دنیا دے مذہباں دیاں کتاباں
انسانی تریخ دا مطالعہ دراصل قوماں دے عروج تے زوال دی داستان اے۔ مستند ذرائع توں معلوم ہُندا اے کہ تریخ دے مختلف ادوار وچ انسان کسی نہ کسی شکل وچ اپنے رب نوں یاد کردا رہیا اے۔ اج وی دنیا دا کوئی گوشہ ایسا نئيں اے جتھے آثارِ مذہب بالکل ناپید ہون۔ بلکہ رواں صدی مذہب دی نشاۃ ثانیہ محسوس ہُندی اے۔ اج دنیا تمام ازماں تے نظام ہائے حیات نوں اپنا کر بے قراری دا شکار اے تے اپنے قلب نوں مطمئن کرنے دے لئی پیغام ربانی نوں سننے دے لئی بے چین اے۔ ایہی وجہ اے کہ ہن یورپ تے مغربی دنیا وچ وی احیائے مذہب دی تحریکات اثر انداز ہورہیاں نيں۔
دنیا دے نمایاں مذاہب دے مننے والے اپنے پاس اک یا ودھ آسمانی کتاباں ہونے دا دعویٰ کردے نيں جو اک حد تک انہاں دے مذہب دی اساسی تعلیمات نوں بیان کردیاں نيں۔ عام طور اُتے ایہ کہیا جاندا اے کہ تمام مذاہب وچ اچھی گلاں نيں، اخلاقی تعلیمات نيں، لہٰذا ایہ تمام ہی مذاہب صحیح نيں۔ قرآن کریم اس مفروضے دے جواب وچ صحیح حقیقت بیان کردا اے۔ ’’ابتداء وچ سب لوک اک ہی طریقے اُتے سن ۔ (فیر ایہ حالت باقی نہ رہی تے اختلافات رونما ہوئے) تب اللہ نے نبی بھیجے جو راست روی اُتے بشارت دینے والے تے کجروی دے نتائج توں ڈرانے والے سن، تے اُنہاں دے نال کتابِ برحق نازل دی تاکہ حق دے بارے وچ لوکاں دے درمیان جو اختلافات رونما ہوگئے سن، انہاں دا فیصلہ کرے — (تے انہاں اختلافات دے رونما ہونے دی وجہ ایہ نہ سی کہ ابتداء وچ لوگو ںکو حق دسیا نئيں گیا سی۔ نئيں) اختلاف اُنہاں لوکاں نے کيتا، جنہاں نوں حق دا علم دتا جاچکيا سی۔ انھاں نے روشن ہدایات پالینے دے بعد محض اس لئی حق نوں چھڈ کے مختلف طریقے کڈے کہ اوہ آپس وچ زیادتی کرنا چاہندے سن ۔ پس جو لوک انبیاء اُتے ایمان لے آئے، انھاں اللہ نے اپنے اِذن توں اُس حق دا راستہ دکھادتا، جس وچ لوکاں نے اختلاف کيتا سی۔ اللہ جسنوں چاہندا اے، راہِ راست دکھادیندا اے ۔‘‘ (البقرۃ: ۲۱۳)
ایہ آیت دسدی اے کہ ابتداء وچ تمام نوعِ انسانی دا دین اسلام سی۔ زمانہ دے نال لوک اپنے اصل دین نوں بھلا بیٹھے تے چند وضعی ادیان اُتے عمل پیرا ہونے لگے۔ قرآن حکیم دی تصریحات دے مطابق حضرت موسیٰؑ نوں توریت، حضرت عیسیٰؑ نوں انجیل تے حضرت داؤدؑ نوں زبور عطا کيتی گئی۔ استوں علاوہ قرآن حکیم وچ صحف ابراہیمؑ تے موسیٰؑ دا وی ذکر اے۔ لیکن جس طرح قرآن تمام انبیاء دا ذکر نئيں کردا ايسے طرح تمام آسمانی کتاباں دا وی ذکر نہیں کردا۔
کتب تورات
[سودھو]تورات یا عہد نامہ عتیق دراصل ۳۹ کتاباں دا مجموعہ اے جنہاں وچوں پنج دے متعلق اہلِ مذہب دا دعویٰ اے کہ ایہ حضرت موسیٰؑ نے تحریر کيتیاں نيں۔ انہاں ۳۹ کتاباں دا مطالعہ ایہ راز افشاں کردا اے کہ بعض ایسی کتاباں وی نيں جو کہ ہن ضائع ہوچکيتیاں نيں تے اوہ عہدنامہ عتیق دا حصہ سن ۔ ایہ کتاباں ۴۵-۴۴۴ وچ عزراؔ نے اپنے حافظہ دی مدد توں مرتب کيتی سن انہاں دے بیان دے مطابق مرتب کردہ کتاباں دی اصل تعداد ۲۰۴ سی۔
دوسری صدی ق م وچ یونانیو ںنے یروشلم اُتے حملہ کيتا تاں کتاباں مقدسہ وی اس دی زد وچ آئیاں ۔ اس دے بعد انھاں فیر مرتب کيتا گیا۔ ۷۰ء وچ رومیاں نے یروشلم نوں تباہ کردتا تے اوہ انہاں کتاباں دے نسخے اپنے نال روما لے گئے۔ مشہور مؤرخ جوزیفس دا بیان اے کہ انہاں کتاباں دا ترجمہ یونانی بولی وچ کیتا گیا۔ ایسی ۲۲ کتاباں دا ذکر جوزیفس نے کيتا اے۔ [۱]
یعنی یروشلم دی تباہی دے بعد جوزیفس دے مطابق یہودیاں دے ہاں صرف ۲۲ کتاباں سن۔ غور طلب نکتہ اے کہ عذرا(فقیہ) نے ۲۰۴ کتاباں نوں مرتب کيتا سی تے ۳۹ کتاباں نوں اج کتاباں تورات دی حیثیت توں پیش کيتا جاندا اے۔ یعنی اِنّا تاں ضرور اے کہ انہاں ناں نہاد آسمانی نسخےآں دا اک حصہ وضعی اے۔ عہد نامہ عتیق دی تحریفات دا ذکر انسائیکلوپیڈیا برٹانیدا ميں انہاں لفظاں وچ ملدا اے: ’’عرصہ دراز تک کتاباں مقدسہ دا مطالعہ جرح و تعدیل دے مسلمہ اصول توں محروم رہیا۔ یہود محض اس عبرانی نسخہ دی پیروی کردے سن جس دی نسبت مشہور سی کہ غالباً دوسری صدی عیسوی وچ مرتب کيتا گیا اے تے بعد وچ احتیاط توں محفوظ رکھیا گیا لیکن اس نسخہ وچ چند تحریفات تاں ایسی نيں جو ہن صاف صاف نظر آجاندیاں نيں تے غالباً اک کافی تعداد ایسی تحریفات دی وی اے جنہاں دی شاید پورے طور اُتے قلعی نہ کھل سکے۔ [۲]
اسی طرح جوژف اپنی کتاب Judaism as creed and life وچ لکھدا اے ’’بائبل دی بعض کہانیاں بالکل افسانے نيں، اگرچہ نہایت حسین تے عبرت آموز،باقی رہے علوم وفنون سو اوہ اس زمانہ دی سطح دے مطابق نيں جس وچ انہاں کتاباں دے مصنف پیدا ہوئے۔
ان تصریحات توں ایہ اہم حقیقت واضح ہوگئی کہ موجودہ عہد نامہ عتیق خود مذہبی طبقہ دے علماء دے نزدیک وی استناد توں محروم اے۔ یعنی مذہب دی اصل تعلیمات تک رسائی انہاں کتاباں مقدسہ دے ذریعہ ممکن نئيں اے۔ Leslie Paulاپنی کتاب The Annihilationماں لکھدا اے کہ ’’عہد نامہ عتیق یا جدید، سائٹنفک اصطلاح وچ خدا دے لفظ نئيں۔‘‘ [۳]
عہد نامہ جدید اناجیل
[سودھو]عیسائی مذہب دے مننے والے وی اپنے پاس خدا دی کتاب ہونے دا دعویٰ کردے نيں۔ قرآنِ کریم نے انجیل دے من جانب اللہ ہونے دی تصدیق انہاں لفظاں وچ کیتی اے : ’’اس نے تسيں اُتے ایہ کتاب نازل کی، جو حق لے کے آئی اے تے انہاں کتاباں دی تصدیق کررہی اے جو پہلے توں آئی ہوئیاں سن۔ اس توں پہلے اوہ انساناں دی ہدایت دے لئی تورات تے انجیل نازل کرچکيا اے۔ (آل عمران:۳) اس آیتِ کریمہ وچ کس انجیل دے من جانب اللہ ہونے دی تصدیق کيتی گئی اے ؟ اس دا جواب دیندے ہوئے مولانا ابوالاعلیٰ مودودی لکھدے نيں کہ ’’انجیل ناں اے دراصل انہاں الہامی خطبات دا تے اقوال دا جو مسیح علیہ السلام نے اپنی زندگی دے آخری ڈھائی تن برس وچ بحیثیت نبی ارشاد فرمائے۔ اوہ کلمات طیبات آپ دی زندگی وچ لکھے تے مرتب کیتے گئے سن یا نئيں اس دے متعلق ہن ساڈے پاس کوئی ذریعہ معلومات نئيں اے۔ ممکن اے بعض لوکاں نے انھاں نوٹ کرلیا ہوئے تے ممکن اے کہ سننے والے معتقدین نے انہاں نوں زبانی یاد کررکھیا ہوئے۔ بہرحال اک مدت دے بعد جدوں آنجناب دی سیرت پاک اُتے مختلف رسالے لکھے گئے تاں انہاں وچ تاریخی بیان دے نال نال اوہ خطبات تے ارشادات وی جگہ جگہ حسب موقع درج کردیے گئے، جو انہاں رسالےآں دے مصنّفین تک زبانی روایات تے تحریری یادداشتاں دے ذریعے پہنچے سن ۔ اج متی، مرقس، لوقا تے یوحنا دی جنہاں کتاباں نوں انجیل کہیا جاندا اے دراصل اوہ انجیل نئيں نيں بلکہ انجیل حضرت مسیح علیہ السلام دے اوہ ارشادات نيں جوان دے اندر درج نيں۔‘‘ [۴]
ایہ معلوم ہوجانے دے بعد کہ قرآن حکیم دی رو توں اناجیل اربعہ دا کون سا حصہ دراصل انجیل اکھوائے جانے دا مستحق اے۔ ایہ تحقیق وی ضروری اے کہ موجودہ اناجیل دی عیسائی مذہب وچ کیہ حیثیت اے تے اوہ کس طرح وجود وچ آئیاں ۔ سب توں پہلے اس سلسلے دی پہلی کتاب متی دی انجیل اُتے نظر ڈالئی۔
متی دی انجیل
[سودھو]اناجیل اربعہ دی مذہبی حیثیت دے بارے وچ جناب عماد الحسن آزاد فاروقی لکھدے نيں کہ ’’عیسائیت دی ایہ اولین مقدس تحریراں نہ صرف عیسائیت دے ابتدائی عقائد، بلکہ حضرت عیسیٰؑ دے بارے وچ وی جاننے دے لئی ہماریا واحد بنیادی ماخذ نيں۔ اس مجموعہ وچ چار اناجیل یعنی انجیل بہ روایت متی، انجیل بہ روایت مرقس انجیل بہ روایت لوقا، انجیل بہ روایت یوحنا شامل نيں۔‘‘ [۵]
اس اقتباس توں اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ انہاں چار اناجیل دی اساسی حیثیت مذہب عیسائیت وچ مسلم اے۔ متی دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ سب توں قدیم اے حالانکہ اس دے بارے وچ ایہ حالے تک متعین نئيں ہوسکا اے کہ ایہ کس نے مرتب کيتی تے کس سن وچ مرتب کيتی گئی۔ زمانۂ تالیف دے متعلق جناب غلام احمد پرویزؔ رقم طراز نيں : ’’عہد تالیف دے متعلق عام طور اُتے خیال اے کہ ایہ ۶۱ء تے ۶۵ء دے درمیان مرتب ہوئی لیکن پروفیسر ہارنک دے نزدیک اس دا زمانۂ تالیف ۸۰ء تے ۱۰۰ء دے درمیان اے۔ بہرحال زمانۂ تالیف ۶۱ء ہوئے یا ۱۰۰ء تریخ دے صفحات وچ اس انجیل دا نشان ۱۷۳ء توں پہلے نئيں ملدا۔‘‘ [۶]
حضرت عیسیٰؑ دے حواریاں دے متعلق معلوم ذرائع ایہ دسدے نيں کہ اوہ سب دے سب اَن پڑھ سن ۔ حضرت عیسیٰؑ دی بولی آرامی سی لیکن ایہ انجیل یونانی بولی وچ لکھی گئی بعد وچ اس دا ترجمہ عبرانی وچ کیتا گیا۔
مرقس دی انجیل
[سودھو]اس بارے وچ اختلاف اے کہ متی زیادہ قدیم اے یا مرقس۔ بعض مؤرخین دا خیال اے کہ سب توں قدیمی انجیل مرقس اے۔ اس کتاب (انجیل کا) زمانۂ تالیف ۶۴ء اے۔ [۷]
لوقا دی انجیل
[سودھو]تیسری انجیل لوقاؔ اے۔ کہیا جاندا اے کہ اسنوں پہلی صدی دے اخیر وچ مرتب کيتا گیا۔
یوحنا دی انجیل
[سودھو]چوتھی انجیل یوحنا دی اے۔ جسنوں عام طور اُتے حضرت عیسیٰؑ دے حواری یوحناؔ دی طرف منسوب کيتا جاندا اے ۔لیکن چونکہ جدید تحقیق دے مطابق حواری کتابت دے فن توں ناواقف سن اس لئی بعض علماء مذاہب دے مطابق ایہ یوحنا ایشیائے کوچک دا رہنے والا سی۔ اس انجیل وچ فلسفہ یونان دی پوری پوری چاشنی موجود اے۔
موسیورینان لکھدا اے:
’’حضرت مسیح دی تعلیم وچ عملی اخلاقیات یا شرعی قوانین دا کوئی سراغ نئيں ملدا۔ صرف اک مرتبہ شادی دے بارے وچ آپ نے حتمی طور اُتے کچھ فرمایا تے طلاق دی ممانعت کیتی۔‘‘ (ص ۴۸، مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں) اناجیل دے متعلق جو ڈ لکھدا اے کہ ’’سیاسی تے اقتصادی معاملات دے متعلق (حضرت) عیسیٰؑ دی تعلیم افسوس ناک حد تک مبہم اے۔ جس دا نتیجہ ایہ اے کہ مسیحی علماء سرمایہ داری، استعماریت، غلامی، جنگ، قیدوبند (دشمناں) نوں زندہ جلیانا تے تکلیف دینا، غرضیکہ جس چیز نوں چاہن بلا دقت مسیح دی تعلیم توں ثابت کرسکدے نيں۔‘‘ (ص ۴۸، ایضاً) اسی طرح اناجیل اربعہ دی بہت ساریاں تعلیمات باہم متضاد نيں تے خدا دا صحیح تے واضح تصور پیش کرنے توں قاصر نيں۔ ايسے طرح حضرت عیسیٰؑ دا کردار وی اکثر تھاںواں اُتے بری طرح مسخ کرکے پیش کيتا گیا اے جو سب توں زیادہ تکلیف دہ پہلو اے۔ چارلس گور لکھدا اے کہ:
’’سینٹ کروسٹم دی طرح میرے لئی وی اس امر نوں تسلیم کرنا ناممکن اے کہ اناجیل غلطی توں مبرا نيں۔‘‘ [۸]
مذہب زرتشت
[سودھو]مذہب زرتشت دا مطالعہ دراصل اہلِ ایران دے سب توں قدیم تے معروف مذہب دا مطالعہ اے۔ اس مذہب دی نسبت عام طور توں زرتشت دی طرف کيتی جاندی اے جنہاں دے زمانہ دا تعین اج تک نئيں ہوسکا اے۔ ہاگ Haugاور بنسنBunsen دی تحقیق دے مطابق انہاں دا زمانہ ۲۲۰۰ ق م توں ۲۴۰۰ ق م دے درمیان اے۔ جدوں کہ Dr. Prideu دے مطابق زرتشت دارا (شاہ ایران) دے ہمعصر سن ۔ دوسری طرف Rene Guenon دا خیال اے کہ لفظ زرتشت کسی خاص شخص نئيں بلکہ منصب دا ناں اے جس وچ نبوت تے قانون سازی دا مفہوم پنہاں اے۔
اوستا
[سودھو]زرتشت مذہب دی سب توں مقدس کتاب اوستا نوں سمجھیا جاندا اے جس دے متعلق جناب عماد الحسن آزاد فاروقی لکھدے نيں کہ: ’’اس مذہب دی مقدس کتاب اوستا، جو زرتشت دے جدید مطالعہ دا سب توں وڈا ماخذ اے، زمانے دی دست برد توں محفوظ نہ رہ سکی تے کہیا جاندا اے کہ اج صرف اس دا اک چوتھائی حصہ موجود اے۔،، [۹]
ایہ کتاب اصلاً پہلوی بولی وچ اے اس کتاب وچ کتھاواں دی بولی ذرا مختلف اے جس دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہی دراصل جناب زرتشت توں منسوب حصہ کتاب اے۔ ایہ مقدس کتاب کدوں تے کس نے مرتب کيتی اس دے بارے وچ کوئی حقیقی تے مستند معلومات یا کتاب دی اصلیت حالے تک معلوم نئيں ہوسکی فقط اِنّی گل معلوم اے کہ پنجويں صدی ق م وچ ایران وچ اس مذہب دے ستر فرقے موجود سن جنہاں وچوں ہر اک دا دعویٰ سی کہ اصلی اوستا صرف اس دے پاس اے۔ تے دوسرےآں دے پاس جعلی اوستا اے۔ انہاں اختلافات نوں مٹانے دے لئی شاہ ایران نے اک کونسل دا انعقاد کيتا، جس وچ اک کثیر تعداد نے شرکت کيتی۔ اس سلسلے وچ غلام احمد پرویزؔ لکھدے نيں کہ ’’یہ گروہ اس قدر کثیر سی کہ کونسل دا انعقاد مشکل ہوگیا۔ اس لئی انہاں وچوں صرف ست مقدس مغ منتخب کیتے گئے جو اپنے زہد تے علم و بصیرت دی بنا اُتے معتمد علیہ تصور کیتے جاندے سن ۔ اس دے بعد کیہ ہویا؟ ایہ گبن دے لفظاں وچ سنیے: ’’انہاں ست مغاں وچوں اک مقدس نوجوان، ادوادیرف نامی دے سامنے آتشاں شراب دے تن پیالے پیش کیتے گئے۔ اس نے انھاں پیتا تے اس دے بعد لمبی تے گہری نیند سوگیا۔ جدوں اوہ بیدار ہويا تاں اس نے بادشاہ تے ہور حاضرین نوں دسیا کہ اس نے کس طرح آسماناں دی سیر دی اے۔ ایتھے مقدس دیوتاواں توں اس دی ملاقات ہوئی۔ سننے والےآں دے شک و شبہ دے خیالات اس نوجوان دی مافوق الفطرت شہادت (آسمانی) دے سامنے دب گئے تے اس طرح زرتشت دے مذہب دا ضابطۂ قوانین مرتب کردتا گیا۔،، [۱۰]
ژند اوستا دے علاوہ دوسرا مجموعہ کتاباں وساتیر اے۔ ایہ دراصل پندرہ لوک دی طرف منسوب اے اس مجموعہ وچ اک طرف اعلیٰ تعلیمات وی نيں تاں دوسری طرف اگ تے ستارےآں دی پرستش دا وی ذکر اے۔
تعلیم تے بنیادی عقائد
[سودھو]مذہب زرتشت دے مطابق خیر دا مظہر ہرمزو اے جدوں کہ اہرمن شر دا پیکر تے تاریکی دا سرچشمہ اے۔ انہاں دونے خداواں وچ اک مستقل کشمکش جاری اے۔ اس دے علاوہ مجوسی مذہب وچ زرتشت توں وی زیادہ اک ہور ہستی نوں اہمیت حاصل اے، جسنوں مترا یا مصرا کہیا جاندا اے۔ جناب غلام احمد پرویزؔ لکھدے نيں کہ ’’مترا دے متعلق انہاں دا عقیدہ اے کہ اوہ نوع انسانی دی نجات دے لئی دنیا وچ آیا۔ دنیا والےآں نے اسنوں سخت اذیتاں پہنچاواں تے بالآخر اس نے اپنی جان دے کے انسانی گناہاں دا کفارہ ادا کردتا تے تیسرے دن اپنی قبر توں زندہ جی اٹھا۔ مترا دی خارق عادت پیدائش دا دن ۲۵؍دسمبر قرار دتا جاندا اے تے مرکر جی اٹھنے دا دن ۲۵؍مارچ۔ مترا دے متعلق ایہ وی عقیدہ اے کہ اوہ آخری زمانہ وچ فیر دنیا وچ آئے گا تے اس دے ہتھوں بالآخر حق دی فتح تے باطل دی مکمل شکست ہوئے گی۔ [۱۱]
غور کرو تاں ایہ تقریباً اوہی تصور اے جو دینِ اسلام وچ حضرت عیسیٰؑ دی دو بارہ آمد تے انہاں دے ذریعے عدل دی حکومت دے قیام دے متعلق احادیث دے توسط توں سانوں ملدا اے۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ غالباً حضرت عیسیٰؑ تے انہاں دی تعلیمات دا اثر اے جو کہ زرتشت مذہب اُتے براہِ راست اثر انداز ہويا۔ استوں علاوہ مذہب زرتشت وچ مترا دی حیثیت انسان تے خدا دے درمیان وسیلہ دی اے۔ اس طرح ایہ کہیا جاسکدا اے کہ موجودہ مذہب زرتشت وچ مترا نوں مرکزی حیثیت حاصل اے۔
وید (ہندو مت)
[سودھو]بنارس ہندو یونیورسٹی دی کوٹ کونسل تے سینٹ دے ممبر گووند داس اپنی کتاب ہندوازم وچ لکھدے نيں: ’’اگرچہ سب توں پہلے اس امر دا تعین کرلینا نہایت ضروری اے کہ ہندو مت کسے کہندے نيں تے اس دا مآخذ کيتا اے ؟ لیکن جنھوںنے اس سوال دا جواب دینے دی کوشش کيتی اے، اوہ خوب جاندے نيں کہ اس دا جواب کس قدر مایوس کن اے۔ ہندو دھرم دی کوئی تعریف Definitionممکن نئيں اس لئی کہ اس دے حدود ہی متعین نئيں۔ ایہ باب دراصل علم الانسان توں متعلق سی جسنوں بدقسمتی توں مذہب دا ناں دے دتا گیا۔ ویداں توں شروع ہوکے تے چند اک قبیلے دے رسم و رواج نوں اپنی آغوش وچ لے کے ایہ اگے ودھیا تے اک برف دے گولے دی طرح مختلف زمانےآں وچ لڑھکتے لڑھکتے اپنے حجم وچ بڑھدا چلا گیا تے جس قوم تے قبیلہ توں ایہ متمسک ہويا اس دے رسوم تے تخیلات نوں اپنے اندر جذب کردا گیا حتیٰ کہ اس وقت تک ایہ سلسلہ جاری اے۔ ایہ مذہب محیط کل، ہمہ گیر، ہر اک نوں اپنے اندر جذب کرنے والا، سب کچھ برداشت کرلینے والا، ہر اک نوں (اپنی اپنی جگہ) مطمئن رکھنے والا تے ہر اک دے ارشاد دی تعمیل کرنے والا واقع ہويا اے۔،، [۱۲]
مسٹر گووند داس دے مطابق ہندو دھرم اپنے اندر اِنّی لچک رکھدا اے کہ اس وچ وقت تے حالات دے نال ردوبدل دا امکان پہلے وی سی تے ہن وی اے۔ اس دی اک وجہ گووند داس جی دے نزدیک ایہ وی اے کہ ہندو دھرم دی کوئی متعین تعریف تے حدود نئيں نيں۔
اس دے بعد جناب گووند داس لکھدے نيںکہ ہندوہونے دے لئی
(۱) ہندو گھرانے وچ پیدا ہونے دی وی شرط نئيں
(۲)بھارت ورش دے حدود دے اندر پیدائش دی وی شرط نئيں
(۳) ویداں اُتے ایمان وی ضروری نئيں۔ گیتا وڈی سختی توں ویداں دی تکذیب کردی اے۔
(۴) ذات پات (یعنی ورناں دی تقسیم) دا عقیدہ وی ضروری نئيں۔
(۵) گائے دی تقدیس تے برہمناں دی عظمت دا عقیدہ وی ضروری نئيں۔ اچھوت گائے دا گوشت بلا اعتراض کھا جاندے نيں۔
(۶) خدا اُتے ایمان وی ضروری نئيں۔ ہندوواں دے چھ قدیمی مذاہب فلسفہ وچ یوگ دے سوا تے کوئی خدا دا قائل نئيں۔
(۷) زنّار دی وی شرط نئيں۔
(۸) کھانے پینے وچ حلال وحرام دی وی کوئی پابندی نئيں جو اک دے نزدیک حلال اے، اوہ دوسرے دے نزدیک حرام اے ۔
(۹) کوئی رسم و رواج وی ایسا نئيں جو لاینفک ہوئے۔
(۱۰) کرم (جزا و سزا) روح تے اوتاراں اُتے ایمان رکھنا وی ضروری نئيں۔
(۱۱) ’’ہندولاء،، (ہندوواں دے مروجہ قانون) دا اطلاق وی ضروری نئيں۔ اس لئی کہ ایہ قانون وی متضاد عناصر دا مجموعہ اے جو اک دے نزدیک نہایت ضروری اے تے دوسرے دے ایتھے یکسر غیر ضروری اے۔
(۱۲) نسل تے رنگ دا امتیاز وی کوئی ضروری شرط نئيں، لہٰذا اس توں ظاہر اے کہ ہر اوہ شخص جو ہندو کہلانے توں انکار نئيں کردا، ایويں کہیے کہ جو اقرار کردا اے کہ اوہ ہندو اے ، ہندو قرار دتا جاسکدا اے۔ [۱۳]
پنڈت جواہر لال نہرو نے اپنی معروف کتاب ہندوستان دی تلاش (The Discovery of India) جو ۱۹۴۶ء وچ شائع ہوئی سی ہندو ازم دے متعلق اظہارِ خیال کردے ہوئے لکھیا اے کہ ’’ہندو ازم بحیثیت اک عقیدہ دے بالکل مبہم، غیر متعین تے بوہت سارے گوشےآں والا واقع ہويا اے جس وچ ہر شخص نوں اس دے مطلب دے مطابق گل مل جاندی اے۔ اس دی تعریف دسنیا ممکن نئيں اے۔ حتی ٰ کہ حتمی طور ایہ کہنا وی مشکل اے کہ آیا ایہ کوئی مذہب وی اے یا نئيں۔ ایہ اپنی موجودہ شکل و صورت وچ بوہت سارے عقائد تے رسوم دا مجموعہ اے جو اعلیٰ توں اعلیٰ وی نيں تے ادنیٰ توں ادنیٰ وی، باہم دگر مختلف۔ حتی کہ اک دوسرے توں متضاد، اس دا لازمی عنصر غالباً جذبہ رواداری اے۔ مہاتما گاندھی نے کوشش کيتی اے اس دی تعریف پیش کرسکن چنانچہ اوہ لکھدے نيں:
’’جے میرے توں کہیا جائے کہ ہندو مذہب دی تعریف بیان کرو تاں وچ صرف اِنّا کہواں گا کہ ایہ عدم تشدد دے ذریعہ سچائی دی تلاش دا ناں اے۔ اک شخص خواہ خدا نوں منے وی نہ لیکن فیر وی اوہ ہندو کہلاسکدا اے۔ ہندو ازم نہایت شدت توں سچائی دی تلاش دا ناں اے۔ ہندو ازم سچائی دا مدہب اے۔ سچائی ہی خدا اے۔ خدا دے انکار توں اسيں واقف نيں لیکن سچائی توں انکار کدرے نئيں سنیا گیا۔،،
گویا گاندھی دے لفظاں وچ اہنسا تے سچائی ایہ اے ہندو مذہب ، لیکن بوہت سارے مشہور تے سچے ہندو کہندے نيں کہ اہنسا ہندو مذہب دا جزو نئيں اے۔ لہٰذا باقی رہ گئی صرف سچائی جسنوں ہم مذہب کہہ سکدے نيں لیکن ایہ تاں کوئی تعریف نئيں۔،، [۱۴]
پنڈت جواہر لال نہرو دے نزدیک ہندو مذہب دا اہم تے ضروری جز جذبہ رواداری اے تے گاندھی جی دی ماناں تاں ہندو مذہب صرف سچائی دی تلاش اے۔ ہن ظاہر اے کہ ایہ تلاش اک خاص فرد دے لئی مفید وی ہوسکدی اے تے لاحاصل بھی۔ ايسے طرح گووند داس جی دے مطابق ہندو ازم تے لفظ ہندو دی تعریف کرنا اک نہایت مشکل کم اے۔
اس پریشان کن مرحلے دے بارے وچ کدرے ایہ خیال نہ کیجیے کہ ایہ کچھ اج دے مفکرین دی آراء یا تحقیق دا نتیجہ اے یا چند سیاسی مدبرین دے بیانات نيں۔ نئيں بلکہ خود منوجی دا قول اے کہ ’’دھرم دی سچی اتباع اپنے آپ نوں اپنے ماحول دے قالب وچ ڈھال لینے دا ناں اے۔،، [۱۵]
ہندو مذہب دا مطالعہ اک مشکل تے الجھن وچ ڈالنے والا کم اے اس واقعہ دا اعتراف ہندواسکالرس دے علاوہ بعض مستشرقین تے مغربی علماء نے وی کيتا اے جداںGeorge Sartonاپنی کتاب Introduction of the History of Science وچ لکھدا اے:
’’وقائع نگاری دے فقدان دی وجہ توں ہندو سائنس دا مطالعہ بہت دشوار ہوچکيا اے ہندوواں دی بیان کردہ تواریخ ايسے صورت وچ قابلِ یقین سمجھی جاسکدیاں نيں جدوں انہاں دی توثیق غیر ہندی (یونانی، عربی، چینی) مؤرخ کرن۔،، [۱۶]
خود بھائی پرمانند دا ارشاد اے کہ ’’ہندوستان وچ عام طور اُتے جو تاریخی کتاباں رائج نيں انہاں دے تن حصے نيں۔ زمانہ قدیم جو کہ بالکل نامکمل اے بدقسمتی توں ساڈے بزرگاں نوں اپنے حالات قلم بند کرنے دا شوق نہ سی، تے جوکچھ حالات لکھے ہوئے ملدے نيں، اوہ شاعرانہ مبالغہ توں بھرے ہوئے نيں۔ جنہاں دی امداد توں صحیح واقعات تک پہنچنا محال اے۔ غالباً سوسائٹی دے اندر ایسی تبدیلیاں ہوئی ہی نہ ہاں گی، جنہاں نوں قلم بند کرنے دا انھاں خیال آندا۔،، [۱۷]
وید کیہ نيں
[سودھو]’’وید دے لفظی معنی نيں علم۔ اگرچہ اج کل عام طور اُتے ایہی سمجھیا جاندا اے کہ وید چار کتاباں دا ناں اے لیکن درحقیقت ایہ کسی خاص کتاب دا ناں نئيں ڈاکٹر سریندر ناتھ داس گپتا اپنی مشہور کتاب A History of Indian Philosiphy Vol. No.1 وج لکھدے نيں: ’’اک مبتدی جسنوں پہلے پہل سنسکرت لٹریچر توں متعارف کرایا جائے ایہ دیکھ کے پریشانی سی محسوس کرے گاکہ متضاد مطالب تے موضوعات اُتے مختلف مستند کتاباں نيں لیکن انہاں سب دا ناں وید یا سرتی (سنی سنائی گلاں) اے۔ ایہ اس لئی کہ وید اپنے وسیع مفہوم دے اعتبار توں کسی خاص کتاب دا ناں نئيں بلکہ ایہ ناں اے نیڑے دو ہزار سال دے طویل عرصہ اُتے پھیلے ہوئے لٹریچر کا۔ چونکہ ایہ لٹریچر مظہر اے۔ اس علمی تگ و تاز دے ماحصل دا جو ہندوستان دے رہنے والےآں نے مختلف اطراف و جوانب وچ اس قدر طویل عرصہ وچ جمع کيتا، اس لئی اسنوں لازماً متضاد عناصر دا مجموعہ ہونا چاہیے۔ ،، [۱۸]
معلوم ہويا کہ وید دی اصل حیثیت اک ایداں دے لٹریچر دی اے جو کہ سانوں دو ہزار سال تک پھیلے ہوئے زمانے دی معاشرت تے حالاتِ زندگی توں واقف کراندی اے تاں اس دی مذہبی حیثیت کيتا ہونی چاہیے؟ دوہزار سال دے اس طویل عرصے وچ جو کچھ باشندگان ہند دی معاشرت وچ تبدیلی ہوئی اسنوں اس لٹریچر دی مدد توں کسی حد تک سمجھیا جاسکدا اے۔ اس مجموعہ نوں اس دے موضوعات دی مناسبت توں چار حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا اے۔
۱- سمہت یا گیتاں دا مجموعہ
۲- برہم
۳- آریک
Aryan Yakas ۴- اپنشد
چاروید
[سودھو]اول الذکر سمہت دے چار حصے نيں جو وید دے ناں توں معروف نيں سب توں پرانا وید رگوید اے گرچہ پراناں دے مطابق سب توں پہلے یجروید سی اسنوں توڑ پھوڑ کر چار وید بنالئی گئے۔ (بحوالہ ہندوازم) انہاں دو ویداں دے علاوہ اتھروید تے سام وید وی اپنی مستقل حیثیت رکھدے نيں۔ عجیب گل ایہ اے کہ بائبل عہد عتیق تے عہد جدید دی طرح ویداں اُتے وی اک زمانہ ایسا آیا جدوں اوہ بالکل ضائع ہوگئے کہیا جاندا اے کہ شروع وچ اک ہی وید سی۔ بعد وچ رشی ویاس جی نے چار حصےآں وچ تقسیم کردتا۔ کیونجے معلوم تریخ دے مطابق وید ضائع وی ہوچکے سن تے ویاس جی نے انھاں ازسر نو ترتیب دتا۔ سوال پیدا ہُندا اے کہ کیہ ایہ اوہی وید اے جو بھلادتا گیا سی یا ضائع ہوگیا سی۔ اس دے متعلق مسٹر گووند داس لکھدے نيں: ’’ہم نہایت آسانی توں کہہ سکدے نيں کہ اوہ کتاباں جو اج ساڈے پاس موجود نيں، ویاس دے مرتب کردہ نسخہ دے مطابق نئيں نيں۔ اس لئی کہ روایات دی رو توں ویاس وی کئی ہوگزرے نيں تے اس دے علاوہ ویداں دے کئی تے ترتیب دہندگان، سمہت لٹریچر جو اج ساڈے پاس اے، اوہ تاں اس مجموعہ دا پنجواں حصہ وی نئيں جو اج توں نیڑے ۲۲۰۰ سال پیشتر مہا بھاشا کہ زمانے وچ موجود سی۔ <ref(ہندوازم، ص ۹۴)</ref>
ویداں دا زمانہ تصنیف تے تعلیمات
[سودھو]ویداں دی تعلیم تے عقائد تے اوستا (مذہب زرتشت دی کتاب) وچ بہت کچھ مماثلت پائی جاندی اے ايسے لئی مؤرخین نے ویداں دا زمانہ تصنیف متعین کرنے دی کوشش کيتی اے۔ اگرچہ اس وچ وی کچھ اختلافات نيں۔ مسٹر بال گنگا دھر تلک انہاں دی تصنیف دا زمانہ ۴۰۰۰ ق م تے مسٹر ہاگ نیڑے ۲۴۰۰ ق م قرار دیندے نيں۔ البتہ پروفیسر میکس ملر دی تحقیق دی رو توں انہاں دا زمانہ زیادہ توں زیادہ ۱۲۰۰ ق م قرار دتا جاسکدا اے ۔میکس ملر دے مطابق ویداں دے عہد نوں چار حصےآں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے:
۱- سوتر لٹریچر ۲۰۰ – ۶۰۰ ق م تک
۲- براہمن ۶۰۰ توں ۸۰۰ ق م تک
۳- منتر ۸۰۰ توں ۱۰۰۰ ق م تک
۴-چھند (رگوید دے آخری حصہ سمیت) ۱۰۰۰ توں ۱۲۰۰ ق م تک۔
ویداں وچ متعدد بار تحریفات وی ہُندی رہیاں تے حذف و وادھا دا عمل وی جاری رہیا۔ ایہ حقیقت پوران وچ اس طرح بیان کيتی گئی اے کہ ’’اس اک وید وچ متعدد بار تحریف ہوئی اے۔ رشیاں دی نسلاں نے اس وچ نگاہ دی خرابی تے دل دی لغزش دی وجہ توں بہت ساریاں اختلافی چیزاں داخل کردتیاں [۱۹]
ویداں دے مطالعہ توں ساڈے سامنے قدیم آریاں دے معاشرتی حالات دی اک تصویر تے انہاں دی زندگی دی جھلک دکھادی دیندی اے۔ مثلاً یجروید، ادھیائے ۱۲ منتر ۸۲ وچ لکھیا اے : ’’اے انسان! جس طرح طاقت ور گائے نباتات کھا کر بچھڑے تے انساناں دے لئی عمدہ دُدھ دیندی اے ايسے طرح تاں وی پھل پھُلاں دے رس دا استعمال کرکے اپنے جسم تے آتماکی طاقت حاصل کر۔،، ویداں وچ خدا دا تصور شرک دی آمیزش لئی ہوئے اے کیونجے ہندو دھرم دی اساس دیوتاواں دی پرستش اُتے اے۔ ايسے لئی اتھروید کھنڈ ۱۱، اشلوک ۲، منتر ۵-۶ وچ لکھیا اے : ’’ہے پشوپتی! جیوواں دے سوامی پرماتمن! تیرے مکھ نوں نمسکار اے۔ اے پربھو! سرواتپاک ایشور! تیری جو چکشوئاں (اکھاں) نيں، انہاں نوں نمسکار اے۔ تیری تووچا (چمڑی، جسم) نوں نمسکار اے۔ اے پرمیشور! تیرے انگاں نوں نمسکار اے۔ تیرے تے بھج نوں نمسکار اے، تیری جیبھ نوں نمسکار اے۔،، ايسے طرح ہر کم تے ہر ضرورت دے وکھ وکھ دیوتا نيں بلکہ ہر چیز دا جداگانہ دیوتا اے مثال دے طور اُتے اتھروید کھنڈ ۵ اشلوک ۲۴ وچ اے ’’سوتا دیوتا حاملہ عورتاں دا دیوتا اے۔ اگنی دیوتا نباتات دا مالک اے وغیرہ۔،، دیوتاواں دی تعداد دے متلق گووند داس جی لکھدے نيں :’’ویداں وچ ۳۳ دیوتا سن لیکن بعد وچ انہاں دی تعداد ۳۲ کروڑ پہنچ گئی۔،،
معاملات دی دنیا تے عائلی زندگی دے متعلق ویداں دی تعلیم دا اک حد تک اندازہ اتھروید کھنڈ ۵ اشلوک ۱۷، منتر ۱۱-۸ توں لگایا جاسکدا اے اس وچ لکھیا اے کہ ’’جے کسی اک عورت دے پہلے دس غیر برہمن خاوند موجود نيں جے برہمن اس دا ہتھ پکڑلے تاں اوہی اکیلا اس دا خاوند سمجھیا جائے گا۔،، [۲۰] اس طرح ایہ کہیا جاسکدا اے کہ وید وی خدا دے صحیح تصور تے اس دے نتیجے وچ نظام زندگی دی تعمیر دے باب وچ واضح رہ نمائی کرنے توں قاصر نيں۔
ہورویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ (بحوالہ مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں، ص ۲۱)۔
- ↑ (ص ۲۸، مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں)
- ↑ (ص ۱۷۵)
- ↑ (تفہیم القرآن، حصہ اول، ص ۲۳۲)
- ↑ (ص ۲۷۹، دنیا دے وڈے مذاہب)
- ↑ (ص ۴۵، مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں)
- ↑ (بحوالہ تریخ کلیسا)
- ↑ (The Holy Spirit and Church)
- ↑ (دنیا دے وڈے مذاہب، ص ۱۵۵)
- ↑ (مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں، ص ۷۱)
- ↑ (ص ۷۵، مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں)
- ↑ (ص۴۵)
- ↑ (ہندو ازم، ص ۵۰-۵۷)
- ↑ (ص ۵۳)
- ↑ (ہندو ازم، ص ۵۹)
- ↑ (ص ۳۶)
- ↑ (بحوالہ مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں، ص ۸۷)
- ↑ (بحوالہ مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں، ص ۹۰)
- ↑ (بحوالہ مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں، ص ۹۹)
- ↑ (ص۱۱۵، مذاہب عالم کی آسمانی کتابیں)