دارا اول

دارا اول
تاریخ پیدائش	سنہ 550 ق م
تاریخ وفات	سنہ 486 ق م
مدفن	مقبرہ دارا اول ،  نقش رستم
شہریت	ھخامشی سلطنت
اولاد	خشیارشا اول
خاندان	ہخامنشی خاندان
مناصب
شاہ شاہان
دفتر وچ ۲۹ ستمبر ۰۵۲۲ ق.م  – ۱ اکتوبر ۰۴۸۶ ق.م
بردیا   خشیارشا اول
فرعون
دفتر وچ ۲۹ ستمبر ۰۵۲۲ ق.م  – ۱ اکتوبر ۰۴۸۶ ق.م
بردیا   خشیارشا اول
ہور معلومات
پیشہ	ریاست کار ،  عسکری قائد ،  شاہی حکمران
پیشہ ورانہ زبان	قدیم فارسی
عسکری خدمات
عہدہ	کمانڈر ان چیف

داراب دا مخفف۔ یونانی داریوش۔ ایران دا عظیم شہنشاہ تے فاتح۔ گستاسپ دا بیٹا تے ہنجامنشی خاندان تو‏ں سی۔ کمبوجیا د‏‏ی وفات تے غاصب گمدا دے قتل دے بعد مدائن دے تخت اُتے بیٹھیا۔ تن سال تک اندرونی بغاوتاں نو‏‏ں فرو کرنے دے بعد مدائن دے تخت اُتے بیٹھیا۔ تن سال تک اندرونی بغاوتاں نو‏‏ں فرو کرنے وچ مصروف رہیا۔ فیر سلطنت دے نظم و نسق د‏‏ی اصلاح د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ سلطنت نو‏‏ں 28 صوبےآں وچ تقسیم کيتا۔ اس وچ گندھارا، مکران، بلوچستان، عرب تے مصر قابل ذکر نيں۔ ہر صوبے وچ اک د‏‏ی بجائے تن حاکم ’’گورنر، جنرل تے وزیر ‘‘ مقرر کیتے۔

دار خورس دا داماد تے اس دا تعلق ہخامنشی خاندان د‏‏ی دوسری شاخ تو‏ں سی۔ اس لئی اوہ تخت دا جائز حقدار نئيں سی۔ دوسرا اس نے اک ایداں دے شخص نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے تخت حاصل کيتا سی جس نو‏‏ں لوک بردتاBrdya سمجھدے سن ۔ ایہی وجہ اے اس دے تخت نشین ہُندے ہی ملک وچ بغاوت د‏‏ی اگ بھرک اٹھی۔ ہیروڈوٹس نے اس خاندان دا جو شجرہ دتا اے اسنو‏ں دارا نے کتبہ ’بے ستون Behistum‘ وچ کندہ کروایا اے اوہ ایہ نيں ”میری نسل دے اٹھ بادشاہاں نے میرے تو‏ں پہلے حکومت کیت‏‏ی اے وچ نواں ہون۔

دارا اول

دارا اول دا جاری کردہ سکہ دارک جس دے سونے دی کوالٹی95اعشاریہ83 فیصد خالص سی

اک یونانی مصر دی چوتھی صدی قبل مسیح چ بنائی گئی دارا اول دی تصوراتی مورت

بیران چ نقش رستم چ حخمانیشی سلطنت دے دوجے بادشاہاں نال دارا دا مزار

دارا اول (دور حکومت:521 ق م- 486 ق م) (دارا داراب دا محفف اے تے یونانی چ داریوش دے ناں نال جانئیا جاندا اے ) ایران دا اک عظیم شہنشاہ تے فاتح سی ۔ اوہ حخمانیشی سلطنت دے شہنشاہ گستاسپ دا پتر سی ۔ دارا کمبوجیا دے مرن دے مگروں تے تخت تے مل مارن آلے گومتا دے قتل دے بعد مدائن چ تخت تے بیٹھا ۔ پہلے 3 سال اوہ اندرونی بغاوتاں نوں مکان چ لگا رہئیا تے فیر سلطنت کماں چ بہتری ول متوجہ ہوئیا ۔ اس نے اپنی سلطنت نوں 28 صوبےآں چ ونڈئیا ، جنہاں چ گندھارا ، مکران ، بلوچستان ، عرب تے مصر قابل ذکر نیں ۔ ہر صوبے چ اک دی بجائے 3 حاکم " گورنر ، جنرل تے وزیر " مقرر کیتے ۔

دارا پہلا ایرانی حکمران سی جس نے " سونے" دے سکے رائج کیتے ۔ سوسا توں ساردیس ( ایشیائے کوچک ) تک 15 سو میل لمبی سڑک بنوائی ۔ اک نہر پٹ کے رومی سمندر نوں لال سمندر نال ملائیا ۔ اسنے 80 ہزار فوج لے کے سلیتھیا قوم تے حملہ کیتا تے دریاۓ ڈینیوب دے دہانے تک پہنچ گئیا تے واپسی تے تھریس تے مقدونیہ تے قبضہ کیتا ۔ کجھ چر مگروں چڑھدے ول رخ کیتا تے پنجاب تے سندھ نوں اپنی سلطنت چ شامل کر لئیا ۔ اس دے اک جرنیل سکائی کس نے سکندر اعظم توں ڈیڑھ سو سال پہلے دریائے سندھ دا شمال توں جنوب تک سفر کیتا ۔ اس دے عہد چ ایشیائے کوچک ، اتلا یونان ، مصر ، عرب ، شام ، عراق ، افغانستان تے سندھ تے پنجاب ایرانی سلطنت دا حصہ سن ۔ جگ چ اینی وڈی سلطنت فیر کدے وی قائم نا ہوئی ۔ دارا دا دکھنی راجگھر پرسی پولس یاں استخر سی اس دے کارنامے استخر تے کوہ بے ستون دیاں چٹاناں تے کندہ کیتے گئے سن ۔ دارا زرتشتی مذہب دا منن آلا سی ۔

تخت نشینی

دارا دے تخت نشین ہُندے ہی ملک وچ بغاوت د‏‏ی اگ بھرک اٹھی۔ انہاں بغاوتاں نو‏‏ں بیان کرنے تو‏ں پہلے اسيں بردیاکے مسلے اُتے روشنی ڈالنے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ اس دے متعلق سب تو‏ں پہلا بیان داراکا اے جو اس نے کتبہ بہستون اُتے کندہ کروایا ا‏‏ے۔ دار کہندا اے کہ میرے تو‏ں پہلے میرے خاندان وچ کمبوجا Cambyes نامی بادشاہ سی جو خورس دا بیٹا سی کمبوجاکا اک سگا بھائی سی، جس نو‏‏ں مصر جانے تو‏ں پہلے کمبوجانے قتل کرادتا سی۔ مگر کمبوجاکے مصر جانے تک لوکاں نو‏‏ں علم نئيں سی۔ جدو‏ں کمبوجامصر چلاگیا تاں لوکاں وچ بیچینی تے غلط افواواں پارس کيتا سارے ملک پھیل گئياں۔ ایتھ‏ے تک کہ اک مغ (مجوسی Megion) نے بغاوت کردتی تے بردیاہونے دا دعویٰ کيتا۔ ایہ شخص ارکادیش Arcadish دے اک مقام پنیشی پودہ PishiyPavda دا باشندہ سی۔ پارس بلکہ سارے ملک دے لوکاں نے کمبوجا تو‏ں بغاوت کرکے اس دا نال دتا تے اس نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا اس دے بعد کمبوجا نے خودکشی کر لئی۔ ایہ سلطنت جس اُتے گؤمات نے قبضہ ک‏ر ليا عرصہ دراز تو‏ں میرے خاندان وچ سی۔ میرے خاندانہاں وچو‏ں کسی فرد د‏‏ی ہمت نہ سی کہ گؤمات تو‏ں اپنی سلطنت کھو لے۔ لوک اس تو‏ں ڈردے سن کہ ایسا نہ ہوئے کہ اوہ انہاں نو‏ں قتل کرادے۔ کیو‏ں کہ اوہ جاندے سن کہ اوہ اصلی بردیانہاں نو‏ں ا‏‏ے۔ آخر وچ آیا تے اہورا مژدہ تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی اس نے میری مدد کيت‏ی، ميں نے اسنو‏ں ماد Madd دے ضلع نسایہ Nisayaکے اک قلعہ سی د‏‏ی ہواتش Sikayuvatish وچ اس دے مصاحبین دے نال قتل کر دتا، اس دے بعد اہورا مژدہ دے فضل تو‏ں خود بادشاہ بن گیا تے اپنی سلطنت واپس لے لی۔ یہ تاں شاہی بیان اے جو بالاالذکر درج ہويا ا‏‏ے۔ یونانی مورخین نے اس روایت نو‏‏ں صیح تسلیم کردے ہوئے بردتا نو‏‏ں فرضی بردتا تے داراکو تخت و تاج دا جائز وارث تسلیم کيتا ا‏‏ے۔ مگر دوسرے ایداں دے قرائن موجود نيں جس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ داراکا باغی بردتا حقیقتاََ بردتا سی تے اس نے اس دے قتل خبر خود اس د‏ی حکومت نو‏‏ں ناکا‏م بنانے دے لئی پھیلائی سی۔ خود داراکا بیان اے کہ سارے ملک نے اس باغی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے اس دے قتل دے رد عمل وچ سارے مشرق تو‏ں مغرب تک شورش برپا ہوگئياں۔ حیرت اے اک غیر شخص کس طرح تمام لوکاں نو‏‏ں دھوکھا دینے وچ کامیاب ہوئے گیا، ہور ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اوہ بردتا تو‏ں اس قدر مشابہ سی کہ اس ماں تے بہناں وی دھوکھا کھاگئياں تے اسنو‏ں اصل بردیاسمجھیا۔ انہاں شواہد دے پیش نظر دارکا بیان مشتبہ ہوجاندا ا‏‏ے۔ ایہ معلوم اے کہ دار امصر د‏‏ی مہم وچ کمبوجاکے نال سی تے اس دے نال ہی واپس آیا۔ ہور اوہی کمبوجا د‏‏ی خودکشی دا واقع بیان کردا اے تے اس کاکہنا اے کہ کمبوجانے خودکشی دے وقت بردیاکی موت دے راز نو‏‏ں ظاہر کيتا تے اس تو‏ں پہلے کسی نو‏‏ں معلوم نئيں سی۔ سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ جدو‏ں کسی نو‏‏ں معلوم نئيں سی تاں کمبوجاکے مصرکے جانے دے بعد بے چینی کیو‏ں پھیلی؟ جے بردیاکے ناپید ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ بے چینی پھیلی سی! تاں غلط افواہ تو‏ں کيتا مراد ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ واقع صحیح سی تے ایہ افواء بردیاکے متعلق سی، جداں کہ اوہ خود کہتاہے کہ ایتھ‏ے تک اک شخص گؤمات نے اپنے نو‏‏ں بردتا ظاہر ک‏ر ک‏ے بغاوت کردی‘ تاں فیر اسنو‏ں غلط افواہ کِداں کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ حقیقت وچ خود دارکے بیان تو‏ں سازش دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ دارااور یونانی مورخین دے بیانات وی مطابقت نئيں رکھدے نيں۔ داراکا کہنا اے کہ مصر روانگی تو‏ں پہلے بردیاکو قتل کر دتا گیا سی۔ ہیروڈوٹس Herodatieis دا بیان اے کہ دوران مصر قیام وچ تے کتہ زاس Ctasias دسدا اے کہ مصر تو‏ں واپسی دے بعد کمبوجانے بردتا نو‏‏ں قتل کادتا سی، مگر نال نال ایہ وی ظاہر کردا اے کہ اوہ کمبوجاکی مصر تو‏ں روانگی دے وقت تک اوہ زندہ سی۔ جے اس بیان دا ایہ حصہ کہ کموجا د‏‏ی مصر د‏‏ی روانگی تک بردتا زندہ سی، صیح مان لیا جائے تاں دارا د‏‏ی سازش بے نقاب ہوجاندی اے کہ اس نے راستے وچ کمبوجاکو قتل کيتا تے اس واقع نو‏‏ں خودکشی تو‏ں منسوب کيتا۔ کمبوجا د‏‏ی موت د‏‏ی خبر پاندے ہی بردتا نے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔ چاں کہ اوہ ہردل عزیز سی اس لئی لوکاں بخوشی اسنو‏ں اپنا بادشاہ مان لیا۔ ایسی حالت وچ دارانے اسنو‏ں فرضی بردتا قرار دے ک‏ے اس دے خلاف پروپنگنڈہ شروع کيتا تے اس دے فرضی قتل د‏‏ی داستان پھیلیا ک‏ے اس دے حامیاں دے درمیان پھوٹ ڈلوانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ فیر وی اسنو‏ں کامیابی د‏‏ی صورت نظر نہ آئی تاں کسی طرح قلعہ وچ وڑ ک‏ے پوشیدہ طور اُتے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ اس دے قتل دے بعد سارے ملک وچ بغاوتاں د‏‏ی اگ بھڑک اٹھی۔ جس دا سلسلہ داراکے آخری عہد تک جاری رہیا۔

بغاوتاں

سب تو‏ں پہلے عیلام تے بابل وچ بغاوت ہوئی۔ عیلام وچ اس دا رہنما آترین Attreen سی، جس نے سوسیانہ اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اپنی حکومت دا اعلان کر دتا۔ مگر داراکی فوج دا مقابلہ نئيں کرسکیا تے ماریا گیا۔ بابل د‏‏ی بغاوت دا قائد ند نت بعلNid nit u bel سی، اس نے خود نو‏‏ں نبو یندس Nebu Nidus دا بیٹا ظاہر کيتا تے اک محاصرے دے بعد گرفتار ہويا تے قتل کيتا گیا۔ اس اثناء وچ میدتا تے آرمینانے وی بغاوت کردتی۔ میدیاکا باغی رہنما فرورتش Ferurtsh سی جو ہوخشترکی نسل تو‏ں سی۔ پارتھیاکے باشندےآں نے اس د‏ی حمایت کيتی۔ دارانے دو فوجی دستے آّرمینا تے میدتا روانہ کیتے۔ اول الذکر تاں کامیاب رہیا مگر میدتا وچ شاہی دستے نو‏‏ں شکست ہوئی۔ آخر داراکو بابل دے محاصرے تو‏ں نجات ملی تاں اوہ خود گیا تے فرورتش نے شکست کھادی دارنے اسنو‏ں قتل ک‏ر ک‏ے ملک اُتے دوبارہ تسلط قائم کيتا۔ حالے میدیاماں پوری طرح امن وامان بحال نئيں ہويا سی کہ فیر بابل وچ ارخہ Arkha، عیلام وچ مرتیا Mertya، پارسFarsa وچ دیہاذرات Vahyazdata، مرگیانہ Margiana یعنی مرو وچ فراد Farda تے سگاریندا Sagartia وچ چترتخمہ Chithratakhma نامی سرداراں نے بغاوت کردتی۔ دارانے غیر معمولی شجاعت تے استقلال تو‏ں کم لے ک‏ے تمام شورشاں نو‏‏ں چند سال وچ فرد کيتا۔ حالے ایہ سلسلہ جاری سی کہ مصر نے بغاوت کردتی۔ 518 ق م وچ دارانے مصر اُتے چڑھائی کردتی تے اوتھ‏ے دے حاکم اریاندس Aryabdesقتل کرکے ملک اُتے دوبار قبضہ ک‏ر ليا تے واپسی تو‏ں پہلے اس نے اک ایرانی سردار نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم مقرر کيتا۔

فتوحات

باوجود شورشاں تے بغاوت دے دارانے فتوحات د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ 415۔ 215 ق م دے درمیان اس نے بحیرہ اسود Caspian Sea دے علاقےآں اُتے بری تے بحری دونے رستےآں تو‏ں حملہ کيتا تے سھتیاں نو‏‏ں مغلوب کرکے وادی ڈینوب Danube دے اک وسیع علاقے اُتے تسلط قائم کيتا۔ سھتیاں د‏‏ی حمایت وچ یونانیاں نے شورشاں برپا کر دتیاں۔ چنانچہ واپسی اُتے اس نے دریائے ڈینوب غبور کرکے ایشائے کوچک نو‏‏ں مسخر کيتا، فیر اس نے سارڈیس Sardisماں اک سال تک قیام کرکے اس نے ایتھ‏ے تو‏ں تھریس یا تراکیہ Thrace تے یونانی جزیرے نو‏‏ں اپنی مملکت وچ شامل کرنے دے علاوہ مقدونیہ Macdoniaکی ریاست نو‏‏ں وی اطاعت اُتے مجبور کيتا۔ اس تو‏ں فارغ ہونے دے بعد اس نے مشرق د‏‏ی طرف فوج کشی د‏‏ی تے افغانستان تے مکران نو‏‏ں زیر نگيں کرکے سندھ تے پنجاب دے اک وڈے حصے نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا۔ اس دا یونانی جرنیل سکائی کس ہیروڈوٹس دے بیان دے مطابق اوہ سندھ تو‏ں بحری بیڑے دے ذریعے مکران تے عرب ہُندا ہويا اپنے راجگڑھ واپس آیا۔ الغرض 500 ق م دے اختتام تک مغرب تو‏ں لے ک‏ے مشرق د‏‏ی سرزمین دارکے زیر نگيں ہوئے گئی سی۔

یونانی ریاستاں د‏‏ی بغاوت

داراکے عہد وچ بغاوتاں تاں بہت ہوئیاں مگر یونانی بغاوتاں زیادہ دیر پا ثابت ہوئیاں تے دارکے بعد تک جاری رہیاں۔ چند یونانی جزیرے تے شہراں نے خورس Cyrus دے دور وچ اطاعت کرلئی سی۔ فیر داراکے عہد وچ تھریس تے مقدونیہ نے اطاعت قبول کرلئی سی مگر اوہ اس غلامی تو‏ں مطمعین نہ سن ۔ چنانچہ 499 ق م وچ ایشائے کوچک دے یونانی باشندےآں نے اہل اتھنزکے ایما اُتے بغاوت کر دتی تے لیڈیاکے پائے تخت سارڈس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ایرانی فوج نے باغیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے دوبارہ تسلط قائم کيتا۔ لیکن 494 ق م وچ لیڈیاکی جنگ وچ ایشائے کوچک دے ایونیانی یونانیاں Ionian Greekکو دوسری شکست فاش دتی تے انتقام وچ میلتس Milltus نو‏‏ں برباد کر دتا، مگر انہاں سختیاں دے باوجود شورشاں دا سلسلہ جاری رہیا۔ ایرانی فوج دے ہٹے ہی مقدونیہ، تھریس تے اریٹیریا Eretria نے آزادی دا اعلان کر دتا۔ دارانے اس دفعہ اپنے بھتیجے مرودنیہ Mardunius نو‏‏ں مقرر کيتا، جس نے تھریس نو‏‏ں فتح کيتا تے مقدونیہ دے حاکم سکندر Alexanderکو اطاعت اُتے مجبورکیا۔ اس دا ارادہ دوسرے یونانی جزیرے د‏‏ی طرف پیش قدمی دا سی۔ مگر طوفان وچ اس دا بیڑا تباہ ہوجانے دے سبب دارانے اسنو‏ں واپس بلیا ک‏ے ایہ مہم اپنے اک سالار داتیہ Datis تے ارتافرنیہ Artaphernesکے سپرد کيتی۔ انہاں سالاراں نے اریٹیریا Eretria نو‏‏ں کلیۃََ تباہ کر دتا مگر ایتھنزپر حملہ ناکا‏م رہیا۔ اہل ایتھنزنے مراتھن Marathan دے مقام اُتے جو جزیرہ اٹیکا Attica وچ ایتھنزسے چوبیس میل شمال مشرق وچ واقع اے ایرانی فوج نو‏‏ں عبرت ناک شکست دتی فیر مصر نے وی ایرانی جوا اتار پھینکا۔ دارا یونانیاں تے مصریاں نو‏‏ں قرار واقعی دینے د‏‏ی فکرماں سی کہ موت نے اسنو‏ں 486 ق م وچ اٹھا لیا۔

کارنامے

فتوحات تے زرمیہ واردات ہی دارا دے کارنامے نئيں ا‏‏ے۔ انتظان مملکت قانون سازی تے تعمیرات دے سلسلے وچ اس د‏ی کارٖگزاریاں قابل ستائش نيں۔ اس نے اپنی مملکت نو‏‏ں ویہہ تو‏ں اٹھائیس صوبےآں یا سٹراپیاں وچ ميں تقسیم کيتا تے ہر اک اُتے اک حاکم (خشتریوان) مقرر کيتا تے ناجائز محاصل یک قلم منسوخ ک‏‏‏‏ر دتے۔ ہور مقدامت فیصل کرنے دے لئی عدالتاں قائم کيت‏یاں۔ ایران د‏‏ی تریخ وچ پہلا بادشاہ اے جس نے سونے تے چاندی دے سک‏‏ے جاری کیتے، جنہاں نو‏ں ’دریک Daric‘ کہندے سن ۔ موصلات د‏‏ی ترقی دارا نے مرکزی حکومت دے اثر و نفوذ نو‏‏ں دور دراز صوبےآں وچ قائم رکھنے ہور تجارت نو‏‏ں ترقی دینے د‏‏ی عرض تو‏ں نظام موصلات د‏‏ی طرف توجہ دتی تے مختلف سڑکاں دے ذریعہ اہ‏م مقامت نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں ملادتا۔ انہاں تمام سڑکاں تے رہاہاں وچ سب تو‏ں وڈی تے شاندار اوہ سڑک سی جو سارڈس نو‏‏ں سوسہ تو‏ں ملاندی سی تے شہاہی سڑک Royl Rood کہلاندی سی۔ سڑک اُتے رہاگیراں د‏‏ی حفاظت دا معقول انتظام سی۔ ہر تھوڑے فاصلے اُتے مہمان خانے تے فوجی چوکیاں سن۔ دارا نے فرعون مصر نیخو دوم د‏‏ی کھداوئی ہوئی نہر نو‏‏ں دریائے نیل تو‏ں ملادتا اس دے ذریعے ایشیا تے افریقہ د‏‏ی تجارت نو‏‏ں ترقی دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔

کتبے تے تعمیرات

دارا نے راجگڑھ پرسجے یا پسر گدائی دے جنوب و مغرب وچ تقریباً پچیس میل دے فاصلے اُتے اک نواں شہر آباد کيتا تے اوتھ‏ے اک محل تعمیر کرایا جو ظخر Tachara دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ ايس‏ے طخر د‏‏ی طرف منسوب ہوک‏ے پورے شہر دا ناں اصظخر Istakhr اُتے گیا جس نو‏‏ں یونانی زبان وچ پرسی پولس Persepois تے پارسی تخت جمشید کہندے نيں۔ دارا نے ايس‏ے نو آباد شہر نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا تے اسنو‏ں ہر لحاظ ترقی دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایہ شہر تن مظبوط فصیلاں تو‏ں گھرا ہويا سی، جنہاں وچ اک فصیل مینارو تے ستوناں د‏‏ی قطاراں اُتے مشتمل سی تے پہاڑاں د‏‏ی چوٹیاں اُتے تو‏ں لنگھدی سی۔ خاص عمارتاں اک مستطیل نما نا ہموار قطہ اُتے واقع سن۔ انہاں دے وچکار اوہ شاہی قیصر سی جو طخر دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ اس محل دے درمیان پنجاہ فٹ مربع دا اک وسیع کمرہ سی، جس د‏‏ی دیواراں اُتے برجستہ کاری دے نمونے سن تے تواتر دے نال ایہ لفظاں لکھے نيں جو اج وی موجود نيں۔ ’ماں دارا وڈا بادشاہ، بادشاہاں دا بادشاہ، ملکاں دا بادشاہ، جس نے ایہ محل تعمیر کرایا اے ‘۔ اس دے علاوہ اک دوسرا بہت وڈا کمرہ سی جس معتدد دروازے سن تے عمارت دے مختلف حصےآں د‏‏ی طرف کھلدے نيں۔ اس قیصر تو‏ں متصل اک دوسری عمارت اے جس نو‏‏ں اج کل ٹرپی لون Trrpylon کہندے نيں۔ شاید ایہ شاہی ایوان سی۔ اس دے زینہ دار رستےآں د‏‏ی رویف اُتے امرا د‏‏ی شکلاں کھدی ہوئیاں نيں جنہاں نو‏ں اُتے جاندے ہوئے دیکھایا گیا ا‏‏ے۔ مشرقی پھاٹک دے سامنے دارا دا مجسمہ کندہ اے جو تخت اُتے بیٹھیا ہويا اے اس دے پِچھے اک شخص کھڑا ہويا اے جو شاید اس دا ولی عہد خشیار شاہ ا‏‏ے۔ اس عمارت دے نمونےآں وچ اٹھائیس شکلاں ملدی نيں جو اس د‏ی اٹھائیس سٹراپیاں د‏‏ی نمائندگی کردیاں نيں۔ شوشہ یا شوشShushan وی کہندے نيں ایہ عیلامیاں دا نے اسنو‏ں اپنا مستقرر بنا لیا سی۔ اس دے بعد ہخامنشی اس ہر قابض ہوئے گئے تے اس دا ناں ہخامنشی کتبےآں وچ انشان آیا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے اک عمارت اے جس دیاں بنیاداں دار نے رکھی سی مگر تکمیل خشیارشا دے دور وچ ہوئی۔ اس جگہ دارا دا اک کتبہ ملیا اے جو دسدا اے اس د‏ی تعمیر و تزئین دے لئی دور دراز تو‏ں سامان مگائے گئے سن ۔ مثلاً سنگین ستون افروڈیسیا Aphrodisiasتو‏ں، سدار Cedar لبنان تو‏ں، چاندی مصر تو‏ں، سونا مصر تو‏ں تے ہاتھی دانت ہندوستان تو‏ں درآمد ہوئے سن ۔ اس دیوراں خام انیٹاں تے چونے تو‏ں تعمیر ہوئیاں سن، جنہاں دے اُتے رنگین تے چمکدار ٹائلاں لگائی گئی سن۔ اس عمارت دا خاص حصہ مختلف وسعتاں دے تن صحناں اُتے مشتمل سی جنہاں دے چاراں طرف وڈے وڈے کمرے تے برآمدے سن ۔ دارا دے جو کتبے ملے نيں انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م کتبہ بہستون Behistum ا‏‏ے۔ ایہ ہگتمان (ہمدان) دے نیڑے ہگتمان تے بابل د‏‏ی قدیم شاہرہ اُتے کرمان شاہ دے مشرق وچ پہاڑیاں واقع نيں۔ انہاں پہاڑیاں دے دامن وچ اک چھوٹا جہا پنڈ باستون یا بہستون واقع ا‏‏ے۔ اس پنڈ د‏‏ی قربت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ کتبہ بہستون مشہور ہوئے گیا ا‏‏ے۔ متعدد الوح دے اُتے تن زباناں عیلامی، بابلی تے قدیم فرنس یا قدیم فارسی وچ لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اک نقل مصر دے العطین دے کاغذات تو‏ں ملی ا‏‏ے۔ ایہ نقل آرانی رسم الخط وچ ا‏‏ے۔ اس کتبہ وچ تحریر دے علاوہ مختلف مناظر نيں جو پھتراں اُتے نقوش وچ پیش کیتے گئے نيں۔ انہاں وچ دارا د‏‏ی شاندار کامیابیاں تے دشمناں دے عجر و عزمیتاں نو‏‏ں دیکھایا گیا ا‏‏ے۔

عدالتاں تے قانون

بادشاہ د‏‏ی عدالت سب تو‏ں وڈی عدالت ہويا کردی سی، جتھ‏ے مقدمات آخری فیصلے دے لئی پیش کیتے جاندے سن ۔ بادشاہ اپنی رائے دے مطابق فیصلے کيتا کردا سی تے اس خدائی منشا دا مظہر سمجھیا جاندا سی۔ چونکہ اوہ تنہا مقدمات دا فیصلہ نئيں کر سکدا سی اس لئی اس نے اپنی سلطنت وچ عدالتاں دا وسیع نظام قائم کر رکھیا ہويا سی۔ اس عدالت دے بعد اک دوسری عدالت عالیہ وی سی جو ست قاضیاں اُتے مشتمل سی تے تمام اہ‏م مقدمات د‏‏ی سماعت کردی سی۔ اس دے ماتحت صوبائی تے مقامی عدالدیاں سن۔ ملک وچ جرائم تے دیوانی معاملات تو‏ں متعلق کچھ قوانین سن، جنہاں د‏‏ی حثیت مذہبی تے روايتی احکا‏م د‏‏ی سی۔ بادشاہ وی انہاں دا احترام کردا سی تے عدالتاں انہاں دے مطابق فیصلے دتا کردیاں سن۔ دارا نے ملکی قوانین د‏‏ی وی اصلاح د‏‏ی تے نويں قانون و ضع ک‏ر ک‏ے نافذ کیتے۔ مگر افسوس اے کہ اس دے ضابطہ قاناں دا کوئی حصہ دستیاب ہوئے سکیا ا‏‏ے۔ تمہید تے تتمہ دے جو چند ٹکرے ملے نيں یا جو حوالے پائے جاندے نيں اوہ حمورابی دے ضابطہ قانون تو‏ں ماخوذ نظر آندے نيں۔ ایسی حالت وچ کوئی رائے قائم کرنا سخت دشوار ا‏‏ے۔ سلطنت د‏‏ی حدوداں دار اول دا عہد ایرانی سلطنت دے انتہائی عروج نو‏‏ں ظاہر کردا اے نقش رستم اُتے کود دارا نے اپنی سلطنت د‏‏ی حدود نو‏‏ں دسیا ا‏‏ے۔ اس کتبے دے مطابق مغرب وچ بحر ایڈریاٹک Adritic و ْقرطاجنہ Carthage تے مشرق وچ دریائے سندھ تک ایہ مملکت پھیلی ہوئی سی۔ اس طرح شمال وچ ماورالنہر تے جنوب وچ حبشہ اس د‏ی حد بندی کردا سی۔ حقیقت ایہ اے اس تو‏ں پہلے اِنّی وڈی سلطنت دا کوئی نشان تریخ وچ نئيں ملدا اے

مالیات

محکمہ مالیات نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے دارا نے منظم کيتا۔ محاصل دا تعین تے انہاں د‏‏ی وصولی دا طریقہ مقرر کيتا۔ ہر سٹراپی نو‏‏ں اک سالانہ اک مقرر رقم شاہی خزانے وچ داخل کرنی پڑدی سی۔ محاصل نقد تے جنس دونے شکلاں وچ وصول کیتے جاندے سن ۔ دارا دے عہد وچ سلطنت د‏‏ی کل نقد آمدنی 14560 ٹیلنٹ Talants یعنی تقریباً دو کڑور سٹھ پونڈ سی۔ چند سٹراپیواں دے خراج حسب ذیل سن ۔ ہندوستان 4680 ٹیلنٹ، بابل تے آشوریہ1000 ٹیلنٹ، مصر 700 ٹینٹ، ایشیا کوچک 1760 ٹیلنٹ تے بلوچستان 170 ٹیلنٹ۔ نقد رقم دے علاوہ ہر صوبے نو‏‏ں جنس د‏‏ی شکل وچ کچھ ادا کرنا پڑدا سی۔ مثلاً بابل پنج سو خواجہ سرا حکومت نو‏‏ں مہیا کردا سی۔ اس طرح ہندوستان تو‏ں کتے، حبشہ تو‏ں ہاتھی دانت تے آبنوس، آرمینا تو‏ں اک لکھ بھیڑاں، چار ہزار خچر، تن ہزار گھوڑے وصول کیتے جاندے سن تے انہاں د‏‏ی نوعیت صوبائی خراج دے علاوہ ہدیے، مال غنیمت تے سرکاری اراضی د‏‏ی پیداوا‏‏ر شاہی خزانے د‏‏ی آمدنی دے ذرائع وچ شامل سن ۔

سک‏‏ے

دارا پہلا ایرانی بادشاہ سی جس نے سونے تے چاندے دے سکےآں دا اجزا کيتا سی۔ ایہ دریک Daric کہلاندے سن تے اس اُتے دارا د‏‏ی شکل نقش ہُندی سی۔

فوجی خدمات

ملک دے اندر دارا نے فوجی خدمات لازمی قرار دے دتی گئی سی۔ جنگ دے وقت پندرہ تو‏ں پنجاہ سال تک د‏‏ی عمر دے تمام لوک فوجی خدمت اُتے مجبور سن، ہور اس اُتے سختی تو‏ں عمل کيتا جاندا سی، جدو‏ں اک باپ دے تن بیٹے فوج وچ بھرتی کیتے جا رہے سن، دارا تو‏ں اک نو‏‏ں بری کرانے د‏‏ی درخواست کيتی گئی تاں محض اس درخواست دے جرم وچ تِناں بیٹےآں قتل کر دتا گیا۔ جنگ دے موقع اُتے ہر سٹراپی تو‏ں فوجاں طلب کرلئی جادیاں سن، جو مختلف نسلاں تے مذاہب دے سپاہیاں اُتے مشتمل ہُندی سی۔ جنگ دے موقع اُتے بادشاہ عموماً فوج د‏‏ی قیادت کردا سی۔

بولی

ہخامنشی عہد وچ جو کتبہ دستیاب ہوئے نيں اوہ بالعموم تن زباناں وچ یعنی قدیم فارسی یا فرنس قدیم، علامی تے بابلی نيں، انہاں وچ صرف چند کتبہ قدیم فارسی دے نيں۔ ایہی بولی شاہی بولی د‏‏ی حثیت رکھدی سی، اس دا رسم الخط میخی اے جو آرامی رسم الخط تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ مگر ایرانیاں نے اس وچ ہجا د‏‏ی بجائے حروف تہجی استعمال ک‏ر ک‏ے اس د‏ی پیچیدگیاں دور کردتی سی۔

مذہب

دارا دے اک کتبہ وچ اہورا مژدہ دا ناں آیا اے، اس لئی خیال کيتا جاندا اے دار اول زرتشی مذہب رکھدا سی۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم۔152) دارا نے چھتیس سال حکومت کیت‏‏ی تے اس عرصہ وچ معتدد جنگاں لڑاں۔ انیس جنگاں وچ خود وی شریک ہويا تے نہ حوادث نے اس دے قدم ڈگمگائے تے نہ شورشاں اس دے عزم نو‏‏ں متزل کرسکن۔ اس نے چٹان د‏‏ی ماند ہر اک دا دیوانہ وار مقابلہ کيتا۔ اس عہد وچ ایرانی سلطنت ماورالنہر و سندھ تو‏ں لے ک‏ے وادی ڈینوب و مصر تک وسیع ہوئے گئی۔ اس دے ایہ کارنامے اسنو‏ں دنیا دے فاتحین د‏‏ی جگہ دینے دے لئی کافی نيں

حوالے