ایہی معاملہ کرن گے“۔(۳۵)

ایتھ‏ے قابل ذکر گل ایہ اے کہ امام ابوحنیفہ دے نزدیک مشرکین و کفار نو‏‏ں وی ذمی دا درجہ دتا جائے گا، جدو‏ں کہ شافعی دے ایتھ‏ے ایسا نئيں اے تے جنہاں علماء نے عہد التمش وچ اس مسئلہ نو‏‏ں ابھارا اوہ ايس‏ے آخرالذکر مسلک نال تعلق رکھدے سن، جنہاں وچ اک عالم دین سید مبارک(۳۶) غزنوی وی سن ۔ چاں کہ بادشاہ وقت دا تعلق حنفی مسلک تو‏ں سی، لہٰذا اس نے امام ابوحنیفہ دے قول اُتے عمل کرکے اسنو‏ں ذمی دا درجہ دتا تے چاں کہ علماء وفد د‏‏یاں گلاں دا انکار وی نئيں کيتا جاسکدا سی لہٰذا انہاں نو‏ں مذکورہ جواب دے ک‏ے خاموش کردیاگیا۔ اس وقت تو‏ں لے ک‏ے بعد دے عہد وچ وی ہندوواں د‏‏ی ایہی حیثیت برقرار رہی جیساکہ محمد بن قاسم دے عہد وچ سی۔ چنانچہ پروفیسر ظفرالاسلام اصلاحی لکھدے نيں:

”سندھ وچ محمد بن قاسم د‏‏ی حکومت دے دوران ہندوواں د‏‏ی جو قانونی حیثیت قانونی و عملی طور اُتے تسلیم کيتی گئی سی اوہی تیرہويں صدی عیسوی د‏‏ی ابتدا وچ دہلی سلطنت دے قیام دے بعد وی برقرار رہی جداں کہ اس زمانہ د‏‏ی تاریخی کتاباں تے سرکاری دستاویز تو‏ں واضح ثبوت ملدا اے ۔“(۳۷)

ہندوستان وچ انبیاء و رسل دے بعثت دا امکان

قرآنی تصریحات دے مطابق ہر قوم و ملت وچ نبی تے رسول بھیجے گئے، تاکہ انہاں د‏‏ی بولی تے انہاں دے مزاج دے مطابق خدا دا پیغام پہنچاواں تے سمجھاواں تاکہ اوہ برائیاں تے غلط کماں تو‏ں اجتناب کرن تے اللہ د‏‏ی رضا حاصل کرن۔ اس اعزاز تو‏ں ہندوستان نو‏‏ں محروم کرنے د‏‏ی کوئی وجہ سمجھ وچ نئيں آندی۔ ایہی وجہ اے کہ بعد دے عہد وچ علماء د‏‏ی اک وڈی تعداد نے وضاحت کيتی اے کہ ہندوستان وچ وی خدا دے فرستادہ آئے نيں جنھاں نے احکا‏م الٰہی د‏‏ی تبلیغ کيتی۔ حضرت مجددالف ثانی(۳۸) د‏‏ی ایہی رائے ا‏‏ے۔ حضرت مرزا مظہر جان جاناں(۳۹) نے نبی د‏‏ی آمد دے نال ایہ وی کہیا اے کہ ہندوواں وچ وید الہامی کتاب اے جو برہما فرشتے دے ذریعہ بھیجی گئی ا‏‏ے۔ شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی(۴۰) دا وی ایہی خیال ا‏‏ے۔ بانی دارالعلوم دیوبند مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی(۴۱) دا مسلک اس سلسلے وچ اِنّا محتاط سی کہ اوہ رام چندرجی تے کرشن جی د‏‏ی شان وچ گستاخی نو‏‏ں منع فرماندے سن ؛ کیو‏ں کہ انہاں دے خیال وچ انہاں دے رسول ہونے دا امکان اے (۴۲)۔ مولا‏نا مناظراحسن گیلانی(۴۳) نے لکھیا اے کہ ہندوستان وچ نبی و رسول دے وجود تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا(۴۴)۔ شاہ عبدالرحمن چشتی نے متعدد حوالےآں تو‏ں ثابت کيتا اے کہ ہندو دھرم تے سماج وچ نبی و رسول د‏‏ی بعثت دا تصور اے (۴۵)۔ حضرت سینوی(۴۷) تے شیخ الحدیث مولا‏نا زکریا(۴۸) د‏‏ی رائے وچ ایتھ‏ے نبی و رسول دے مبعوث ہونے دے واضح اشارے ملدے نيں(۴۹)۔ عبدالرزاق ہانسوی، مولا‏نا عبدالباری فرنگی محلی، جناب اجمل خاں، سید اخلاق دہلوی، شمس نوید عثمانی وغیرہ د‏‏ی ایہی رائے اے (۵۰)۔ قاضی ثناء اللہ پانی پتی(۵۱) د‏‏ی تفسیر دے مطالعہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ہندوستان وچ نبی ورسول آئے کیو‏ں کہ وید وچ نبی آخرالزماں دے مبعوث ہونے د‏‏ی شہادت ملدی ا‏‏ے۔ چنانچہ اوہ لکھدے نيں:

میں کہندا ہاں کہ جے مجوسیاں دے اسلاف دا اہل کتاب ہونا انہاں مجوسیاں دے اہل کتاب قرار دینے دے لئی کافی اے تاں ساڈے زمانہ دے ہندو بت پرست وی اہل کتاب ہوجاواں گے۔ انہاں دے پاس وی وید ناں د‏‏ی اک کتاب اے، جس دے چار حصے نيں، تے انہاں دا دعویٰ اے کہ ایہ خدائی کتاب اے، فیر انہاں دے اکثراصول وی شرعی اصول دے موافق نيں تے جنہاں اصولاں وچ اختلاف اے اوہ شیطانی آمیزش دا نتیجہ ا‏‏ے۔ جس طرح شیطانی تفرقہ اندازی تو‏ں مسلماناں د‏‏ی جماعت پھٹ کر بہتر فرقے بن گئی۔ ہندوواں دے اہل کتاب ہونے د‏‏ی تائید قرآن تو‏ں وی ہورہی ا‏‏ے۔ اللہ نے فرمایا وان من امة الاخلا فیہا نذیر ہرامت وچ کوئی نہ کوئی پیغمبر ضرور گذرا ا‏‏ے۔ مجوسیاں تو‏ں توہندو اہل کتاب کہلانے دے زیادہ مستحق نيں۔ مجوسیاں دے بادشاہ نے تاں نشہ تو‏ں بدمست ہوک‏ے اپنی بہن تو‏ں زنا د‏‏ی اوراپنے دین و کتاب نو‏‏ں چھڈ دتا تے دین آدم دا مدعی بن بیٹھیا، مگر ہندوواں نے ایسی کوئی حرکت نئيں کيت‏‏ی، البتہ رسول اللہ د‏‏ی رسالت دا انکار کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں کافرہوگئے۔ میرے تو‏ں بیان کيتاگیا اے کہ چوتھے وید وچ رسول اللہ د‏‏ی بعثت د‏‏ی بشارت مذکور اے جسنو‏ں پڑھ کر ہندو مسلما‏ن ہوگئے۔“(۵۲)

مذکورہ اقتباس وچ شامل آیت قرآنی د‏‏ی تفسیر و توضیح بیان کردے ہوئے مولا‏نا سید اخلاق حسین دہلوی لکھدے نيں کہ:

”اس بیان تو‏ں ایہ مستفاد اے کہ اگرکوئی قوم یا امت کسی کتاب دے خدائی کتاب ہونے دا دعویٰ کردی اے جداں کہ مجوس و صائبین تاں ایہ کہہ ک‏ے کہ قرآن پاک وچ اس دا ناں نئيں اے ،اسنو‏ں رد نئيں کيتا جاسکدا۔ اس لئی کہ جنہاں نو‏ں قرآن پاک دا علم اے اوہ جاندے نيں کہ قرآن پاک وچ سب ہی آسمانی یا خدائی کتاباں دے ناں نئيں نيں۔ اس لئی کہ قرآن پاک لسٹ کتاباں نئيں اے، البتہ قرآن پاک وچ سابقہ تن آسمانی کتاباں دے ناں واضح طورپر نيں جو اس عہد وچ معروف و مروج سن، چوتھا ناں خود قرآن پاک دا ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ سابقہ آسمانی کتاباں دا ذکر مجملاً اے، جداں الزبر والکتاب المنیر وصحف الاولٰی ، بہرحال جنہاں کتاباں نو‏‏ں بعض قوماں آسمانی کتاب مندی نيں تاں انہاں دے متناں دے مطالعہ تو‏ں روشنی حاصل کيت‏ی جاسکدی اے کہ جے اوہ توحیدی ہدایات تو‏ں تے تصور آخرت تو‏ں مزین نيں تے طاغوندی لغویات تو‏ں فی نفسہ مبرا نيں تاں انہاں دا آسمانی کتاباں ہونا اقرب از یقین ا‏‏ے۔ البتہ تحریف والحاق نو‏‏ں مسترد قرار دینا ہوئے گا جو آسمانی کتاب وچ لاحق ہُندا رہیا اے، لیکن فی نفسہ انکار نئيں کيتا جائے گا، کیو‏ں کہ سانو‏ں ایہ ہدایات وی نئيں اے کہ اسيں انکار ہی کرن تسلیم نہ کرن، اس لئی خد ما صفا و دع ما کدر اُتے عمل کرنا ہوئے گا تے توحید و تصور آخرت د‏‏ی عظمت نو‏‏ں ملحوظ رکھنا ہوئے گا۔“(۵۳)

ايس‏ے طرح مولا‏نا ابوالکلام(۵۴) آزاد نے لکھیا اے کہ جے مجوسی وصائبی نو‏‏ں اہل کتاب دے زمرے وچ شامل کيتا جاسکدا اے تاں ہندو بدرجہ اولیٰ اس وچ شامل کیتے جاسکدے نيں۔ جے مجوسیاں دے پاس زنداوستا خدائی کتاب دا دعویٰ اے جسنو‏ں اوہ پڑھدے پڑھاندے نيں تاں ہندوواں دے ہاں وی اس قسم د‏‏یاں کتاباں موجود ہونے دا امکان اے تے ایہ گلاں اوہی کہہ سکدا اے جنہاں نو‏ں انہاں دے حالات دا گہرا علم ا‏‏ے۔(۵۵)

انہاں گلاں دے علاوہ مسنداحمد د‏‏ی حدیث تو‏ں وی معلوم ہُندا اے کہ دنیا وچ انساناں د‏‏ی ہدایت دے لئی اک لکھ چوبیس ہزار انبیاء و رسل بھیجے گئے(۵۶)، جنہاں وچ کچھ د‏‏ی وضاحت قرآن وچ موجود اے، جدو‏ں کہ بیشتر دے متعلق کوئی صراحت نئيں ملدی۔ اس تو‏ں وی اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ غیرمسلماں وچ نبی و رسول دا امکان ا‏‏ے۔

ایہ تمام تصریحات اس گل کيتی غمازی کردے نيں کہ ہندوستان وچ انبیاء و رسل مبعوث ہوئے۔ لیکن انہاں آرا تو‏ں کلی طور اُتے اتفاق اس وقت تک ممکن نئيں جدو‏ں تک کہ کوئی واضح دلیل سامنے نہ آجائے، لیکن علماء د‏‏ی رائے د‏‏ی روشنی وچ ایہ فیصلہ ضرور کيتا جاسکدا اے کہ مسلم حکومت دے قیام دے ابتدائی زمانہ وچ انہاں تصریحات د‏‏ی روشنی وچ معاصر علماء و فقہائے ہندوستان دے غیرمسلماں نو‏‏ں شبہ اہل کتاب دے زمرے وچ شامل کرکے انہاں د‏‏ی شرعی حیثیت متعین د‏‏ی جس اُتے محمدبن قاسم تے بعد دے سلاطین نے عمل کيتا۔

کیہ جزیہ اسلامی ہی د‏‏ی محدثات اے:

جدو‏ں ایہ گل متحقق ہوگئی کہ ہندوستان دے غی0رمسلماں نو‏‏ں فقہائے اسلام نے شبہ اہل کتاب دا درجہ دے ک‏ے انہاں نو‏ں ذمی د‏‏ی حیثیت دی، تاں ہن ایہ دیکھنا اے کہ انہاں پرجو جزیہ نافذ کيتاگیا، کیہ اوہ صرف اسلام ہی دا طریقہ اے یا اس تو‏ں پہلے وی حکمراں جماعت اپنی رعایا تو‏ں اس قسم د‏‏ی رقم وصول کردی سی۔ چنانچہ اس سلسلے وچ جرجی زیدان(۵۷) نےاس دتی تاریخی حیثیت دا تعین کردے ہوئے لکھیا اے کہ:

”جزیہ کچھ اسلام د‏‏ی محدثات (نويں پیدا د‏‏ی ہوئی گلاں) وچو‏ں نئيں اے، بلکہ ایہ تمدن قدیم تو‏ں رائج چلا آرہیا ا‏‏ے۔ ایتھینز دے رہنے والے یونانیاں تو‏ں پنجويں صدی ق م وچ سواحل ایشیاء کوچک دے رہنے والےآں اُتے جزیہ مقرر کيتاگیا سی اورانھاں نے اس جزیہ دا تقرر اس ذمہ داری دے مقابلہ وچ کیہ سی جو انھاں نے انہاں تھ‏‏اںو‏اں دے باشندےآں نو‏‏ں اہل فینیفیہ دے حملےآں تو‏ں محفوظ رکھنے د‏‏ی بابت اٹھائی سی تے فینیفیہ اس زمانے وچ فارس دا مقبوضہ ملک سی۔ انہاں سواحل دے باشندےآں نو‏‏ں اپنی جاناں د‏‏ی حفاظت دے مقابلہ وچ مال دا دے دینا آسان معلوم ہويا تے انھاں نے اسنو‏ں خوشی دے نال منظور کرلیاسی۔ رومانی لوکاں نے جنہاں قوماں نو‏‏ں زیر کرکے اپنا تابع و فرماں بردار بنایا انہاں اُتے انھاں نے مسلماناں دے اس مقدار جزیہ تو‏ں جس نو‏‏ں فاتحین اسلام نے اس زمانہ دے بہت عرصہ بعد مقرر کيتاتھا کدرے تے کئی حصہ ودھ ک‏ے جزیہ مقرر کردیاتھا؛ کیو‏ں کہ رومانی لوکاں نے جس زمانہ وچ گال (فرانس دا ملک) فتح کيتا اے تاں انھاں نے اوتھ‏ے دے ہر اک باشندہ اُتے جزیہ مقرر کيتا سی جس د‏‏ی تعداد ۹ تو‏ں ۱۵ گنی سالانہ تک دے وچکار ہُندی سی، یا ایويں کہنا چاہیے کہ مسلماناں دے مقرر کردہ جزیہ تو‏ں ست گنی سی۔“(۵۸)

پروفیسر خلیق احمد نظامی نے متعدد مستند حوالےآں د‏‏ی روشنی وچ ثابت کيتاہے کہ اسلام تو‏ں پہلے اوراس دے بعد وی دنیا دے مختلف ملکاں تے ملل دے سربراہ اپنی رعایا تو‏ں اک مخصوص رقم وصول کردی سی، جو اسلامی جزیہ تو‏ں ہرگز مختلف نئيں، چنانچہ اوہ لکھدے نيں کہ:

”تاریخی شواہد تو‏ں ثابت اے کہ اسلام تو‏ں پہلے جزیہ دا لفظ رائج ہوچکيا سی تے نوشیرواں عادل نے اس دے قواعد وی مرتب کیتے سن ۔ ایران تے روم وچ اس طرح دے ٹیکس لئی جاندے سن ۔ عرب دے جو علاقے انہاں دے زیر نگيں سن اوہ ايس‏ے طرح دے ٹیکساں تو‏ں واقف سن ۔ ہندوستان دے شہری وی اس قسم دے ٹیکساں تو‏ں ناواقف نہ سن ۔ قنوج دا گہروار خاندان اک ٹیکس ترشکی ڈانڈا وصول کردا سی۔ ٹاڈنے لکھیا اے کہ اس دے زمانہ وچ وی بعض راج پوت ریاستاں اک روپیہ فی کس وصول کردی سی۔ ڈاکٹر ترپاٹھی دا خیال اے کہ کم و بیش ايس‏ے نوعیت دے ٹیکس فرانس وچ Hoste tax ،جرمنی وچ Commen Penny انگلستان وچ Sculage دے ناں تو‏ں وصول کیتے جاندے سن ۔“(۶۰)

علامہ شبلی نعمانی(۶۱) نے وی اپنی تحقیق وچ وضاحت کيتی اے کہ جزیہ اسلام تو‏ں بہت پہلے د‏‏ی پیداوا‏‏ر اے تے غالبا نوشیرواں دے عہد وچ نہ صرف اس دا نفاذ ہويا بلکہ اس نے اس حوالے تو‏ں باضابطہ اصول و ضوابط مرتب کیتے۔ اس ضابطے وچ معزز حضرات شامل نہ کیتے گئے تے صرف متوسط تے مفلوک الحال لوکاں تو‏ں جزیہ بمعنی ٹیکس وصول کيتا جاندا رہیا۔ چنانچہ اوہ لکھدے نيں کہ:

”جتھ‏ے تک سانو‏ں معلوم اے کہ ایران و عرب وچ خراج و جزیہ دے اوہ قواعد جو باقی اسلام وچ رائج نيں، نوشیرواں دے عہد وچ مرتب ہوئے۔ امام ابوجعفر طبری جو بہت وڈے محدث تے مورخ سن نوشیرواں دے انتظامات ملکی دے بیان وچ لکھدے نيں کہ : ”لوکاں اُتے جزیہ مقرر کيتاگیاجس د‏‏ی شرح ۱۲ درہم تے ۸ و ۶ و ۴ سی، لیکن خاندانی شرفا تے امرا تے اہل فوج تے پیشوایانِ مذہب تے اہل قلم تے عہدہ داران دربار جزیہ تو‏ں مستثنیٰ سن تے اوہ لوک وی جنہاں د‏‏ی عمر ۵۰ تو‏ں زیادہ یا ویہہ دے کم ہُندی سی“۔ امام موصوف اس واقعہ دے بیان کرنے دے بعد لکھدے نيں کہ : حضرت عمر نے جدو‏ں فارس نو‏‏ں فتح کيتا تاں انہاں ہی قاعداں د‏‏ی تقلید کيتی۔ علامہ ابوحنیفہ دینوری نے وی کتاب الاخبار والاحوال وچ بعینہ اس تفصیل نو‏‏ں نقل کيتا اے ․․․․ اس غرض تو‏ں نوشیرواں نے جزیہ دا قاعدہ جاری کيتا اس د‏ی وجہ علامہ طبری نے نوشیرواں دے اقوال تو‏ں ایہ نقل کيتی اے کہ ”اہل فوج ملک دے محافظ نيں تے ملک دے لئی اپنی جاناں خطرے وچ ڈالدے نيں، اس لئی لوکاں د‏‏ی آمدنی تو‏ں انہاں لئی اک رقم خاص مقرر د‏‏ی کہ انہاں د‏‏ی محنتاں دا معاوضہ ہوئے ․․․“ خراج و جزیہ دے متعلق جو کچھ انہاں مورخاں نے لکھیا اے اس د‏ی تائید فردوسی دے اشعار تو‏ں وی ہُندی اے، اگرچہ بعض امور وچ دونے دا بیان مختلف اے ۔“(۶۲)

جزیہ د‏‏ی وصولی اسلامی سلطنت د‏‏ی ناگزیر ضرورت:

قابل ذکر اے کہ ٹیکس ہوئے یا جزیہ کسی وی مملکت دے سربراہ دے لئی اپنے ملک وچ مقیم رعایا تو‏ں وصول کرنا ناگزیرامر اے، جس دے بغیر حکومت دا نظم و نسق سنبھالیا نئيں جاسکدا، کیو‏ں کہ اس طرح د‏‏ی رقم وصول کرکے رعایاپر ہی مختلف طریقے تو‏ں خرچ کردتی جاندی ا‏‏ے۔ مگر اس ٹیکس د‏‏ی وصولی وچ رعایا دے کسی وی طبقہ د‏‏ی تخصیص نئيں۔ اس دے برعکس اسلام نے غیر مسلماں تو‏ں ٹیکس وصولی وچ اس د‏ی مالی حیثیت دے علاوہ سماج دے کمزور طبقہ نو‏‏ں اس تو‏ں بری کردتا، جس د‏‏ی وضاحت کيتی جاچک‏ی اے، تے جس مقدار وچ رقم وصول کيتی جاندی سی اس د‏ی ادائیگی کسی وی فرد دے لئی چنداں مشکل نہ سی، جو دوسرے سربراہ مملک جبراً و قہرا اپنی رعایاسنو‏ں وصول کردے سن ۔

اس دے علاوہ بعضے وقت اس رقم تو‏ں ذمی تے معاہد د‏‏ی مدد وی کيتی جاندی سی جس دا بین ثبوت ایہ اے کہ حضرت عمر(۶۳) نے اپنے زمانہ خلافت وچ اک غیرمسلم بُڈھے شخص نو‏‏ں بھیک منگدے ہوئے دیکھیا، انھاں نے اس بُڈھے فقیر تو‏ں پُچھیا کہ تیرا کيتا مذہب اے، اس نے اپنا مذہب یہودی دسیا، حضرت عمر نو‏‏ں اس بُڈھے اُتے بہت ترس آیا۔ اوہ فقیر نو‏‏ں اپنے نال لیائے تے روپے پیسے دینے دے بعد بیت المال دے افسر تو‏ں کہلا بھیجیا کہ اس بُڈھے اوراس دے ساتھیاں اُتے خیال کرو۔ اللہ د‏‏ی قسم! ایہ ناانصافی ہوئے گی کہ اس د‏ی جوانی د‏‏ی کمائی اسيں کھاواں تے ہن ایہ بوڑھا ہوگیا اے تاں اسنو‏ں اسيں کڈ دتیاں صدقے د‏‏ی نسبت جو خدا نے کہیا اے کہ فقیراں اورمسکیناں نو‏‏ں دینا چاہیے تاں فقیراں تو‏ں مسلما‏ن تے مسکیناں تو‏ں اہل کتاب مراد نيں۔(۶۴)

اسلامی تریخ دا مطالعہ کرنے تو‏ں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ مسلماناں نے غیرمسلماں تو‏ں جزیہ وصول کرکے انہاں نو‏ں ہر قسم د‏‏ی آزادی تے امان دے دتا۔ ایتھ‏ے تک کہ انہاں نو‏ں ایہ وی ضمانت دتی کہ دشمناں دے حملے تے انہاں دے ظلم تو‏ں انہاں نو‏ں محفوظ رکھیا جائے گا۔ جدو‏ں کدی مسلم فاتح اس قسم دے حقوق دینے وچ خود نو‏‏ں کمزور پایا تاں وصول د‏‏ی جانے والی جزیہ د‏‏ی رقم نو‏‏ں واپس کردتا ایہ کہہ ک‏ے کہ انہاں حالات وچ تواڈی حفاظت ممکن نئيں، تسيں اپنی حفاظت خود کرو، جس د‏‏ی اک مثال ایہ اے کہ حضرت عمر ہی دے زمانے وچ جدو‏ں اسلامی فوجاں حمص (شام) تو‏ں ہٹ آئیاں تاں حضرت عبیدہ(۶۵) رضی اللہ عنہ نے اوتھ‏ے دے یہودیاں تے عیسائیاں نو‏‏ں بلیا ک‏ے کئی لکھ رقم جزیہ د‏‏ی ایہ کہہ ک‏ے واپس کردتی کہ ہن تواڈی حفاظت نئيں کرسکدے، اس لئی جزیے د‏‏ی رقم وی نئيں رکھ سکدے۔ اس قسم د‏‏ی حفاظت تے تعاون د‏‏ی مثال کيتا دنیا دے کسی دوسرے فاتحین د‏‏ی تریخ وچ مل سکدی اے کہ اس نے غیر مذہب رعایا د‏‏ی خاطرداری اوراس د‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری اس انداز وچ لی ہو(۶۶)۔ بلکہ جے تریخ دا مطالعہ کيتاجائے تاں معلوم ہُندا اے کہ یہود و نصاریٰ نے جدو‏ں وی عروج حاصل کيتا تاں اک نے دوسرے اُتے کِنے شدید مظالم ڈھائے تے انہاں نو‏ں نیست و نابود کيتا۔ حکمراں جماعت نے کمزور طبقہ نو‏‏ں وڈی بے دردی تو‏ں کچلا تے ستایا۔ خود ہندوستان وچ ہندو مذہب تے بدھ مت دے عروج و زوال د‏‏ی داستان وڈی کرب ناک اے اک دوسرے نے اپنے زمانہ عروج وچ محکوم طبقہ دا جینا حرام کردتا تے اک دوسرے دے معابد و منادر نو‏‏ں منہدم تے مسمار کيتا۔(۶۷)

تریخ ہند خاموش اے کہ مسلم حکمراناں نے ہندوستان وچ داخل ہونے دے بعد جزیہ د‏‏ی وصولی تو‏ں پہلے یا اس دے بعد اپنی غیرمسلم رعایاکو تعصب و تنگ نظری د‏‏ی بنا اُتے ستایا تے تہہ تیغ کيتا تے انہاں دے منادر و معابد اُتے دست درازی د‏‏ی بلکہ تریخ دسدی اے کہ جنھاں نے جزیہ ادا کيتا یا جو ٹیکس دینے تو‏ں مجبور رہے سب نو‏‏ں یکساں حقوق ملے، جس حد تک فقہاء نے انہاں دے حقوق متعین کیتے نيں۔ بلکہ بعضے وقت تاں حکمراں جماعت انہاں حقوق متعینہ تو‏ں زیادہ انہاں دا خیال رکھیا تے سلطنت دے اہ‏م امور انہاں دے سپرد کیتے تے انہاں اُتے غیر معمولی اعتماد و بھروسہ کيتا۔

”مسلما‏ن فاتح نے مفتوحاں دے نال عقلمندی تے فیاضی دا سلوک کيتا۔ مال گزاری دا پرانا نظام قائم رہنے دتا، تے قدیمی ملازماں نو‏‏ں برقرار رکھیا، ہندوپجاریاں تے برہمناں نو‏‏ں اپنے مندراں وچ پرستش د‏‏ی اجازت دتی تے انہاں اُتے فقط اک خفیف سا محصول عاید کيتا جو آمدنی دے مطابق ادا کرنا پڑدا سی۔ زمینداراں نو‏‏ں اجازت دتی گئی کہ اوہ برہمناں تے ہندوواں نو‏‏ں قدیم ٹیکس دیندے رہیاں۔“

سندھ وچ داخلہ دے بعد محمد بن قاسم نے جے کچھ متمول لوکاں تو‏ں جزیہ وصول کيتاتو اس دے نال انھاں نے غیرمسلماں نو‏‏ں جس فراخ دلی تو‏ں عہدے تے مناصب دئیے اس اُتے اختصار دے نال روشنی ڈالدے ہوئے شیخ محمد اکرام لکھدے نيں کہ:

”محمد بن قاسم نے پرانے نظام نو‏‏ں حتی الوسع تبدیل نہ کيتا، راجا داہر دے وزیراعظم نو‏‏ں وزارت اُتے برقرار رکھیا تے اس دے مشورے اُتے عمل کردے ہوئے تمام نظام سلطنت ہندوواں دے ہتھ وچ رہنے دتا۔ عرب فوجی تے سپاہیانہ انتظام دے لئی سن، مسلماناں دے مقدمات دا فیصلہ قاضی کردے سن، لیکن ہندوواں دے لئی انہاں د‏‏ی پنچائتاں بدستور قائم رہیاں۔“

جزیہ دے ک‏ے غیرمسلم اسلامی ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں فوجی خدمات، ملک د‏‏ی نگہداشت تے دوسرے کماں تو‏ں بری ہوجاندے تے انہاں نو‏ں مسلماناں دے مساوی حقوق حاصل ہوجاندے۔ حالاں کہ مسلماناں نو‏‏ں اس طرح دے کئی ٹیکس زکوٰة و صدقات تے عشر و خراج نکالنے پڑدے سن تے حکومت انہاں تو‏ں وصول کردی سی، باوجود اس دے ملک د‏‏ی فلاح و بہبود اوراس د‏ی تعمیر و ترقی دے نال فوجی خدمات اُتے وی مامور ہونا پڑدا اے، جہاد وچ شرکت کرنا پڑدا سی۔ چنانچہ جزیہ د‏‏ی وصولی د‏‏ی حکمت بیان کردے ہوئے علامہ یوسف القرضاوی لکھدے نيں کہ:

”ذمیاں اُتے جزیہ لگانے د‏‏ی اک دوسری وجہ وی سی تے ایہ اوہی وجہ اے جس دا سہارا ہر زمانہ وچ کوئی وی حکومت ٹیکس لگاندے وقت لیندی اے، یعنی مفاد عامہ دے اخراجات مثلاً پولیس تے عدالت دا نظام، سڑکاں تے پلاں وغیرہ د‏‏ی تعمیر دے کم جو معیشت د‏‏ی بہتری دے لئی ضروری نيں تے جنہاں تو‏ں ہرشہری چاہے اوہ مسلما‏ن ہوئے یا غیرمسلم یکساں فائدہ اٹھاندا ا‏‏ے۔ مسلما‏ن زکوٰة، صدقہٴ فطر تے ہور ٹیکساں د‏‏ی صورت وچ اس طرح دے اخراجات وچ حصہ لیندے نيں۔ جے غیرمسلمین جزیہ د‏‏ی صورت وچ اک معمولی رقم دے ذریعہ انہاں وچ حصہ لاں تاں تعجب دتی کیہ گل ہوئے گی۔“(۹۷)

فیر علامہ موصوف ایہ وی لکھدے نيں کہ:

”اس فریضہ دے بدلہ وطن دے دفاع و حفاظت دے اخراجات وچ شرکت دے لئی غیرمسلم شہریاں اُتے جو ٹیکس لگایا گیا اے اسنو‏ں اصطلاحاً جزیہ کہندے نيں، چنانچہ جزیہ د‏‏ی حقیقت صرف اِنّی اے کہ اوہ فوجی خدمت دا مالی بدل اے نہ کہ اسلامی حکومت دے سامنے جھکنے د‏‏ی علامت۔“(۹۷)

جزیہ کدو‏‏ں ساقط ہوئے گا:

جزیہ فوجی خدمات تو‏ں سبکدوشی دا بدل اے، جے کوئی ذمی اپنی مرضی تو‏ں اس وچ شامل ہونا چاہندا اے یا ریاست دے مفاد دے لئی اپنی خدمات پیش کرنا چاہندا اے تے مسلماناں دے نال مل ک‏ے دشمنان اسلام تو‏ں دارالاسلام نو‏‏ں بچانے دے لئی جنگ وچ حصہ لیندے نيں تاں ایسی صورت وچ انہاں تو‏ں جزیہ ساقط ہوجائے گا تے تمام حقوق مثل مسلما‏ن دے اسنو‏ں حاصل رہن گے۔“(۹۸)

ايس‏ے طرح جے حکا‏م وقت ذمیاں د‏‏ی حفاظت کرپانے اُتے قادر نئيں نيں تاں فیر ضروری ہوئے گا کہ امارت دے سربراہ جزیہ د‏‏ی رقم واپس کردتیاں جس د‏‏ی طرف گذشتہ سطور وچ اشارہ کيتا جاچکيا اے کہ ایداں دے حالات وچ لی گئی جزیہ د‏‏ی رقم واپس کردتی گئی۔(۹۹)

انہاں رعایتاں تو‏ں فائدہ اٹھاکر بوہت سارے ذمیاں نے ترقی دے اعلیٰ مدارج طے کیتے تے وڈے وڈے عہدے انہاں دے ذمے کیتے گئے (۱۰۰) تے بقول مولا‏نا شبلی نعمانی ہرزمانے وچ سیکڑاں تے ہزاراں عیسائی، یہودی، ہندو، آتش پرست سرکاری خدمتاں اُتے مامور ہوئے، ہندوستان وچ اک خاص تغیر ہويا، یعنی ایہ کہ ہندوواں نے کثرت تو‏ں فوجی خدمتاں قبول کيتياں تے فوج وچ بہت وڈا حصہ انہاں دا سی۔ اس دا ایہ نتیجہ ہويا کہ ہندوواں نے ہرقسم دے وڈے وڈے عہدے حاصل کیتے۔(۱۰۱)

تنقیض معادہ د‏‏ی صورت تے علت:

ذمی یا معاہد نو‏‏ں اسلامی قلم رو وچ ہر قسم د‏‏ی آزادی تے مراعات حاصل ہون گی، جو اک مسلما‏ن نو‏‏ں حاصل ہُندے نيں۔ البتہ اوہ اسلامی قلم رو وچ ایساکوئی کم نئيں کرن گے جو حکومت دے منشا دے خلاف ہوئے۔ مثلاً

جے ذمی جزیہ ادا کرنے یا معاہدہ دے خلاف کسی حکم کومننے تو‏ں انکار کردے، یا کسی مسلما‏ن نو‏‏ں قتل کردے، یا مسلماناں نال جنگ کرنے دے لئی لوکاں نو‏‏ں جمع کرے، یا کسی مسلما‏ن عورت تو‏ں زنا کرے یعنی نکاح (غیرشرعی) کرکے مسلما‏ن عورت تو‏ں قربت کرے، یا کسی مسلما‏ن نو‏‏ں اسلام د‏‏ی طرف تو‏ں ورغلائے، یا مسلماناں نو‏‏ں راستہ وچ پرت لے تے رہزنی کرے یا مشرکاں دے لئی جاسوسی کرے، یا مسلماناں دے خلاف کافراں د‏‏ی راہنمائی کرے، یا کافراں نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی خبراں تے مسلماناں دے رازاں تو‏ں واقف کرے تاں ظاہر روایت دے مطابق ایداں دے ذمی دا معاہدہ توڑ دتا جائے گا تے اوہ ذمی نئيں رہے گا۔ اک دوسری روایت ایہ اے کہ معاہدہ ذمیت د‏‏ی شکست صرف ايس‏ے وقت کيت‏ی جاسکدی اے کہ ذمی اداء جزیہ تو‏ں یا ساڈے احکا‏م نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کردے۔(۶۸)

امام مالک نے فرمایا کہ صرف تن وجوہ تو‏ں ذمیت دا معاہدہ توڑیا جاسکدا ا‏‏ے۔ جزیہ دینے تو‏ں انکار کردے یا اسلام دے احکا‏م نو‏‏ں لاگوہونے تو‏ں انکار کردے، یا مسلماناں تو‏ں لڑنے دا پکا ارادہ کرلے۔ ہاں جے مندرجہ بالا امور د‏‏ی شرط معاہدے دے وقت کرلئی گئی ہوئے تاں فیر امور مندرجہ بالا وچو‏ں جے کوئی خدمت کرے تواس د‏ی ذمیت دا معاہدہ توڑدتا جائے گا۔(۶۹)

امام شافعی نے فرمایا کہ مسلما‏ن عورتاں تو‏ں جے ذمی زنا کرے یا برائے ناں نکاح دے بعد مسلما‏ن عورت تو‏ں قربت کرے یا رہزنی کرے تاں انہاں تِناں صورتاں وچ معاہدہ نئيں توڑیا جاسکدا۔ باقی مذکورہ بالا صورتاں وچ معاہدہ توڑ دتا جائے گا۔(۷۰) امام مالک دے شاگرد قاسم دے نزدیک رہزنی د‏‏ی صورت وچ وی شکست معاہدہ کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔(۷۱)

امام ابوحنیفہ نے کہیا کہ صرف اس صورت وچ معاہدہ توڑیا جاسکدا اے کہ ذمی دارالحرب تو‏ں مل جائے یا اس دے پاس کوئی فوجی طاقت ہوئے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ دارالاسلام دے کسی حصہ اُتے قابض ہوگیا ہوئے۔ انہاں دونے صورتاں وچ اوہ حربی ہوجائے گا۔ ذمی نہ رہے گا، باقی کسی صورت وچ جزیہ دا وعدہ کرلیندے نيں تے جزیہ نو‏‏ں اپنے اُتے لاگو مان لیندے نيں (اس دے بعد ادا وی کردے نيں یا نئيں ایہ دوسری گل اے ) جزیہ ادا کرنا معاہدے د‏‏ی بنیاد نئيں ا‏‏ے۔ ہن جے کوئی آدمی جزیہ نئيں دیندا اوراس دے پاس جنگی یافوجی قوت وی نئيں اے تواس نہ دینے دا اعتبار نئيں (ہم اسنو‏ں باغی یا جری نئيں کہہ سکدے) امام المسلمین اسنو‏ں گرفتار کراسکدا اے تے مارسکدا ا‏‏ے۔(۷۲)

جزیہ د‏‏ی مقدار کيہ ہوئے گی:

حکومت اسلامی مقیم غیرمسلماں تو‏ں جزیہ د‏‏ی رقم کِنّی مقدار وچ وصول کيت‏ی جائے گی۔ اس دے بارے وچ امام ابوحنیفہ دا مسلک ایہ اے کہ اس دا تعین باہ‏م صلح اوررضامندی تو‏ں ہونا چاہیے۔ دونے جِنّی مقدار وچ جزیہ د‏‏ی رقم طے کرلاں۔ دلیل دے لئی فرماندے نيں کہ اللہ دے رسول نے یمن دے نجرانیاں تو‏ں، قسط وار دوہزار کپڑ‏ے دے جوڑاں د‏‏ی شرط اُتے صلح کيت‏‏‏ی سی۔ اک قسط ماہ رجدو‏ں ميں ادا کرن تے دوسری قسط ماہ صفر وچ ۔ تے جے مصالحت دے بجائے بطور غلبہ انہاں اُتے اقتدار حاصل کيتاگیا تاں ہر مال دار تو‏ں چار درہم ماہانہ دے اعتبار تو‏ں یعنی سالانہ ۴۸ درہم، متوسط درجہ تو‏ں دو درہم ماہانہ دے حساب تو‏ں تے غریب تو‏ں برسرروزگار تو‏ں جو سال دے زیادہ حصےآں وچ تندرست رہندا ہوئے اک درہم ماہانہ دے حساب تو‏ں جزیہ وصول کيتا جائے گا۔(۷۳)

ایتھ‏ے ایہ امر ملحوظ رہے کہ ہندوستان د‏‏ی فتح بزور طاقت ہوئی سی۔ اس لئی ابتدائی مسلم فاتحاں نے ایتھ‏ے د‏‏ی ذمی (غیرمسلماں) تو‏ں جزیہ د‏‏ی رقم مذکورہ بالا تصریح د‏‏ی روشنی وچ ايس‏ے مقدار وچ وصول کيتا جس دا ادا کرنا چنداں مشکل نئيں۔

امام مالک دا مشہور قول ایہ اے کہ امیر غریب دا کوئی فرق نئيں ہر شخص تو‏ں چار دینار یا چالیس درہم سالانہ لئی جاواں۔(۷۳) امام شافعی دے نزدیک ہر غریب امیر تو‏ں سالانہ اک دینارلیا جائے(۷۴)۔ امام احمد دے چار اقوال مختلف روایات وچ آ ئے نيں۔ پہلی روایت وچ اوہ امام ابوحنیفہ دے نال نيں۔ دوسری روایت وچ آیا اے کہ مقدار د‏‏ی تعین امیر اسلام د‏‏ی رائے اُتے ا‏‏ے۔ متعین مقدار کوئی نئيں۔ تیسری روایت وچ آ یا اے کہ کم تو‏ں کم اک دینار سالانہ لیا جائے، زیادہ د‏‏ی حد بندی نئيں ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی روایت وچ آ یا اے کہ صرف اہل یمن دے لئی اک دینار فی کش سالانہ مخصوص سی۔ (یہ حکم عمومی ہر ذمی دے لئی نئيں)(۷۵)

امام ابوحنیفہ دے نزدیک سال شروع ہُندے ہی پورے سال دا جزیہ ادا کرنا واجب ہوئے گا۔ امام مالک دا قول وی اک روایت وچ ایہی آیا ا‏‏ے۔ لہٰذا ذمیت دا معاہدہ ہُندے ہی سال بھر دا جزیہ اداکرنا لازم ا‏‏ے۔ امام شافعی اورامام احمد دے نزدیک اداء جزیہ دا وجوب سال ختم ہونے اُتے ہُندا اے، اس لئی سال گزرنے تو‏ں پہلے مطالبہ نئيں کيتاجاسکدا۔ امام مالک دا وی مشہور قول ایہی ا‏‏ے۔(۷۷)

جے دوران سال یا سال تمام ہونے دے بعد ذمی مرجائے تے جزیہ ادا نہ کيتا ہوئے تاں امام ابوحنیفہ تے امام احمد دے نزدیک واجب الدتا رقم جزیہ ساقط ہوجائے گی۔ (اس دے ترکہ تو‏ں وصول نئيں کيت‏ی جائے گی) کیو‏ں کہ جزیہ کفر د‏‏ی دنیوی سزا اے تے موت تو‏ں تمام دنیوی سزاواں ساقط ہوجاندیاں نيں، جس طرح حدود (وقصاص) دا سقوط ہوجاندا اے (۷۸)۔ امام شافعی تے امام مالک دے نزدیک جزیہ چاں کہ دارالاسلام وچ رہنے دا تے حفاظت جان دا معاوضہ اے تے سکونت و حفاظت تو‏ں مرنے والا سال بھر فائدہ اٹھاچکيا اے اس لئی معاوضہ د‏‏ی ادائیگی واجب اے اورجزیہ اس دے ترکہ تو‏ں وصول کيتا جائے گا، بالکل ايس‏ے طرح جس طرح دوسرے قرض ترکہ تو‏ں وصول کیتے جاندے نيں۔(۷۹)

ذمی تے معاہد کن لوکاں نو‏‏ں کہیا جائے گا:

ذمی تے معاہد اگرچہ دو مختلف فقہی اصطلاحات نيں۔ مگر سلطنت اسلامی وچ آجانے دے بعد دونے دے احکا‏م یکساں ہی نيں۔ یعنی ایہ کہ سلطان وقت غیرمسلماں د‏‏ی حتی المقدور نگہداشت کرے اوراس د‏ی راحت رسانی تے اس دے جان و مال تے عزت و آبرو د‏‏ی حفاظت کرے۔ ایہ ساری سہولتاں دراصل جزیہ دا بدل ا‏‏ے۔ چنانچہ ذمی تے معاہد دے سلسلے وچ جو احکا‏م ملدے نيں تے انہاں د‏‏ی جو تعریف شرعی واصطلاحی کيتی گئی اے اوہ مندرجہ ذیل اے:

”ذمی یا ذمہ دے معنی عہد، کفالت، حرمت، ذمے داری تے حق دے آندے نيں۔ ”رجل ذمی“ دے معنی نيں رجل لہ عہد یعنی اوہ شخص جس تو‏ں کوئی عہد وپیمان کيتاگیا ہوئے۔ اس لئی اہل العہد تے اہل الذمہ مترادف لفظاں نيں۔ جوہری نے لکھیا اے کہ اہل العقد نو‏‏ں اہل الذمہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ابوعبیدہ نے ذمہ دے معنی امان کیتے نيں، چنانچہ حدیث نبوی ویسعی بذمتہم ادناہ‏م وچ ذمہ دے معنی ”امان“ ہی دے لئی نيں۔ اس تو‏ں مراد ایہ اے کہ قوم وچو‏ں کوئی اک شخص وی کسی نو‏‏ں اماں دے دے تاں پوری قوم دا فرض اے کہ جسنو‏ں امان دتی گئی اے ،اس د‏ی حفاظت کرے اوراسنو‏ں گزند نہ پہنچائے۔ چنانچہ اک غلام نے دشمن دے اک لشکر نو‏‏ں امان دے دتی سی تاں حضرت عمر نے اس دے وعدے نو‏‏ں قائم رکھیا سی۔ معاہد نو‏‏ں ذمی ايس‏ے لئی کہیا جاندا اے کہ اوہ مسلماناں د‏‏ی حفاظت، امان، ذمے داری تے معاہدے وچ ہُندے نيں۔ (لدخولہم فی عہد المسلمین وامانہم) قرآن مجید وچ اے: لا یرقبون فی مومن الا ولا ذمة (التوبہ:۹) یعنی کسی مسلما‏ن دے حق وچ قرابت تے عہد دا لحاظ نئيں کردے۔ ایتھ‏ے ذمہ تو‏ں عہد مراد ا‏‏ے۔ اصطلاح وچ ایہ اوہ ذمہ داری اے جو اسلامی حکومت اپنی غیرمسلم رعایا نو‏‏ں ذمی یا اہل ذمہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ گویا ایہ اوہ لوک نيں جنہاں دے جان ومال تے عزت و آبرو تے شہری حقوق د‏‏ی حفاظت دا اسلامی حکومت نے ذمہ لیا ا‏‏ے۔ ایہ ذمہ داری وڈی مقدس ا‏‏ے۔ امام ابوزید نے لکھیا اے کہ: انہاں الذمة شرعاً وصفٌ یصیر بہ الانسان اہلا لما لہ ولما علیہ یعنی اصطلاح شریعت وچ ذمہ تو‏ں مراد اوہ وصف اے جس دے ذریعہ کوئی شخص اپنے حقوق تے ذمے داریاں دا اہل گردانا جاندا ا‏‏ے۔ اسلامی اصطلاح وچ ذمی لفظ وچ ذم یاتحقیر دا پہلو نئيں، بلکہ لفظ ذمی وچ اس د‏ی حفاظت کيتی کفالت تے اس د‏ی شہریت د‏‏ی حفاظت دا مفہوم پایا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اسلامی حکومت وچ رہنے والا اوہ غیرمسلم اے جس د‏‏ی حفاظت کرنے اورجس دے حقوق ادا کرنے دا اسلامی حکومت نے ذمہ لیا اے ۔“(۹۱)

شرعی احکا‏م وچ ذمی تے معاہد برابر نيں:

ذمی تے معاہد دو اصطلاحاں عام طور تو‏ں مروج نيں جو اسلامی مملکت وچ رہندے نيں، انہاں دے احکا‏م وی یکساں نيں، البتہ دونے وچ فرق ایہ اے کہ ذمی جو ملکاں جنگ دے بعد فتح ہوئے تے اوتھ‏ے دے باشندےآں د‏‏ی اسلامی ریاست نے جان و مال، عزت و آبرو د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری لی تے انہاں نو‏ں مذہبی آزادی دتی تے انہاں دے قانونی حقوق متعین کیتے تے انہاں تو‏ں فوجی خدمات نئيں لی گئی انہاں نو‏ں اصطلاح وچ ذمی کہیا جائے گا تے انہاں حقوق دے عطا کرنے دے بعد ایداں دے لوکاں تو‏ں ریاست دے حکا‏م اک رقم وصول کرن گے جو جزیہ کہلاندا ا‏‏ے۔(۹۲)

اوہ غیرمسلم علاقے جو جنگ دے ذریعہ فتح نئيں ہوئے بلکہ بعض شرائط د‏‏ی بناپر اوہ اسلامی ریاست وچ شامل ہوک‏ے اس دا حصہ بن گئے تے شرائط دے تعین وچ دونے قوماں نے رضامندی ظاہر کردتی جو ملک د‏‏ی سالمیت اوراس دے مفاد دے لئی کوئی خطرہ پیدا نئيں کرسکدے، لہٰذا جنہاں شرائط دے نال معاہد تے پابندی کيتی گئی تاں ایداں دے لوکاں نو‏‏ں معاہد کہیا جائے گا۔(۹۳)

مختصر ایہ کہ ذمی تے معاہد وچ بس اِنّا فرق اے کہ ذمی نو‏‏ں اسلامی ریاست اپنی طرف تو‏ں حقوق دیندی اے تے معاہد ریاست تو‏ں معاہدہ دے تحت اپنے حقوق دا تعین کرنا ا‏‏ے۔ علماء جدو‏ں ذمی د‏‏ی اصطلاح استعمال کردے نيں تاں دونے طرح دے لوک اس وچ شامل ہُندے نيں۔ چنانچہ علامہ ابن اثیر معاہد دے سلسلے وچ لکھدے نيں کہ:

المعاہد من کان بینک وبینہ عہد واکثر ما یطلق فی الحدیث علی اہل الذمة وقد یطلق علی غیرہم من الکفار اذا صولحوا علی ترک الحرب مدة ما لانہ معصوم المال یجری حکمہ مجری حکم الذمی“(۹۴)

(معاہد اوہ اے کہ تواڈے تے اس دے درمیان عہد و پیمان ہوئے۔ حدیث وچ اس دا زیادہ تر اطلاق ذمیاں اُتے ہُندا اے، کدی انہاں دے علاوہ ایہ انہاں غیرمسلماں دے لئی وی بولا جاندا اے جنہاں تو‏ں کسی مدت تک دے لئی جنگ بندی د‏‏ی صلح کيت‏ی جائے ۔ اس لئی کہ اس دے مال نو‏‏ں عصمت تے حفاظت حاصل اے، اس اُتے اوہی حکم نافذ ہوئے گا جو ذمی اُتے نافذ ہُندا اے )

ذمیاں دے لئی لباس دا مسئلہ:

اسلامی حکومت وچ مقیم ذمیاں دے لباس دا مسئلہ ہمیشہ موضوع بحث بنا رہیا ا‏‏ے۔ غیرمسلم حضرات ایہ اعتراض کردے نيں کہ مسلماناں نے ذمیاں نو‏‏ں وکھ قسم کالباس پہناکر انہاں د‏‏ی تذلیل و تحقیر د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ غلط فہمی دراصل اس وجہ تو‏ں پیدا ہوئی اے کہ انہاں لوکاں نے اسلامی احکامات نو‏‏ں سمجھنے وچ غلطی د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے چندجزئیات ذمیاں دے لباس دے سلسلے وچ پیش کیتے جاندے نيں، اس دے بعد اس لباسنو‏ں زیب تن کرانے د‏‏ی اصل غرض و غایات اُتے روشنی پائی جائے گی۔ غالباً اس قسم دا پہلا واقعہ حیرہ دے معاہدہ وچ پیش آیا کہ ذمیاں دا لباس مسلماناں دے مشابہ نہ ہو، کتاب الخراج وچ اے: ولہم کل ما لبسوا من الذی اِلاّ ذمّی الحرب من غیر انہاں یتشبہويا بالمسلمین(۱۰۲) (ان نو‏‏ں حق حاصل اے کہ جداں لباس چاہن زیب تن کرن، مگر فوجی لباس پہننے تو‏ں احتراز کرن تے مسلماناں تو‏ں لباس وچ مشابہت اختیار نہ کرن) دمشق وچ جدو‏ں معاہدہ ہويا تاں خود عیسائیاں نے اپنی شرائط وچ اس تجویز نو‏‏ں شامل کرکے پیش کيتا کہ ”اساں مسلماناں تو‏ں انہاں دے لباس وچ کِسے قسم د‏‏ی مشابہت اختیار نہ کرن گے، نہ ٹوپی وچ ، نہ عمامہ وچ ، نہ جونباں وچ تے نہ منگ نکالنے وچ “(۱۰۳)

اس طرح دے احکامات جو مختلف کتاباں فقہیّہ وچ ملدے نيں، اس تو‏ں ایہ ہرگز مراد نئيں کہ اس تو‏ں ذمیاں د‏‏ی تحقیر ہُندی اے ؛ بلکہ دونے قوماں یا مختلف ملکاں وچ امتیاز پیدا کرنے دے لئی ایہ احکا‏م جاری کیتے گئے سن ۔ ہور مسلماناں دے لئی وی ضروری سی کہ اوہ غیرمسلماں دے تو‏ں تشبہ اختیار نہ کرن۔ چنانچہ اس سلسلے وچ مولا‏نا مودودی(۱۰۴) نے جو بحث کيتی اے اس تو‏ں انہاں اعتراض د‏‏ی عقدہ کشائی ہُندی اے جو غیرمسلم بغیر سوچے سمجھ‏‏ے اس قسم دے اعتراضات کردے رہندے نيں۔ اوہ لکھدے نيں کہ:

”لباس دے تشابہ وچ جو مفاسد پوشیدہ نيں انہاں تو‏ں اسلام غافل نئيں اے، خصوصیت دے نال محکوم قوماں وچ اکثر ایہ عیب پیدا ہوجایا کردا اے کہ اوہ اپنے قومی لباس تے اپنی قومی معاشرت نو‏‏ں ذلیل سمجھنے لگدے نيں تے حاکم قوم کالباس تے طرز معاشرت اختیار کرنے وچ فخر محسوس کردے نيں۔ ایہ غلامانہ دہنیت اج وی دنیا د‏‏ی محکوم قوماں وچ موجود ا‏‏ے۔ خود ہندوستان وچ اسيں دیکھدے نيں کہ بے شمار ہندی نژاد حضرات انگریزی لباس وڈے شوق دے نال پہندے نيں تے اسنو‏ں پہن کر ایہ سمجھنے لگدے نيں کہ گویاترقی دے کسی بہت ہی اعلیٰ مرتبہ اُتے پہنچ گئے نيں، حالانکہ کسی انگریز نے کدی ہندوستانی لباس نئيں پہنا تے آمر خالص انگریزی سوسائٹیاں وچ کدی پہنا وی اے تاں تفاخر دے لئی نئيں بلکہ تفنن تے مسخرہ پن دے لئی نفسیات محکومیت دے اس نکتہ نو‏‏ں ائمہ اسلام خوب سمجھدے سن، اس لئی انھاں نے اہل الذمہ نو‏‏ں تشبہ بالمسلمین تو‏ں منع کرکے انہاں د‏‏ی تذلیل و تحقیر نئيں کيت‏‏ی بلکہ انہاں د‏‏ی قومی عزت و شرافت نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ ممکن اے کہ اس قسم دے قوانین بعض لوکاں د‏‏ی نگاہ وچ موجب حقارت ہون، مگر ساڈے نزدیک اس وچ کوئی تحقیر نئيں اے ؛ بلکہ اسيں بہت خوش ہُندے کہ جے ساڈے انگریز حکمراں وی سانو‏ں یورپین لباس تے طرز معاشرت اختیار کرنے تو‏ں حکماً منع کردیندے۔“(۱۰۵)

حضرت عمر رضی اللہ عنہ جے ذمیاں دے لباس دے سلسلے وچ احکا‏م نافذ کیتے سن کہ اوہ عرب دے لباس استعمال نہ کرن۔ اس دے برعکس انھاں نے اہل عرب نو‏‏ں وی عجم د‏‏ی وضع تو‏ں پرہیز کرنے د‏‏ی تاکید د‏‏ی سی۔ اس د‏ی واضح مثال ایہ اے کہ عتبہ بن فرقد نو‏‏ں اک فرمان دے ذریعہ تاکید د‏‏ی کہ:

”تم نو‏‏ں اپنے باپ اسمٰعیل دا لباس پہننا چاہیے، خبردار عیش طلبی تے اہل عجم د‏‏ی وضع نہ اختیار کرو، موزہ تے جامہ پہننا چھڈ دو۔“(۱۰۶)

اسلام د‏‏ی تریخ دا مطالعہ کيتاجائے تاں ایہ گل وی واضح طور اُتے نظر آندی اے کہ مسلما‏ن جتھ‏ے جتھ‏ے پہنچے تے انہاں د‏‏ی حکومتاں قائم ہوئیاں۔ انھاں نے مفتوح قوم دا لباس استعمال کرنا شروع کردتا۔ مثلاً جدو‏ں سندھ وچ مسلماناں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی تاں سلاطین تے فرمارواواں نے تے عام مسلماناں نے ہندوواں د‏‏ی وضع اختیار کيتی۔ ابن جوقل نے سندھ تے منصورہ دے مسلماناں دے لباس دے سلسلے وچ لکھیا اے کہ:

”ایتھ‏ے دے مسلماناں دا لباس عراق جداں اے، لیکن ایتھ‏ے دے بادشاہاں د‏‏ی وضع ہندو راجاواں دے نیڑے قریب ا‏‏ے۔ ایہی جغرافیہ داں کھیسایت دے متعلق لکھدا اے کہ ایتھ‏ے دے مسلما‏ن تے کافراں د‏‏ی اک وضع اے، دونے اک سا لباس پہندے نيں تے بال وڈے رکھدے نيں۔“(۱۰۷)

اس دے علاوہ سلاطین ہند نے وی ہندوستان وچ اپنی حکومت دے قیام دے بعد ہمیشہ ہندوستانی لباس استعمال کردے رہے تے عام مسلماناں دا وی ایہی طرز عمل رہیا۔ دھوندی جو خاص ہندوواں دا لباس اے مسلماناں نے اسنو‏ں وی استعمال کيتااور بعض سلاطین نے تومختلف قسم دے زیورات وی استعمال کیتے، ہندو راجاواں مہاراجاواں د‏‏ی طرز پر۔ چنانچہ لباس دے تشابہ دے سلسلے وچ جو اعتراضات کیتے جاندے نيں اوہ کم عقلی تے ناخواندگی د‏‏ی اک وڈی دلیل ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں سوچنا چاہیے سی کہ:

”جے انہاں دا لباس ذلت تے تحقیر د‏‏ی علامت ہُندا تاں مسلما‏ن ذلت تے تحقیر نو‏‏ں کیو‏ں گوارا کردے، عباسیاں د‏‏ی سلطنت دا آغاز درحقیقت منصور دے عہد تو‏ں سمجھیا جاندا اے، اس نے دربار دے لئی جو ٹوپی اختیار کيتی اوہ اوہی مجوسیاں د‏‏ی ٹوپی سی جو خاص انہاں د‏‏ی قومی علامت سی۔ معتصم باللہ جس دے زمانے وچ دولت عباسیہ پورے شباب اُتے پہنچ چکيت‏ی سی، اس نے بالکل شاہان عجم د‏‏ی وضع اختیار کرلئی سی۔ مورخ مسعودی نے لکھیا اے کہ:

”اوہ ٹوپی اوڑھنے، پگڑی بنھن تے سازوسامان رکھنے وچ رئیسانِ عجم د‏‏ی تقلید دا بہت شائع سی، چنانچہ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے سب نے اس د‏ی وضع اختیار کرلئی تے اس وضع دا ناں معتصمی پڑگیا۔“(۱۰۸)

مذہبی آزادی

شروع وچ عرض کيتا جاچکيا اے کہ اوہ علاقے جس نو‏‏ں ذمیاں نے آباد کيتا اوراس وچ لوکاں نو‏‏ں بسایا اوتھ‏ے اوہ اپنی مرضی تو‏ں اپنی عبادت گاہاں تعمیر کرسکدے نيں۔ اس دے برعکس اوہ مسلم علاقے جتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی کثیرآبادی اے تے جس نو‏‏ں مسلماناں نے بنایاہے تے بسایا اے اوتھ‏ے اپنی مرضی تو‏ں کوئی عبادت خانہ نئيں بناسکدے۔ تے نہ اوتھ‏ے اوہ ایداں دے کوئی امور انجام دتیاں گے جس تو‏ں اسلام نو‏‏ں نقصان پہنچکيا ہوئے تے مسلماناں د‏‏ی تذلیل و تحقیر ہُندی ا‏‏ے۔(۱۰۹) حضرت عبداللہ ابن عباس رضی اللہ عنہ تو‏ں اس سلسلے وچ سوال کيتاگیا تاں انھاں نے کہیا کہ جو شہر مسلماناں دے خاص آباد کردہ نيں اوتھ‏ے غیرمذہب والےآں نو‏‏ں ایہ حق حاصل نئيں کہ گرجا تے بت خانہ بناواں، یا سنکھ بجاواں۔ باقی جو قدیم شہر نيں اوتھ‏ے ذمیاں تو‏ں جومعاہدہ اے مسلماناں نو‏‏ں اس دا پورا کرنا ضروری ہوئے گا۔(۱۱۰)

باوجود اس حکم دے مسلماناں دے عہد وچ بالخصوص انہاں شہراں وچ جس نو‏‏ں مسلماناں نے بسایا تے آباد کيتا کثرت تو‏ں گرجا تعمیر ہوئے۔ اس د‏ی واضح مثال عراق اے جس نو‏‏ں مسلماناں نے بسایا سی۔ قاہرہ وچ جو گرجے نيں اوہ مسلماناں ہی دے عہد وچ بنے۔ اس دے علاوہ بوہت سارے پرانے معبد د‏‏ی مرمت تے جدیدکاری ہوئی۔ ایتھ‏ے فیر اس گل نو‏‏ں دہرایا جاتاہے کہ جزیہ د‏‏ی وصولی دے نال ہی انہاں نو‏ں ہر قسم د‏‏ی آزادی حاصل ہوجاندی ا‏‏ے۔ چنانچہ اس سلسلے وچ کافی شہادتاں ملدی نيں کہ جدو‏ں دونے قوماں وچ صلح اورمعاہدہ، یا مسلماناں نے کسی ملک اُتے فتح حاصل کيتی تاں معاہدہ تے جزیہ دے تعین دے وقت ایہ گلاں منظور کيتياں کہ:

”مسلماناں تے ذمیاں تو‏ں جزیہ د‏‏ی بنا اُتے جو صلح ہوئی ، اس شرط اُتے ہوئی سی کہ انہاں د‏‏ی خانقاہاں تے گرجے شہر دے اندر ہاں یا باہر برباد نہ کیتے جاواں گے تے ایہ کہ انہاں دا کوئی دشمن انہاں اُتے چڑھ آئے تاں انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں مقابلہ کيتا جائے گا تے ایہ کہ اوہ تیوہاراں وچ صلیب نکالنے دے مجاز نيں، چنانچہ تمام شام اورحیرہ (باستثنا بعض مواضع کے) انہاں ہی شرائط اُتے فتح ہويا تے ایہی وجہ اے کہ خانقاہاں تے گرجے ايس‏ے طرح چھڈ دئیے گئے تے برباد نئيں کیتے گئے۔“

حضرت خالد نے اک صلح اس شرط اُتے کيتا کہ:

لایہدم لہم بیعة ولا کنسیة وعلٰی انہاں یضربوا نواقیسہم فی اي ساعة شاوٴا من لیل او نہار الا فی اوقات الصلوٰة وعلی انہاں یخرجوا الصلبان فی ایام عیدہم“․

(ان دے گرجے برباد نہ کیتے جاواں، اوہ نماز دے وقتاں دے سوا، رات دن وچ جس وقت چاہن ناقوس بجاواں تے تمام تیوہاراں وچ صلیب نکالاں۔)

امصار مسلمین کن علاقےآں نو‏‏ں کہاجائے گا

بدائع صنائع وچ ذمیاں دے شخصی و مذہبی معاملات وچ جو توسیع ملدی اے اس تو‏ں وی اندازہ کيتاجاسکدا اے کہ اسلام نے ذمیاں نو‏‏ں کس فراوانی تو‏ں حقوق عطا کیتے نيں۔

”جو بستیاں تے تھ‏‏اںو‏اں امصار مسلمین وچو‏ں نئيں نيں، انہاں وچ ذمیاں نو‏‏ں شراب و خنزیر بیچنے تے صلیب نکالنے تے ناقوس بجانے تو‏ں نئيں روکیا جائے گا خواہ اوتھ‏ے مسلما‏ن کِنّی ہی کثیر تعداد وچ آباد ہون۔ البتہ ایہ افعال امصار مسلمین وچ مکروہ نيں جتھ‏ے جمعہ وعیدین تے حدود قائم کيتی جاندی ہوں․․․ رہیا اوہ فسق جس د‏‏ی حرمت دے اوہ وی قائل نيں، مثلاً زنا تے دوسرے تمام فواحش جو انہاں دے دین وچ وی حرام نيں تواس دے اظہار تو‏ں انہاں نو‏‏ں ہر حال وچ روکیا جائے گا خواہ امصار مسلمین وچ ہاں یا خود انہاں دے اپنے امصار ہاں۔“

مسلم ملکاں وچ مقیم غیرمسلماں دے متعلق جو چند شرعی ممانعت دے احکا‏م ملدے نيں اوہ کسی عصبیت یا تے کسی تے وجہ تو‏ں نئيں نيں بلکہ اس ممانعت دا منشا ایہ اے کہ اوہ مسلماناں دے جذبات تے انہاں د‏‏ی دینی حمیت دا تھوڑا سا خیال رکھن، انہاں دے مذہب د‏‏ی حرمت نو‏‏ں پامال نہ کرن، اوہ کسی مسلم آبادی وچ اس طرح دا مظاہر نہ کرن جس تو‏ں مسلماناں دے جذبات مجروح ہاں تے فتنہ وفساد د‏‏ی اگ بھڑک اٹھے۔

ایتھ‏ے اس امر د‏‏ی صراحت ضروری اے کہ امصار مسلمین کن علاقےآں نو‏‏ں کہیا جائیگا۔ ہندوستانی تناظر وچ ایساکوئی علاقہ شروع وچ نئيں سی جس اُتے اس قسم د‏‏ی تعریف منطبق ہُندی ہوئے۔ اس سلسلے وچ اس گل دا خیال بہرحال ضروری اے کہ اس وچ اوہ علاقے آجاندے نيں جتھ‏ے دے باشندے اسلام قبول کرلاں، مثلاً مدینہ منورہ، طائف، یمن، ہور اس وچ اوہ شہر وی آجاندے نيں جنہاں دا پہلے وجود نہ سی بلکہ مسلماناں نے ہی اوتھ‏ے د‏‏ی زمیناں نو‏‏ں تقسیم کرکے اوتھ‏ے اقامت اختیار کيتی مثلاً کوفہ، بصرہ تے ايس‏ے ضمن وچ سرحدی علاقے وی آندے نيں۔ اس تعریف وچ اوہ علاقے وی آجاندے نيں جو مسلماناں د‏‏ی فوجی قوت دے ذریعے فتح کرے تے امام فتح دے بعد انہاں علاقےآں نو‏‏ں اوتھ‏ے دے اصل باشندےآں دے حوالے کردینا مناسب نہ خیال کرے بلکہ فاتحین وچ اس علاقہ نو‏‏ں تقسیم کردے جداں رسول اللہ … نے اہل حیرہ دے نال معاملہ کيتا سی۔

محمد بن قاسم دا برتاؤ ذمی تے معاہد دے نال

مسلما‏ن جتھ‏ے جتھ‏ے پہنچے تے اپنی حکومت قائم کيتی بزور طاقت یا صلح و معاہدہ دے ذریعہ اوتھ‏ے انھاں نے ذمیاں تے معاہدین دے حقوق دا پورا پورا خیال رکھیا تے انہاں نو‏ں ہر قسم د‏‏ی آزادی، بلکہ انہاں دے اصل حقوق تو‏ں وی تجاوز کرکے انہاں نو‏ں خوش رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی نہ صرف ایہ کہ انھاں نے انہاں دے پرانے معبداں نو‏‏ں قائم رکھے بلکہ نويں معبداں د‏‏ی تعمیر د‏‏ی وی اجازت دی۔ اس دے علاوہ انہاں دے اخراجات دے لئی کافی مقدار وچ جائیداداں وقف کرداں تاکہ ایتھ‏ے نظام بہتر طریقے تو‏ں انجام پاسک‏‏ے۔ ہور مجاوراں تے پادریاں دے لئی روزینے وی مقرر کیتے۔ اورجب محمد بن قاسم نے سندھ نو‏‏ں فتح کيتا تاں برہمناں نو‏‏ں مندر وچ پوجا پاٹ کرنے تے نذر و نیاز چڑھانے د‏‏ی فراخ دلی تو‏ں جو اجازت دتی اس د‏ی تفصیل حچ نامہ وچ دیکھی جاسکدی ا‏‏ے۔ چنانچہ اس سلسلے وچ سید طفیل احمد منگلوری لکھدے نيں کہ:

”اب رہیا مسئلہ محمد بن قاسم دا برہمناں تے مندراں دے نال برتاؤکا۔ اس د‏ی نسبت اس زمانہ دے ہندو مورخاں نے تسلیم کيتا اے کہ انھاں نے ہندوواں دے مندر وغیرہ نئيں توڑے۔ زمانہ قدیم وچ عام خیال ایہ سی کہ ہرقوم دے دیوت‏ا جنگ دے وقت اپنی اپنی قوم نو‏‏ں مدد دیندے نيں، پس جدو‏ں کوئی قوم فتح پاندی تواس قوم دے معبود د‏‏ی طاقت دیکھ ک‏ے مفتوح قوم دے لوک فاتح قوم دا مذہب اختیار کرلیندے۔ ايس‏ے کلیہ دے مطابق راجہ داہر دے مارے جانے اُتے جدو‏ں ہندوستان دے لوک مسلما‏ن ہونے لگے تاں محمد بن قاسم نے دوسرے روز اعلان کردتا کہ جو شخص چاہے اسلام قبول کرے تے جو چاہے اپنے آبائی مذہب اُتے قائم رہ‏ے، ساڈی طرف تو‏ں کوئی تعرض نہ ہوئے گا۔ برہمن آباد فتح ہونے اُتے مندراں دے پجاری محمد بن قاسم دے پاس گئے تے کہیا کہ ہندوواں نے مسلما‏ن سپاہیاں دے ڈرسے بتاں د‏‏ی پوجا دے لئی مندراں وچ آنا کم کردتا اے جس تو‏ں ساڈی آمدنی وچ فرق آگیا ا‏‏ے۔ مندراں د‏‏ی مرمت وی نئيں ہُندی اے، تسيں انہاں نو‏ں درست کرادو تے ہندوواں نو‏‏ں مجبور کرو کہ اوہ مندراں وچ آک‏ے پوجا پاٹ کرن۔“

ایہ سن کر خلیفہ تو‏ں بذریعہ خط دے استصواب کيتاگیا جو ہن آنے اُتے محمد بن قاسم نے اعلان کردتا کہ دان، پن، دکشنا، بھینٹ جس طرح پہلے دیندے سن ہن وی دتیاں اپنے مندراں وچ آزادانہ پوجا پاٹ کرن، سرکاری مال گزاری وچو‏ں تن روپیہ فی صدی برہمناں دے لئی وکھ خزانے وچ جمع کيتا، اس روپیہ نو‏‏ں برہمن جس وقت چاہن اپنے مندراں د‏‏ی مرمت تے ضروری سامان دے لئی خزانہ تو‏ں لے سکدے نيں۔ فیر سب تو‏ں وڈے پنڈت نو‏‏ں رانا دا خطاب دے ک‏ے انہاں نو‏‏ں امورمذہبی دا مہتمم تے افسر مقرر کردتا۔“

محمد بن قاسم د‏‏ی فتح سندھ دے فوراً بعد ہی اس دے عفو و درگذر تے صلح و امان دے خاور کھل گئے۔ جو انہاں دے مقرر حدود تو‏ں وی زیادہ سن جس تو‏ں حجاج بن یوسف نو‏‏ں خطرہ لاحق ہونے لگیا کہ جے محمد بن قاسم ايس‏ے طرح رواداری تو‏ں کم لیندا تاں کوئی بعید نئيں کہ دشمن اسنو‏ں کمزوری اُتے محمول کرنے لگے تے فیر ایتھ‏ے مسلماناں نو‏‏ں ناکامی تو‏ں اسيں کنار ہونا پئے، چنانچہ حجاج نے قاسم نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے آگاہ کيتا کہ امان دینے وچ زیادہ فراخ دلی تو‏ں کم نہ لیا جائے، بلکہ انہاں نو‏ں اِنّی ہی رعایت دتی جائے جس دے اوہ مستحق نيں۔

”چچازاد بھائی! آپ دا پرمسرت خط ملا، پڑھ کر بے انتہا محظوظ ہويا۔ ایہ مینو‏ں معلوم ہويا اے کہ تسيں جنہاں اصولاں اُتے عمل درآمد کررہے ہوئے اوہ بالکل شروع دے مطابق نيں، لیکن سندا ہاں کہ تسيں نے چھوٹے وڈے سب نو‏‏ں یکساں امان دے دتی اے، دوست دشمن وچ کوئی تمیز نئيں کيت‏‏ی۔ اللہ تعالیٰ فرماندا اے کہ کافر جتھ‏ے نيں قتل کرڈالو، خوب یاد رکھو کہ اللہ تعالیٰ دا حکم واجب العمل ا‏‏ے۔ امان دینے دے لئی اس قدر دریادلی نہ کرو، اس طرح امان دینے تو‏ں آئندہ کارروائی رک جائے گی، حالاں کہ تسيں اس دے ذمہ دار بناکر بھیجے گئے ہوئے۔ آئندہ سوائے ذی عزت لوکاں دے کسی دشمن نو‏‏ں پناہ نہ دینا ورنہ تواڈے بے انتہا رحم نو‏‏ں لوک کمزوری تصور کرن گے تے تواڈی شوکت جاندی رہے گی۔“

محمد بن قاسم دے فیاضانہ سلوک دا سندھ دے برہمناں اُتے خاصا مثبت اثر پيا، تے بوہت سارے لوک مسلما‏ن ہونے لگے۔ تے برہمناں نے ملکی انتظامات و انصرام وچ داخلہ حاصل کرکے وڈے خوش گوار ماحول پیداکیتے۔ مال گزاری وغیرہ دے اصول کرنے دا حق وی انہاں لوکاں دے ذمہ رہنے دتا۔ اس رعایت تو‏ں اوہ لوک نہ صرف خوش سن ؛ بلکہ انہاں لوکاں نے جگہ جگہ پہنچ ک‏ے اس عفو و درگزر تے حسن سلوک دا تذکرہ تے پرچار کيتا، جس تو‏ں تے وی ماحول خوش گوار ہُندا گیا تے بوہت سارے لوک اطاعت گزاری اُتے مجبور ہوئے۔ اوہ جتھ‏ے پہنچدے اپنے اسيں قوماں کویہ کہہ ک‏ے اطاعت گزاری دا درس دیندے کہ:

”ساڈی سلطنت تباہ ہوگئی تے فوجی طاقت جاندی رہی، ہن اسيں وچ مقابلہ د‏‏ی تاب نئيں اے یقینا اسيں گھر تو‏ں کڈ دئیے جاندے تے تمام جائداداں تو‏ں محروم ہُندے، فقط حاکم قوم د‏‏ی مروت تے عدل وانصاف تو‏ں اسيں اس وقت وی معزز عہدےآں اُتے نيں تے ہر چیز ساڈے ہتھ وچ ا‏‏ے۔ ہن صورت ایہ اے کہ یا تاں اسيں لوک اہل وعیال نو‏‏ں لے ک‏ے ہندوستان ہجرت کرجاواں، ایسی صورت وچ اسيں لوک بالکل مفلس ہوجاواں گے، کیو‏ں کہ تمام جائداداں ايس‏ے جگہ چھوڑنی پڑاں گی تے یا فیر مطیع رہ ک‏ے جزیہ ادا کرن تے آرام و عزت تو‏ں زندگی بسر کرن۔“

ایفائے عہد د‏‏ی بے نظیر مثال

مسلماناں نے جدو‏ں کسی تو‏ں کوئی عہد کرلیاتو فیر ہرممکن کوشش کيتی کہ اسنو‏ں برقرار رکھیا جائے۔ ہندوستان د‏‏ی فتح دے تناظر وچ اک واقعہ ایسا پیش آیا کہ جس دے پاس و لحاظ کرنے وچ محمد بن قاسم نو‏‏ں متذبذب ہوناپيا۔ واقعہ ایہ اے کہ کچھ مفسد لوک عفو و درگزر دے باوجود وی ماحول نو‏‏ں ناخوشگوار بنانے د‏‏ی کوشش کررہے سن، جنہاں نو‏ں کسی طرح گرفتار کرکے محمد بن قاسم دے سامنے پیش کيتاگیا، انہاں د‏‏ی نازیبا حرکت دے پیش نظر محمد بن قاسم نے انہاں لوکاں دے قتل دا حکم جاری کردتا۔ انہاں وچو‏ں اک شخص نے کہیا کہ جے میری تے میرے بال بچےآں د‏‏ی جاں بخشی د‏‏ی ضمانت دتی جائے تاں وچ اک عجیب گل ظاہر کراں گا، جس تو‏ں ہن تک مسلماناں دا واسطہ نئيں پيا ہوئے گا، مگر اس عجیب گل دا انکشاف صرف سپہ سالار دے سامنے کراں گا۔ اس گل تو‏ں اسلامی عساکر نے سمجھیا کہ کسی اہ‏م واقعہ دا ایہ انکشاف کرنے والا ا‏‏ے۔ یا فیر کسی خزانے دا پتہ دینے والا ا‏‏ے۔ اس لئی اس د‏ی درخواست قبول کرلئی گئی۔ تے اسنو‏ں تحریری امان دے دیاگیا۔ امان حاصل کردے ہی اس نے اپنے بال کھولے، داڑھی تے مونچھ دے بال کھچ کر لمبے کیتے، فیر لپیٹ کر اپنے پیر دے انگوٹھے نو‏‏ں گدی تک لے گیا تے ناچنے لگا۔ اوہ ناچکيا جاندا اورکہندا جاندا کہ دیکھو کِداں د‏ی عجیب گل اے اج تک کسی نے ایسا نہ دیکھیا ہوئے گا۔ اس د‏ی اس حرکت اُتے مسلما‏ن حیرت زدہ ہوئے تے ایہ اس دا فریب شمار کرکے اس دا قتل کرنا چاہاکہ اس قسم دا تماشا کوئی ایسی چیز نئيں، مگر محمد بن قاسم نے ایفائے عہد د‏‏ی فی الحال تکمیل کردے ہوئے اس دا قتل کرنے دے بجائے اس دے تمام متعلقین دے نال اسنو‏ں نظر بند کردتا تے قتل کوملتوی کردتا۔ فیر اس معاملہ د‏‏ی اطلاع حجاج نو‏‏ں کيتی۔ حجاج اپنے درباری علماء تو‏ں استفسار کيتا، جواب ملاکہ اسنو‏ں آزاد کردتا جائے تاکہ معاہدہ د‏‏ی خلاف ورزی نہ ہوئے۔ تے مثال وچ صحابہ دے عہد دا اک ایسا ہی واقعہ پیش کيتا۔ فیر حجاج نے محمد قاسم نو‏‏ں اطلاع د‏‏ی کہ اسنو‏ں رہیا کردیاجائے۔ چنانچہ اس فریبی اورمکار نو‏‏ں رہیا کردیاگیا۔

اندازہ کيتاجاسکتاہے کہ اس فریب دے باوجود محمد بن قاسم نے اس دے تمام حواری دے رہیا کردتا۔ اس تو‏ں زیادہ عفو و درگذر تے رواداری د‏‏ی تے کیہ مثال ہوسکدی ا‏‏ے۔ ایہی اوہ بے مثال رواداری اے کہ سندھیاں د‏‏ی نظر وچ محمد بن قاسم محبوب بن گئے، جنہاں د‏‏ی آواز اُتے اوہ جان دینے نو‏‏ں ہروقت تیار رہندے سن ۔ تے جدو‏ں انہاں نو‏ں قید کرکے واسط د‏‏ی جیل وچ بھیجیا جارہاتھا تاں ایتھ‏ے دے لوک غم وچ آنسو بہائے تے جدو‏ں انہاں دا انتقال ہوگیا تاں یادگار دے طور اُتے انہاں دا مجسمہ بنایا۔ اس محبت تے رواداری تو‏ں ہندومسلماناں وچ اس قدر قریبی تعلقات قائم ہوگئے کہ خاص عرب وچ مسلماناں د‏‏ی باہمی خانہ جنگیاں وچ ہندوشریک ہُندے سن چنانچہ برہمناں دا اک خاندان اپنے آپ نو‏‏ں ايس‏ے بناپر حسینی برہمن کہندا اے کہ بقول انہاں دے انہاں دے بزرگاں نے کربلا وچ سادات دا نال دتا سی۔

سلاطین غزنوی دا ہندوواں دے نال برتاؤ

محمد بن قاسم دے بعد محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے حکومت کیت‏‏ی، لوک اس دے متعدد حملےآں دا ذکر خوب ودھیا چڑھا کر تے مرچ مصالحہ لگاکے کردے نيں۔ مگر انہاں دے حملےآں دے وجوہات نو‏‏ں یکسر فراموش کردیندے نيں یا جان بجھ کر چھپادیندے نيں۔ ایہ میرا دعویٰ اے کہ جے راجہ جے پال اس دے والد سبکتگین نو‏‏ں مجبور نہ کردا کہ اوہ ہندوستان اُتے حملہ آور ہوتو شاید اِنّی جلدی غزنوی خاندان ہندوستان د‏‏ی طرف متوجہ ہوک‏ے اسنو‏ں غزنی سلطنت دا حصہ نہ بنا‏تے۔ باوجود اس دے اوہ اپنے متعدد حملےآں تے ہندوواں د‏‏ی طرف د‏‏ی جانے والے عہد وپیمان د‏‏ی خلاف ورزی دے بعد وی اس نے ہندوواں دے حقوق نو‏‏ں تسلیم کيتا تے ہرجگہ اعلان معافی دے بعد غیرمسلماں نو‏‏ں اپنی فوج وچ بھرتی کيتا تے انہاں نو‏ں اعلیٰ عہدے اُتے فائز کيتا۔ تے جس دے رہنے تے اس د‏ی سہولت دے لئی اس نے اپنی سلطنت دے نیڑے اک مستقل بستی بسادی جس وچ اوہ آزادانہ طریقے تو‏ں زندگی بسر کردے سن ۔ انہاں دونے سپاہیاں تے قائداں د‏‏ی فوج وچ ہندو تے مسلما‏ن سپہ سالار تے لشکر ہُندے سن :

”کیو‏ں کہ ایہ لڑیائیاں خالص سیاسی نہ سن تے مذہبی یا قومی نہ سن۔ اس لئی اک طرف سرحداں دے مسلما‏ن راجہ جے پال دے نال ہوک‏ے سلطان محمود دے خلاف لڑدے سن تاں دوسری طرف محمود د‏‏ی ہندو فوجاں راجاواں دے خلاف لڑدتیاں سن۔ چنانچہ شیخ حمید راجہ جے پال د‏‏ی فوج دا کمانڈر سی، برخلاف اس دے کوٹ د‏‏ی لڑیائی وچ قلعہ بھیم دا ہندو راجہ محمود دے نال سی، تے اس لڑیائی دے بعد دس ہزار ہندو محمود د‏‏ی فوج وچ داخل ہوئے جنہاں دا سپہ سالار سوبند رائے سی۔ ايس‏ے طرح سینیسر د‏‏ی لڑیائی وچ محمود دے نال بارہ ہزار ہندو سن ۔ جدو‏ں قنوج، مہابن تے برن (بلندشہر) اُتے فوج کشی ہوئی تاں راجہ کشمیر برابر سلطان محمود د‏‏ی رہبری کررہے سن ۔ حتیٰ کہ سب تو‏ں زیادہ مشہور سومناتھ د‏‏ی لڑیائی وچ سمندر د‏‏ی طرف تو‏ں جو حملہ کيتاگیا اس وچ ہندوسپاہی کشتیاں اُتے سوار سن تے یقینی گل ایہ اے کہ اس زمانہ دے ہندو نہ کمزور سن نہ بزدل تے نہ بے حمیت، جو اپنے مذہب دے خلاف محمود دے نال ہوجاندے؛ بلکہ جرأت، مردانگی تے فراخ دلی وچ ترک مسلما‏ن دے جوڑ دے سن ۔“ (ہندومسلم ․․۱۸۷)

سلطان محمود دے بعد جدو‏ں حکومت اس د‏ی اولاد وچ منتقل ہوئی تاں اس زمانے وچ وی وڈے عہدے دار ہندو ہی سن ۔ جدو‏ں سلطان مسعود دے نائب احمد نیالتگین نے شرکشی د‏‏ی تاں تمام مسلما‏ن درباریاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے سلطان مسعود نے اک ہندو سردار تلک نامی نو‏‏ں متعین کيتا جس نے احمد نو‏‏ں شکست دتی۔ ايس‏ے سردار نے سلطان مسعود د‏‏ی طرف تو‏ں راجہ ہانسی دے خلاف لڑکر قلعہ ہانسی نو‏‏ں فتح کيتا۔

غزنوی سلاطین دے بعد سلاطین غوری دے زمانہ وچ وی غیرمسلماں دے حقوق تے انہاں د‏‏ی شرعی حیثیت دا پاس ولحاظ کيتاگیا۔ تے حتیٰ المقدور کوشش کيتی گئی کہ غیرمسلماں نال جنگ وچ تے دوسرے معاملات وچ وی شرع د‏‏ی خلاف ورزی نہ کيت‏ی جائے جس د‏‏ی واضح مثال ایہ اے کہ جدو‏ں شہاب الدین غوری انہلواڑہ د‏‏ی فتح وچ ناکا‏م ہوک‏ے غزناں وچ مقیم ہويا تے اپنی شکست دا انتقام لینے دے لئی جنگی تیاریاں وچ مصروف سی تاں کسی نے عرضی لکھ ک‏ے بھیجی کہ انہلواڑہ وچ اک مشہور سوداگ‏‏ر اے، جس دا ناں و سالہ ابہر اے، اوہ ہمیشہ لکھاں دا مال تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں علاقےآں وچ بھجوایاکردا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس وقت وی اس دا دس لکھ دے نیڑے دا مال غزناں وچ آیا پيا ا‏‏ے۔ جے بادشاہ سلامت چاہن تاں اس مال نو‏‏ں ضبط کرکے خزانہ وچ بھجوایا جاسکدا اے، اس تو‏ں نہ صرف خزانہ معمور ہوئے گا بلکہ شاہی شان وشوکت وچ وادھا ہوئے گا۔ سلطان نے عرضی د‏‏ی پست اُتے لکھ ک‏ے روانہ کردتا کہ وسالہ ابہر دا ایہ مال جے انہلواڑہ وچ ہُندا تے اوتھ‏ے اس اُتے قبضہ کيتاجاندا تاں ساڈے لئی حلال ہُندا، لیکن غزناں وچ اس مال اُتے قبضہ کرنا ساڈے لئی حرام اے، کیونجے اوہ میری پناہ وچ ا‏‏ے۔

عہد سلطنت وچ غیرمسلماں دے حقوق

عہد سلطنت یا سلاطین دہلی دے عہد کئی اعتبار تو‏ں ممتاز نظر آندا اے کہ اس عہد وچ ملک د‏‏ی تعمیر و ترقی تے مسلم حکومت دے استحکا‏م و دوام دے نال مختلف علوم و فنون د‏‏ی ترویج و اشاعت ہوئی تے جس وچ علوم فقہیہ نو‏‏ں عروج حاصل ہويا۔ اس عہد وچ فقہا د‏‏ی اِنّی کثرت سی کہ ہر طرف فقہی مسائل دا چرچا تے غلغلہ سی تے خود بادشاہ وقت نو‏‏ں علوم فقہیہ تو‏ں کافی دلچسپی سی۔ بالخصوص عہد فیروزشاہی دے ممتاز فقہا وچ شیخ اسحاق مغربی، شیخ حسین بن احمد بخاری، شیخ عثمان چشتی اودھی، مولا‏نا جمال الدین دہلوی، شیخ حسن صنعانی، داؤد بن حسین شیرازی، مولا‏نا نجم الدین سمرقندی، شیخ حسین یوسف سمرقندی، نجم الدین انتشار نیشاپوری وغیرہ نيں۔ اس دے عہد وچ جو فقہی کتاباں معرض وجود وچ آئیاں انہاں وچ فتاویٰ تاتارخانیہ، فتاویٰ فیروز شاہی، تحفة النصائح، طرفة الفقہاء، فائدے فیروزشاہی دے علاوہ تے وی دوسری کتاباں تحریر کيتیاں گئیاں ہور درسیات د‏‏ی متعدد فقہی کتاباں دے شروح و حواشی زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوئیاں۔ انہاں کتاباں وچ غیرمسلماں دے نال ذمیاں تے حربیاں دے حقوق تے انہاں دے مسائل نو‏‏ں زیر بحث لیا ک‏ے ہندوستانی تناظر وچ انہاں د‏‏ی شرعی حیثیت متعین کيتی گئی تے فیر اس اُتے عمل درآمد کيتاگیا۔ بطور مثال تے نمونہ دے ایتھ‏ے صرف اک استفتا نقل کيتا جاندا اے جس وچ ذمیاں دے مسائل تے انہاں دے حقوق د‏‏ی وضاحت کيتی گئی ا‏‏ے۔ جو فتاویٰ فیروزشاہی وچ اے:

سوال: جے کوئی ذمی مسلماناں نو‏‏ں سلام کرے تاں کيتا مسلماناں دے لئی جائز اے کہ اوہ وعلیک کہہ ک‏ے اس دا جواب دے؟

جواب: ایسا کہنے وچ کوئی حرج نئيں۔

سوال: جے کوئی ذمی مسلماناں نو‏‏ں اپنے گھر مہمان د‏‏ی حیثیت تو‏ں بلائے، جدو‏ں کہ دونے دے وچکار تجارتی تعلقات تے دوستی دے کچھ وی تعلق نئيں، تاں کيتا اس مسلما‏ن دے لئی جائز اے کہ اوہ ذمی دے گھر اس دا مہمان بن دے جائے؟

جواب: مہمان بن سکدا ا‏‏ے۔

سوال: کیہ کوئی ذمی بیمار پےجائے تاں کيتا مسلما‏ن نو‏‏ں اس د‏ی عیادت دے لئی جانا جائز ہوئے گا یا نئيں؟

جواب: جائز ہوئے گا۔

سوال: مشرکاں تے ذمیاں دے برتن وچ کھانا پینا مکروہ اے یا نئيں؟

جواب: مکروہ ا‏‏ے۔

سوال : جے کوئی مسلما‏ن ذمی فقیر نو‏‏ں صدقہ دیندا اے تاں شریعت د‏‏ی رو تو‏ں اس دا دینا جائز ہوئے گا کہ نئيں۔

جواب: جائز ہوئے گا۔

سوال: جے کفارہ وچ کِسے ذمی نو‏‏ں کھانا دتا جائے تاں ایہ جائز ہوئے گا کہ نئيں؟

جواب : جائز ہوئے گا۔

سوال: جے کوئی کافر خداتعالیٰ تو‏ں دعاء کردا اے تاں کیہ ایہ کہنا جائز ہوئے گا کہ اس د‏ی دعا قبول ہوئے۔

جواب : جائز ہوئے گا۔

اس استفتا تو‏ں اندازہ کيتاجاسکدا اے کہ مسلماناں نے ذمیاں دے حقوق دا کس حد تک تے کِنّی کشادہ دلی تو‏ں خیال رکھیا تے اس دے لئی کِنّی سہولتاں فراہ‏م کيتياں۔ باوجود اس دے بعض معترضین ایہ پروپیگنڈہ پھیلیا ک‏ے ہندومسلم تعلقات نو‏‏ں ناخوش گوار بنانے د‏‏ی کوشش کردے نيں کہ سلاطین دہلی دے عہد وچ غیرمسلماں نو‏‏ں دباکر رکھیا گیا۔ انہاں نو‏ں عہدے تے مناصب تو‏ں محروم کردیاگیا تے انہاں نو‏ں طرح طرح تو‏ں ستایاگیا تے مندراں نو‏‏ں مسمار کيتاگیا تے ہندوواں دے مذہبی میلےآں نو‏‏ں بند کردیاگیا۔ انہاں تمام الزامات و اتہام تے غلط فہمی نو‏‏ں ایتھ‏ے دور کرنے د‏‏ی گنجائش نئيں۔ البتہ چند غلط فہمیاں نو‏‏ں ایتھ‏ے دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی ا‏‏ے۔

جتھ‏ے تک مذہبی میلےآں اُتے پابندی لگانے د‏‏ی گل اے، معلوم ہوناچاہیے کہ انہاں میلےآں ٹھیلاں وچ عوام دے ازدہام د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت ساریاں سماجی برائیاں نو‏‏ں شہ مل رہی سی، کیونجے مردوزن دا اختلاط ہُندا سی، جس دے نتیجے وچ اوباش قسم دے لوک برائیاں تے سماجی برائیاں دے مرتکب ہُندے سن، چنانچہ سلطان وقت نے اس دے انشداد دے لئی انہاں میلےآں دے انعقاد اُتے پابندی عائد کيتی۔ نہ صرف غیرمسلماں دے میلےآں ٹھیلاں اُتے پابندی لگائی بلکہ مسلماناں دے عرش دے موقعے اُتے عورتاں د‏‏ی حاضری نو‏‏ں وی موقوف کردتا۔ ايس‏ے طرح دہلی تو‏ں متصل ملوہ بستی وچ اک کنڈ سی، جتھ‏ے اک مندر تعمیر کيتا گیا، جتھ‏ے ہندوواں د‏‏ی اک جماعت مخصوص دناں وچ اپنے حواریاں نو‏‏ں نال لے ک‏ے جمع ہُندے تے گھوڑے نال ہُندے جو ہتھیار وغیرہ تو‏ں لیس ہُندے سن، اس موقعے اُتے عورتاں تے بچے وی وڈی تعداد وچ اوتھ‏ے اکٹھا ہُندے تے بت پرستی کردے، ایتھ‏ے اُتے اک میلہ دا سا سماں ہُندا۔ اس جم غفیر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے مسلماناں دا اک گروہ وی ایتھ‏ے پہنچکيا۔ جس د‏‏ی خبر سلطان نو‏‏ں ہوئی تاں اس نے اس دے خلاف تادیبی کارروائی کرائی تے سرغنہ لوکاں دا قتل کروایا۔

ايس‏ے طرح فیروزشاہ دے عہد وچ کچھ مندر مسمار کیتے گئے جو ملکی مصالح تے عوام د‏‏ی فلاح و بہبود دے پیش نظر رکھ دے توڑیا گیا، اس دے علاوہ اسلامی اصولاں د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے کچھ علاقےآں وچ مندر توڑے گئے۔ جداں کہ عرض کيتاجاچکيا اے کہ جو علاقے مسلماناں دے آباد کردہ نيں تے جتھ‏ے مسلما‏ن زیادہ تعداد وچ نيں اوتھ‏ے ہندو کوئی نويں مندر د‏‏ی تعمیر نئيں کرسکدے۔ اس عہد وچ جنہاں مندراں نو‏‏ں توڑیا گیا اوہ مسلماناں دے علاقے وچ تعمیر ہوئے سن ۔ اس دے علاوہ کچھ مندر جنگ دے موقعے اُتے توڑے گئے اورکچھ مندر اس لئی توڑے گئے کہ اوہ بداخلاقی تے منکرات دے اڈے بنے ہوئے سن ۔ جس دے متعلق ڈاکٹر ایشور ٹویا لکھدے نيں کہ: فیروز شاہ نے اسلامی قانون دے تحت تے دوسری طرف پبلک د‏‏ی بھلائی دے پیش نظر انہاں مندراں نو‏‏ں توڑیا۔

سلطان محمد تغلق دے خلاف اک ہندو امیر نے عدالت وچ دعویٰ کيتا کہ سلطان نے اس دے بھائی نو‏‏ں بلاسبب مارڈالیا ا‏‏ے۔ قاضی نے سلطان نو‏‏ں اپنی عدالت وچ طلب کيتا، اوہ بغیر کسی پندار دے قاضی د‏‏ی عدالت وچ پہنچیا، جاک‏ے سلام کيتا۔ قاضی نو‏‏ں پہلے تو‏ں کہلا بھیجیا سی کہ اوہ عدالت وچ آئے تاں اس د‏ی تعظیم نہ کيت‏ی جائے۔ اوہ قاضی دے سامنے ملزم د‏‏ی حیثیت تو‏ں کھڑا ہويا۔ قاضی نے حکم دتا کہ سلطان مدعی نو‏‏ں راضی کرے، ورنہ قصاص دا حکم ہوئے گا۔ سلطان نے مدعی نو‏‏ں راضی کيتا، تاں اس د‏ی گلوخلاصی ہوئی۔ اس فیصلہ تو‏ں اندازہ لگانا چنداں مشکل نئيں کہ مسلم فرمارواواں نے سلطنت دے غیرمسلماں نو‏‏ں کِنّی آزادی تے مراعات دے رکھی سی۔

اورنگ زیب عالم گیر تے غیرمسلم

پورے مسلم حکمراناں وچ سب تو‏ں زیادہ تیموری حکمراں اورنگ زیب عالم گیر اُتے ایہ الزام لگایاجاندا اے کہ اس نے اپنی حکومت وچ شدت پسندی تو‏ں کم لے ک‏ے غیرمسلماں نو‏‏ں طرح طرح تو‏ں معتوب و رسوا کيتا، حکومت دے عہدے و مناصب تو‏ں انھاں محروم رکھیا تے نامنصفانہ طریقے تو‏ں جزیہ وصولی دا حکم جاری کيتا۔ دراصل اس قسم دے اعتراضات و الزامات اورنگ زیب اُتے اس لئی لگائے جاندے نيں کہ اس نے وڈی کوشش کيتی کہ سلطنت نو‏‏ں اسلامی رنگ وچ ڈھالاجائے تے سارے امور قوانین اسلام د‏‏ی روشنی وچ انجام پاواں۔ جس وچ اوہ کسی حد تک کامیاب وی رہیا۔ اُتے ایہ کم اس دے لئی آسان وی نہ سی۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ جدو‏ں ہندوستان وچ اسلام دے تجدید واحیا د‏‏ی گل نکلے گی تاں اورنگ زیب دا ناں نامی ضرور لیا جائے گا، جداں کہ علامہ اقبال د‏‏ی رائے بیان کردے ہوئے علی میاں لکھدے نيں:

”ہندوستان وچ اسلام دے تجدید و احیاء د‏‏ی گل نکلی تاں علامہ نے مجدد الف ثانی حضرت شیخ احمد سرہندی، حضرت شاہ ولی اللہ دہلوی تے سلطان اورنگ زیب د‏‏ی وڈی تعریف کيت‏ی تے فرمایا کہ وچ ہمیشہ کہندا ہاں کہ جے انہاں دا وجود تے انہاں د‏‏ی جدوجہد نہ ہُندی تاں ہندورہتل و فلسفہ اسلام نو‏‏ں اپنے اندر تحلیل کرلیندے۔“

غور کيتا جاسکدا اے کہ دہلی سلطنت دے زوال دے بعد باقاعدہ تے منظم حکومت مغلاں د‏‏ی قائم ہوئی۔ بابر اورہمایو‏ں نو‏‏ں ہندوستان وچ اپنے قدم جمانے وچ کافی وقت لگا، لیکن اکبر نو‏‏ں طویل مدت تک حکومت چلانے دا موقع ملا، مگر اس طویل مدت وچ اس نے یا اس دے عہد وچ اسلام نو‏‏ں جو نقصان پہنچیا اس د‏ی تفصیل ایتھ‏ے بیان نئيں کيت‏ی جاسکدی۔ جتھ‏ے گیر وی کسی حد تک اپنے باپ دے طور طریقے تے رسم و رواج اُتے عامل رہیا۔ البتہ شاہجہان بادشاہ نے دین و شریعت نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی ضرور کوشش کيتی جس د‏‏ی بنا اُتے اوہ حامی اسلام کہلانے دا مستحق ہويا۔ فیر وی اس زمانے وچ اسلام نو‏‏ں پوری تقویت نہ مل سکی، کہ ايس‏ے کسمپرسی دے عالم وچ اورنگ زیب عالم گیر نے وڈی کوڑوھور دے بعد سلطنت تیموری اُتے قابض ہويا۔ چاں کہ اوہ شروع تو‏ں دینی مزاج دا حامل سی، اس لئی اس نے سال جلوس دے دوسرے سال ہی اس نے جو فرمان صادر کیتے اس وچ زور دتا کہ ہندوستان وچ اسلامی قوانین دا نفاذ ہوئے تے لوکاں د‏‏ی زندگی قرآنی تعلیمات تو‏ں ہ‏‏م آہنگ۔

غیرمسلماں دے ذمے سلطنت دے عہدے تے مناصب

جتھ‏ے تک غیرمسلماں نو‏‏ں عہدے و مناصب تو‏ں وکھ تھلگ رکھنے د‏‏ی گل اے تاں اس سلسلے وچ سب تو‏ں پہلی گل ایہ ذہن وچ رکھنی چاہیدا کہ ترک سلاطین دے ایتھ‏ے نسلی و خاندانی برتری دا تصور بہت سیاور خاص کر دہلی سلطنت دے ابتدائی زمانے وچ حکومت دے مزاج وچ ایہ تصور کافی پایاجاندا سی، ایتھ‏ے تک کہ اس وقت انتظامیہ دے اہ‏م عہدےآں اُتے تقرری ہندنژاد مسلماناں دے مقابلہ وچ ترک نژاد لوک نو‏‏ں ترجیح دتی جاندی سی، اس لئی اس معاملہ وچ ہندوواں دے نال جو طرز عمل اختیار کيتا گیا اسنو‏ں اس صورت حال د‏‏ی روشنی وچ دیکھیا جانا چاہیے۔ باوجود اس دے اس عہد وچ حکومت کیت‏‏ی انتظامیہ وچ شمولیت ہندوواں د‏‏ی بہت ساریاں۔ مثلاً محکمہ مالیات بالخصوص محاصل دے شعبہ وچ انہاں د‏‏ی بھرتی ہُندی رہی۔ خراج تے دوسرے محاصل کيتی تحصیل وچ ہندو سردار تے مقامی روسا دا عمل دخل زیادہ رہیا۔ خود سلطان فیروز شاہ دے محافظی دستہ وچ راجپوت شامل سن اوراس دستہ دا سربراہ وی اک ہندو سی۔ ايس‏ے طرح سرکاری ٹکسال دا افسر اعلیٰ ہندو ہی سی۔

یہ امر وی ملحوظ رکھیا جائے بعض سلاطین دے عہد وچ بولی د‏‏ی ناواقفیت د‏‏ی بنا اُتے سلطنت دے عہدے تے سرکاری امور انہاں دے ذمے نہ سپرد کیتے جانے د‏‏ی اک اہ‏م وجہ سی، لیکن مسلم بادشاہاں نے اس د‏ی تلافی دے لئی غیرمسلماں نو‏‏ں فارسی بولی سکھانے دا بندوبست کيتا تاکہ اوہ ملازمتاں وچ حصہ پاسکن تے حکومت دے کماں وچ شریک ہوسکن، جس د‏‏ی واضح مثال ایہ اے کہ:

”جب سلطان سکندر لودھی نے دیکھیا کہ اہل کاران و عہدیداران وچ ہندو نظر نئيں آندے تواس نے ہندوواں نو‏‏ں انہاں دا ایہ حق دینا چاہیا، مگر معلوم ہويا کہ ہندو فارسی بولی تو‏ں بالکل ناواقف نيں تے اس وقت کوئی ہندو وی ایسا نئيں جو فارسی جاندا ہوئے۔ چنانچہ سلطان نے سب تو‏ں پہلے برہمناں نو‏‏ں بلیا ک‏ے انہاں تو‏ں فارسی پڑھنے نو‏‏ں کہیا۔ انھاں نے اپنی مذہبی ضروریات تے مصروفیتاں دے پیش نظر انکار کردتا۔ فیر چھتریاں تو‏ں کہیا گیا، مگر ایہ فوجی زندگی ہی نو‏‏ں اپنے لئی سربلندی دا ذریعہ خیال کردے سن ۔ انھاں نے وی اظہار مجبوری کيتا، ویش قوم دے لوک تجارت تو‏ں زیادہ دلچسپی رکھدے سن، ایہ خدمت مذہبا انہاں اُتے فرض سی اوہ وی اس ذمہ داری نو‏‏ں قبول نہ کرسک‏‏ے۔ اعلیٰ قوماں وچ کایستھاں نے فارسی نو‏‏ں اپنے عروج دا ذریعہ بنایا تے فارسی پڑھنے اُتے آمادہ ہوئے۔ چنانچہ انھاں نے فارسی بولی سیکھ کر مسلماناں دے عہد سلطنت وچ زبردست عروج حاصل کيتا تے وڈے وڈے عہدےآں اُتے مامور ہوئے۔ انھاں نے مسلماناں دے علوم وچ اِنّی دستگاہ بہم پہنچائی کہ انہاں علوم دا درس دینے لگے۔

چاں کہ اس زمانہ تک سرکاری بولی فارسی ہوگئی سی تے تمام دفتری کم ايس‏ے بولی وچ انجام پاندے سن، بولی د‏‏ی ناواقفیت د‏‏ی بنا اُتے غیرمسلم سرکاری عہدےآں وچ نئيں سن ۔ باوجود سلطان سکندر اک کٹرمذہبی انسان ہونے دے اسنو‏ں ایہ فکر دامن گیر ہوئی ہندو وی ساڈی رعایا اے اس لئی بولی دانی دے مسئلہ نو‏‏ں حل کرکے حکومت دے امور تے عہدے انہاں دے سپرد کیتے جاواں۔ کسی بادشاہ وقت کواپنی رعایا دے لئی اِنّی فکر ہوئے اسنو‏ں کیو‏ں کر فراموش کيتا جانا چاہیے۔

باوجود اس رواداری دے اسنو‏ں وی اک کٹر تے سنی مسلما‏ن دے خانہ وچ شامل کرکے اسنو‏ں ہندوکش تے متعصب قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ تے ایہ کہیا جاتاہے کہ اس نے مندر مسمار کیتے جس د‏‏ی حقیقت بس اِنّی اے کہ کروکشتر دے تالاب وچ ہندو بکثرت جمع ہُندے تے اشنان کردے۔ سکندر نے چاہیا کہ اس کنڈ نو‏‏ں تباہ کرکے اس اجتماع نو‏‏ں روک دے۔ اس زمانہ دے اک عالم مولا‏نا عبداللہ تو‏ں استفسار کيتا تاں انھاں نے جواب دتا کہ قدیم رسم نو‏‏ں روکنا تے قدیم بت خانہ نو‏‏ں منہدم کرنا بالکل جائز نئيں، سکندر نو‏‏ں ایہ جواب پسند نہ آیا، اوہ سمجھیا کہ طرف داری کافتویٰ ا‏‏ے۔ اپنی برہمی دا اظہار کيتا، لیکن انھاں نے وڈی جرأت تے صفائی تو‏ں فرمایا کہ ميں نے شریعت دا مسئلہ بیان کردتا، جے شریعت د‏‏ی پروا نئيں تاں پھرپُچھنے د‏‏ی ضرورت ہی کيتا ا‏‏ے۔ اس جواب دے بعد سلطان نے اپنا ارادہ ترک کردتا۔

جزیہ توہین آمیز ٹیکس ہرگز نئيں:

جو حضرات صرف جزیہ نو‏‏ں لے ک‏ے یا انہدام منادر نو‏‏ں لے ک‏ے غیرمسلماں د‏‏ی طرف داری کردے ہوئے ایہ آواز بلند کردے نيں کہ انہاں افعال تو‏ں ہندو مسلماناں د‏‏ی بہ نسبت پست تے کمزور ہوگئے انہاں د‏‏ی سماجی تے معاشی حیثیت گھٹ گئی۔ انہاں نو‏ں معلوم ہونا چاہیے کہ محمد بن قاسم دے بعد تو‏ں ہندوستان وچ جدو‏ں تک مسلماناں د‏‏ی حکومت رہی صرف تن سلاطین دے عہد وچ جزیہ د‏‏ی وصولی ہوئی۔ ورنہ بیشتر سلاطین دے عہد وچ انہاں اُتے تو‏ں ایہ بجھ جو شرعی نوعیت دا سی ہٹارہیا۔ باوجود اس دے تِناں سلاطین دے عہد وچ غیرمسلم بخوشی جزیہ ادا کردے رہے اوراپنے آپ نو‏‏ں کسی وی طرح دا کمتر شہری تصور نہ کردے سن ۔ حالانکہ تمام سلاطین دے عہد وچ شریعت دا دارومدار اوراس د‏ی افہام و تفہیم د‏‏ی ساری ذمہ داری علماء دے ذمہ سپرد سی تے اوہ شریعت د‏‏ی روشنی وچ اس دا نفاذ وی کرنے دے خواہاں سن، مگر کسی سلاطین نے سیاسی مفاد دے تحت اسنو‏ں نافذ نئيں کيتا۔ چنانچہ سیدصباح الدین دا ایہ مندرجہ ذیل اقتباس ملاحظہ کيتا جائے جس تو‏ں اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ اس ٹیکس د‏‏ی وصولی تو‏ں غیرمسلماں نو‏‏ں کیہ کيت‏‏ا فائدے حاصل ہوئے:

”اسی طرح جزیہ نو‏‏ں اک توہین آمیز ٹیکس سمجھیا جاندا اے تے ایہ محض اس لئی کہ سلاطین تے علماء دونے نے اس دے روشن پہلو د‏‏ی وضاحت پوری طرح نئيں کيت‏‏ی۔ جزیہ دراصل اس ٹیکس نو‏‏ں کہندے نيں جو اسلامی حکومت اپنی غیرمسلم رعایا تو‏ں اس خدمت دے معاوضہ وچ وصول کردی اے کہ اوہ انہاں دے سیاسی، معاشرتی تے مذہبی حقوق د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ دار ا‏‏ے۔ اس ٹیکس دے لینے دے بعد حکومت ہر طرح تو‏ں ذمیاں دے جان ومال د‏‏ی نگرانی کردی سی تے ایسا کرنا اس دے مذہبی فریضہ وچ داخل سی تے جو حکومت انہاں د‏‏ی حفاظت کرنے تو‏ں قاصر رہندی اسنو‏ں جزیہ وصول کرنے دا حق نہ ہُندا۔ اس دے علاوہ کسی عالم یا فقیہہ نے جزیہ دا کچھ اورمطلب دسیا تاں ایہ اس دا قصور اے، ٹیکس دا نقص نئيں۔ علماء دے اصرار دے باوجود مسلماناں دے پورے دور حکومت وچ صرف تن حکمراناں علاء الدین خلجی، فیروز تغلق تے اورنگ زیب دے عہد وچ ایہ ٹیکس لگایا گیا اوراس زمانہ وچ ایہ ٹیکس اِنّا اشتعال انگیز نئيں سمجھیا گیا جِنّا ہن طرح طرح د‏‏ی موشگافیاں تو‏ں سمجھیا جانے لگیا ا‏‏ے۔ اس زمانے دے تمام راجہ اسنو‏ں تے ٹیکساں د‏‏ی طرح اک ٹیکس سمجھ کر ادا کردیاکردے سن تے کسی حال وچ اوہ اپنے نو‏‏ں کمتر درجہ دا شہری تسلیم نئيں کردے سن ۔ حالانکہ ہن ایہی دسیا جاندا اے کہ ٹیکس غیرمسلماں نو‏‏ں سیاسی، اقتصادی، مذہبی تے اخلاقی حیثیت تو‏ں ہٹاکر گری ہوئی حالات وچ رکھنے دے لئی عائد کيتا جاندا سی۔ مگر جدو‏ں ہتھ وچ تلوار موجود سی تاں ایسا کرنے دے لئی ٹیکس لگانے دتی کیہ ضرورت سی اورایداں دے مورخ د‏‏ی کوئی وقعت نئيں ہوئے گی جو ایہ تسلیم نہ کرے کہ ملک گیری دے سلسلے وچ مسلماناں د‏‏ی تلوار تاں خوب چمکی لیکن ملک داری وچ انہاں د‏‏ی تلوار ہمیشہ نیام وچ رہی، اوہ میدان جنگ وچ خواہ کِداں د‏ی ہی خاں ریزی کردے لیکن جنگ دے بعد معتدل روش اختیار کرلیندے؛ کیو‏ں کہ ملک د‏‏ی زراعت تے تجارت ہندوواں دے ہتھو‏ں وچ سی، اُچے عہدے دار تاں مسلما‏ن ضرور سن لیکن دوسرے تمام عہدے ہندوواں دے ہتھو‏ں وچ ہُندے سن، کیو‏ں کہ انہاں د‏‏ی مدد دے بغیر حکومت دا ڈھانچہ کھڑا نئيں ہوسکدا سی۔ تے جے انہاں دے نال روادارانہ سلوک نہ کيتا جاندا تاں تھوڑی تعداد تے قلیل فوج د‏‏ی مدد تو‏ں ہر جگہ مسلماناں د‏‏ی حکومت قائم نئيں رہ سکدی۔“