ریاست جموں تے کشمیر دی تریخ

سال 1846 نوں معاہدہ امرتسر دے ذریعے جدید ریاست جموں‏ تے کشمیر د‏‏ی بنیاد رکھی گئی تے حالیہ متنازعہ ریاست د‏‏ی تریخ دا آغاز وی ايس‏ے دن تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔

انیہويں صدی دے آغاز تک وسیع تے عریض پنجاب سکھاں د‏‏ی متعدد مسلاں (خاندانی علاقائی گروہ) دے ماتحت چھوٹے راجواڑیاں وچ تقسیم سی جسنو‏ں متحد کردے ہوئے گوجرانوالہ د‏‏ی سکرچکیہ مسل دے رنجیت سنگھ نے پنجاب وچ متحدہ سکھ خالصہ سلطنت قائم کيتی۔ لاہور نو‏‏ں اپنا مرکز(دربار) بنایا تے محض21سال د‏‏ی عمر وچ ہی مہاراجہ کہلیایا۔ دوسری جانب انگریز ایسٹ انڈیا کمپنی وی اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دے رہی سی۔ 1809 وچ سکھ تے انگریزکمپنی راج دے درمیان دوستانہ تعلقات قائم رکھنے کےلئے امن معاہدہ تے دریائے ستلج نو‏‏ں سرحد تسلیم ک‏ر ليا گیاتھا۔ رنجیت سنگھ نے اپنی سلطنت د‏‏ی توسیع پورے مغربی پنجاب تو‏ں افغانیہ (موجودہ اٹک تے پختونخواہ دے خطے) تک قائم کر لئی۔ پنجاب ہی تو‏ں ملحقہ متحدہ جموں‏ دا دیوشاہی راج1780 وچ راجہ رنجیت دیو د‏‏ی وفات دے بعد خاندانی رسہ کشی وچ کمزور پڑ چکيا سی۔ تے اک بار فیر راجواڑیاں وچ تقسیم ہُندا گیا تے اس آپسی کشمکش وچ انہاں علاقےآں اُتے پنجاب د‏‏ی طرف تو‏ں خاصی مداخلت ہُندی رہی۔ 1808 وچ سکھ خالصہ فوج نے حکم سنگھ د‏‏ی قیادت وچ جموں‏ اُتے باقاعدہ حملہ کيتا تونوجوان گلاب سنگھ دے گروہ سمیت مقامی ڈوگراں نے بلاتفریق جمو ں دا دفاع کيتا۔ سکھ فوج نو‏‏ں بظاہر ناکامی ہوئی۔ اُتے امن د‏‏ی بحالی کےلئے طاقتور خالصہ سکھ راج د‏‏ی حاکمیت اعلیٰ نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا گیا سی، جس دے بعد 1809 وچ گلاب سنگھ نے خالصہ فوج وچ ملازمت اختیار کر لئی۔ بعدازاں اپنے والد کشور سنگھ، بھائیاں دھیان سنگھ تے سوچیت سنگھ نو‏‏ں وی خالصہ دربار د‏‏ی ملازمت وچ شامل ک‏ے لیا جتھ‏ے انہاں نے جلد ہی اپنی ذہانت تے عسکری قابلیت دے بل بو‏‏تے اہ‏م مقام حاصل ک‏ر ليا۔ انہاں نے بعد وچ پونچھ، چبھال، رام نگر، جموں‏ تے ہور جاگیراں تے پنجاب وچ اجارے حاصل کيتے۔

1812 وچ رنجیت سنگھ دا بیٹا کھڑک سنگھ بحیثیت جاگیردار جموں‏ دا گورنربنایا گیا۔ 1816تک خالصہ راج نے جموں‏ تے گرد ونواح نو‏‏ں باقاعدہ اپنا حصہ بنا لیا سی تے جموں‏ دے راجہ جیت سنگھ د‏‏ی حیثیت محض علامتی ہوئے ک‏ے رہ گئی۔ محض بارہ سالہ وقفہ دے بعد 1820 وچ جموں‏ دا راج اک بار فیر ايس‏ے مقامی حکمران خاندان د‏‏ی ہی شاخ تو‏ں گلاب سنگھ دے باپ میاں کشور سنگھ دے ہتھ وچ واپس آیا جس د‏‏ی وفات دے بعد 1822 وچ راجہ گلاب سنگھ نو‏‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے خود اپنے ہتھو‏ں تو‏ں راج تلک لگاندے ہوئے جموں‏ دا راجہ (حکمران) مقرر کيتا۔ راجہ جیت سنگھ نے وی جموں‏ دے علامتی راجہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں بذریعہ سند موروثی رسم ورواج دے مطابق اپنے زیر حکمرانی تمام جموں‏ دا حق حکمرانی اپنے خاندان دے ہی گلاب سنگھ تے اس دے بھائیاں نو‏‏ں سونپ دتا اورخود جاگیر اخروٹہ وچ سدھار گیا۔ 1819 وچ خالصہ سلطنت نے کشمیر اُتے وی قبضہ کرکے اپنا صوبہ بنا لیا سی تے دوسری جانب گلاب سنگھ نے اَگڑ پِچھڑ جموں‏ دے اردگرد ویہہ تو‏ں ودھ راجواڑاں نو‏‏ں متحدہ جموں‏ مرکز دا حصہ بنایا۔ 1834 وچ ڈوگرہ فوج نے زورآور سنگھ د‏‏ی قیادت وچ لداخ اُتے چڑھائی د‏‏ی تے 1840تک مختلف مہم جوئیاں وچ بھاری نقصانات دے باوجود بلتستان تے تبت دے کچھ حصےآں تک دا علاقہ جموں‏ راج دے زیرنگین ک‏ر ليا۔

اسی مہم جوئی دے دوران دسمبر1841 وچ زورآور سنگھ جنگ طویو(تبت) دے محاذ اُتے ماریا گیا سی (بعد وچ ڈوگرہ فوج نے لحاسا تبت اُتے قبضہ کيتا تے 1842 وچ چوشل معاہدہ وچ تبت اُتے تاوان جنگ ، جموں‏۔ تبت سرحد دا تعین تے امن تے تجارت دے امور طے کر لئے گئے) ۔1839 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی موت دے بعد پنجاب دربار وچ وی اقتدار د‏‏ی رسہ کشی وچ سازشاں تے صف بندیاں دا ہنگامہ خیز دور شروع ہويا۔ جس وچ رنجیت سنگھ دے وارثاں سمیت ڈوگرہ خاندان تو‏ں گلاب سنگھ دے بھائی دھیان سنگھ، سوچیت سنگھ، دھیان سنگھ دا بیٹا ہیرا سنگھ تے گلاب سنگھ دا بیٹا ادھم سنگھ وی مارے گئے۔ اس ساری صورت حال نو‏‏ں ستلج پار ایسٹ انڈیا کمپنی وڈی بے چینی تو‏ں دیکھ رہی سی تے درپردہ پنجاب دربار دے اہ‏م افراد تو‏ں رابطے وچ وی سی۔ سکھ فوج وی گروہاں وچ تقسیم سی تے پنجاب دربار شدید مالی بحران تو‏ں گزر رہیا سی۔

اسی اثناء وچ فروری 1846 وچ سکھ فوج امن معاہدہ (1809)کی خلاف ورزی کردے ہوئے دوسری دفع ستلج پارانگریز کمپنی بہادر دے علاقےآں وچ داخل ہوئی تے اس جنگ وچ شکست کھادی( اس جنگ دے حوالے تو‏ں مختلف سازشاں دا قیاس کيتا جاندا اے جس وچ لال سنگھ، رانی جنداں، خالصہ فوجی افسران تے گلاب سنگھ دا وی ناں لیا جاندا اے )۔ گلاب سنگھ جنگ دے دوران غیر جانبدار رہیا تے لاہور دربار د‏‏ی طرف تو‏ں بلائے جانے دے باوجود پہلی جنگ دے وقت جموں‏ ہی وچ مقیم رہیا سی۔ گلاب سنگھ دے منع کرنے دے باوجود دوسری جنگ چھیڑی گئی تے آخرکار شکست دے بعد لاہوردربار نے گلاب سنگھ نو‏‏ں بحثیت وزیر اعظم اپنا نمائندہ بنا ک‏ے کمپنی بہادر دے نال مذاکرات دے لئی روانہ کيتا تے اس نے دربار تو‏ں دینا ناتھ، دیوان دیوی سہائے، فقیر نورالدین، سردار گلاب سنگھ اٹاری والا نو‏‏ں ہمراہ لےکر انگریزاں تو‏ں مذاکرات کيتے۔ تے طے پایا کہ لاہور دربار تاوان جنگ وچ ملک دوآبہ تے ڈیڑھ کروڑ روپیہ نانک شاہی ادا کرےگا۔ لیکن دربار لاہور وچ وزیرلال سنگھ تے رانی جنداں نے اس معاہدہ نو‏‏ں منسوخ کيتا تے ملک دوآبہ کےنال ڈیڑھ کروڑ د‏‏ی بجائے اک کروڑ تاوان جنگ طے کرنے دے بعد مالی مشکلات دے عذر دے نال رقم دے بدلے ہزارہ کشمیر تے کوہستان تے ملحقہ علاقےآں بشمول کانگڑہ چمبہ دا اختیار انگریز کمپنی بہادر نو‏‏ں سونپ دینے اُتے آمادگی کرلئی- تاکہ جموں‏ دے گرد گھیرا تنگ کردے ہوئے گلاب سنگھ نو‏‏ں وی جموں‏ تو‏ں محروم کر دتا جائے (گلاب سنگھ کےلئے ایہ واقعی پریشانی بنی تے اس نے جموں‏ راج نو‏‏ں قائم رکھنے کےلئے انگریز سرکار تو‏ں استدعا وی د‏‏ی سی) لیکن انگریزاں نے شاید اپنی حکمت عملی وچ انہاں علاقےآں تک وسعت نو‏‏ں مناسب نئيں جانا تے گلاب سنگھ دے نمائندہ دیوان جوالا سہائے تے ہنری لارنس دے درمیان ہوئے مذاکرات وچ طے پایا کہ جنگ وچ جے گلاب سنگھ انگریزاں دا نال دیندے تاں ایہ علاقے انہاں نو‏ں مفت ملدے۔ مگر ہن اک کروڑ روپیہ تاوان جنگ کيت‏ی ادائیگی اُتے جموں‏ راج وچ انہاں خطےآں کوبھی شامل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

انگریز کمپنی بہادر د‏‏ی اس پیشکش اُتے گلاب سنگھ نے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی اُتے رقم ناکافی ہونے پردریائے راوی دا ملحقہ علاقہ بعوض پچیس لکھ چھڈ دتا گیا۔ اس نويں صورت حال اُتے لاہور دربار نے ناراضگی دا اظہار کردے ہوئے نظرثانی دا وی کہیا اُتے انگریز سرکار نے لاہور دربار د‏‏ی ہور شرائط تو‏ں معذرت کرلئی تے ایويں 9مارچ 1846کو انگریز کمپنی بہادراور لاہور دربار وچ ہونے والے معاہدہ لاہور (شق4) وچ مذکورہ علاقےآں اُتے اختیار کمپنی بہادر نو‏‏ں حاصل ہوئے گیا (شق12)۔ جموں‏ سمیت گلاب سنگھ دے زیر قبضہ علاقےآں اُتے اس د‏ی مقتدر تے مختارحکمرانی نو‏‏ں وی تسلیم ک‏ر ليا گیا تے تاوان جنگ دے بدلے حاصل شدہ خطےآں نو‏‏ں وی اک نويں معاہدہ وچ گلاب سنگھ دے حوالے کرنے دا عندیہ دے دتا گیا۔ اس دے بعد حسب عہد 16 مارچ 1846کو انگریز کمپنی بہادر تے مہاراجہ گلاب سنگھ دے درمیان معاہدہ امرتسر طے پایا جس وچ (شق1,3) دریائے سندھ دے مشرقی تے دریائے راوی دے مغربی علاقے بشمول چمبہ کشمیر ہزارہ تے کوہستانی خطے پچھتر لکھ تاوان جنگ کيت‏ی ادائیگی دے بدلے مہاراجہ گلاب سنگھ تے اس د‏ی اولاد نرینہ دے دائم تے ہمیش مکمل اختیار وچ دے دتے گئے۔ بوقت ضرورت اک دوسرے تو‏ں فوجی تعاون(شق6,9) تے کمپنی بہادر د‏‏ی حاکمیت اعلیٰ نو‏‏ں وی تسلیم کيتا گیا(شق10)۔ ایتھے تو‏ں ڈوگرہ شاہی وچ اک نويں سلطنت جموں‏ تے کشمیر تے اقصائے تبت ہا دے ناں تو‏ں تشکیل پاندے وجود دا قانونی سفر شروع ہُندا ا‏‏ے۔ جس وچ ایہ تمام کثیر المذہبی تے ثقافتی خطے پہلی بار اک مرکزی سیاسی وحدت وچ جڑدے نيں (مئی1847کے معاہدہ وچ ہزارہ تے کہوٹہ دا تبادلہ میرپور تو‏ں ملحقہ کھڑی تے مناور علاقہ تو‏ں کيتا گیا)، جس وچ بعدازاں لداخ بلتستان تو‏ں وی اگے وسعت دیندے ہوئے گلگت، استور، چیلاس، ہنزہ، نگر ، چترال وغیرہ تک وی شامل کيتا جاندا اے ۔ ايس‏ے سلطنت نو‏‏ں جموں‏ کشمیر تے لداخ یا ریاست جموں‏ تے کشمیر وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ڈوگرہ شاہی دے تقریباٌ اک صدی اُتے محیط دور وچ ایہ ریاستی وحدت اکتوبر 1947تک قائم رہی ا‏‏ے۔ جس وچ نظام حکومت باقی ہندوستانی ریاستاں د‏‏ی طرح مطلق العنان ہی سی جس وچ بے شمار نقائص موجود رہے نيں۔

پر ویہويں صدی دے آغاز ہی تو‏ں برصغیر وچ ہونے والی سیاسی سرگرمیاں دے اثرات نو‏‏ں باقی ماندہ ریاستاں کےنال جموں‏ تے کشمیر وچ وی دیکھیا جا سکدا اے کہ جس وچ سیاسی حقوق دے لئی شعوری بیداری دا دور سامنے آندا ا‏‏ے۔ پھرمختلف سیاسی تے سماجی تنظی وچ دا قیام ہويا جس نے اس شاہی سیاسی نظام نو‏‏ں چیلنج وی کيتا تے ایہی سیاسی بیداری بعدازاں مطلق العنان حکمراناں نو‏‏ں وی اصلاحات اُتے مجبور کردی اے (سیاسی تحریکاں د‏‏ی اپنی لمبی تریخ اے جس اُتے وکھ تفصیل د‏‏ی ضرورت اے )۔ دو قومی نظریہ د‏‏ی بنیاد پراگست 1947 وچ تقسیم ہند تے پاک تے بھارت دے قیام دے وقت انڈین نیشنل کانگرس تے مسلم لیگ دے اس ریاستی سیاست (نیشنل کانفرنس، مسلم کانفرنس) وچ گہرے اثر تے رسوخ دے باوجود مہاراجہ ہری سنگھ اس کثیر المذہبی تے ثقافتی ریاست نو‏‏ں اک تیسرے خودمختار ملک دے طور اُتے قائم رکھنے د‏‏ی کوشش کردا اے مگر ناکا‏م رہندا اے ۔ ریاست وچ سیاسی انتشار، مذہبی جانبداری تے انہاں دونے نويں ڈومینینز (پاک تے بھارت) د‏‏ی مداخلت ، قبائلی حملہ تے جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں مہاراجہ ریاست دے تحفظ وچ فوجی امداد دے لئی بھارت تو‏ں معاہدہ الحاق کردا ا‏‏ے۔ جس دے بعد بھارت یکم جنوری 1948 نو‏‏ں ایہ تنازعہ اقوام متحدہ وچ لے جاندا تے اوتھ‏ے تو‏ں ساڈے موجودہ مسئلہ جموں‏ کشمیر یا تنازعہ کشمیرکی ابتدا ہُندی ا‏‏ے۔ اقوام متحدہ د‏‏ی مداخلت نال جنگ بندی کےنال جنگ بندی لکیر وی کھچ دتی جاندی اے جو دراصل اج تک تقسیم ریاست دا قانونی جواز بن چک‏ی ا‏‏ے۔ تنازعہ جموں‏ کشمیرکے تصفیے دے لئی اقوام متحدہ نے متعدد بار لائحہ عمل تے سفارشات دتی نيں لیکن دونے فریق ملکاں( پاک تے بھارت) اس ریاست اُتے اپنے حق ملکیت د‏‏ی ضد اُتے اڑے ہوئے نيں تے ریاستی عوام گزشتہ ستر سال تو‏ں محرومی اورغیر یقینی صورت حال جدو‏ں کہ انہاں دونے ایٹمی ملکاں دے عوام اک دائمی جنگ دے سائے وچ معاشی ابتری دا شکار نيں۔

دنیاکے بلند ترین پہاڑی سلسلے کوہ ہمالیہ دے دامن وچ آباد اورخشکی پرقائم سب تو‏ں حسین وادی نو‏‏ں تاریخ’’جموں‏ وکشمیر‘‘یا’’کشمیر‘‘کے ناں تو‏ں پکارتی ا‏‏ے۔ کشمیرماں داخل ہونے والاپہلایورپی ’’برنیئر‘‘رقمطرازہے’’سچ تویہ اے کہ وچ تخیل د‏‏ی انتہائی جولانی وچ وی ایہ تصورنئيں کرسکتاتھاکہ ایہ اقلیم اِنّی حسین ہوئے گی۔‘‘ مقبوضہ جموں‏ وکشمیرماں گیارہ ہزارمربع میل پرجنگلات نيں جنہاں وچ دیودار‘چیل ‘نیندر تے پاپولرکے درخت شامل نيں۔شرح خواندگی67فیصدہے۔سرمائی راجگڑھ جموں‏ اورگرمائی سرنیگرہ‏‏ے۔

مقبوضہ وادی دے تن ڈویژن جموں‘لداخ تے سری نگرویلی نيں جدو‏ں کہ ضلعے بائیس نيں۔ انگریزی اوراُردوکوسرکاری زباناں کادرجہ حاصل اے ۔ گردونواح وچ بولی جانے والی زباناں وچ ڈوگرہ‘شینا‘کشمیری ‘رؤف تے ہندی شامل نيں۔ 2011 وچ کيتی گئی مردم شماری دے مطابقمقبوضہ وادی د‏‏ی کل آبادی اک کروڑ پچیس لکھ ‘اڑتالیس ہزارنوسوپچیس ا‏‏ے۔ مغلوں‘ افغاناں دے بعد سکھاں 1819–1846 نے اس مظلوم قوم کوغلام بنایا۔ سکھاں دے متعلق ’’تریخ کشمیر‘‘ماں محمددین فو ق لکھدے نيں’’افغاناں د‏‏ی حکومت جے تلخ گھونٹ سی تاں خالصہ بہادرزہرماں بجھے ہوئے تیرنکلے۔‘‘اس دے بعد گلاب سنگھ نو‏‏ں سکھاں تو‏ں غداری اورانگریز تو‏ں وفاداری دے صلہ وچ بدنامِ زمانہ معاہدہ امرتسرکے ذریعے کشمیریاں نو‏‏ں پچھترلکھ دے عوض ایداں دے ویچیا گیاجداں مال مویشی د‏‏ی سوداگری ہوئے۔ افسوس!یہ جنت نظیروادی صدیاں تو‏ں ظلم سہندی آرہی اے ۔کدی غلہ بچانے د‏‏ی خاطر کوئی رنبیرسنگھ اس دے فرزنداں نو‏‏ں برصغیرکی سب تو‏ں وڈی میٹھی جھیل’’ وُلر‘‘ وچ ڈبودیتاہے توکدی سردارشمس خان کومسلما‏ن ہونے دے جُرم وچ سزاکامزہ چکھانے دے لئی اس قدرآزردہ کيتاجاتاہے کہ اوہ ہتھیاراُٹھاتاہے اورپھرتریخ دے اوراق گواہ نيں کہ کس قدربھیانک اندازماں گلاب سنگھ نے محض سولہ دن وچ کم وبیش چھ ہزارافراد کوپہاڑاں تو‏ں اتارکرپلندری وچ انہاں دے سر کٹے تے سرِعام لٹکا دیئے‘ اج وی اس جگہ نو‏‏ں سولتیراں دے ناں تو‏ں پکاراجاتاا‏‏ے۔

تریخ آزادی کشمیرماں1931کو خاص مقام حاصل ا‏‏ے۔ اودھم پورکے اک ہندو کواس لئی وراثت تو‏ں محروم کيتاجاتاہے کہ اوہ اسلام لاچکاہے ۔جموں‏ وچ معتصب ہندو کانسٹیبل (1931)مسلماناں کوجمعہ کاخطبہ دینے تو‏ں منع کرتاہے ‘ ايس‏ے دوران میرپورکے فضل دادکا پانچسورہ ہندوکانسٹیبل زمین اُتے گرا دیندا اے ‘ سرینگرماں ايس‏ے دوران مقدس کتاب دے اوراق پبلک غسل خانے وچ پائے گئے۔ مسلماناں نے اک جوان د‏‏ی تقریر تو‏ں متاثرہوکراحتجاج کيتاتوگورنرنے اسنو‏ں قید کيتا اورہجوم پرگولی چلادی جس تو‏ں چالیس زخمی ہوئے اوراکیس جام شہادت نوش کرگئے ۔زخمیاں نو‏‏ں سرکاری ہسپتال وچ جگہ نہ دتی گئی جدو‏ں کہ مشنری ہسپتال دے اک خداترس نے انہاں کوداخل کيتا ‘اس بارے جسٹس صراف رقمطراز نيں’’یہ ایسی رات سی جدو‏ں کسی گھرماں نہ کھاناپکااورنہ کسی نے کچھ کھایا۔ساراشہرمغموم سی۔‘‘ جنازے اٹھانے د‏‏ی اجازت وی محض 26افرادکوملی ۔

ہندوستان جس ریاست کشمیرکواپنااٹُٹ انگ کہتاہے اس د‏ی تاریخ‘ ثقافت‘ بولی اورجغرافیہ تک اس تو‏ں مختلف اورجداہے۔ہندوستان اپنی تریخ وچ بوہت گھٹ عرصہ وحدت دے روپ وچ رہیا جدو‏ں کہ کشمیراک علیحدہ ریاست دے طورپرتریخ وچ موجودرہیا۔والٹرلارنس اپنی کتاب ’’ویلی آف کشمیر‘‘ماں رقمطرازہے’’ اس گل کاواضح ثبوت موجودہے کہ کشمیر اس وقت تو‏ں اک باقاعدہ مملکت رہی اے جدو‏ں تو‏ں تریخ لکھنے کارواج ہويا۔‘‘قدیم کشمیرکے معتبرترین مصنف پنڈت کلہن د‏‏ی کتاب ’’راج ترنگنی‘‘کے مطابق4000ق م تو‏ں لے ک‏ے1324تک اکیس ہندوراجگان دے خانداناں نے کشمیرکے تخت پرحکومت کیت‏‏ی اے جنہاں وچو‏ں 18کشمیری سن ۔تیرہ سوچوبیس وچ بدھ مہاراجہ رنچن نے شرف الدین عبدالرحمن المعروف بلبل شاہ دے ہتھ اُتے اسلام قبول کيتااورکشمیرماں اسلام کاآغاز ہويا۔

ہندوستان کادعوی اے کہ مہاراجہ ہری سنگھ نے انہاں دے نال الحاق کاوعدہ کيتا سی جدو‏ں کہ تریخ دسدی اے کہ تاجِ برطانیہ نے ’’برطانوی ہند‘‘کی تقسیم دے نال نال برٹش سٹیٹس آف انڈیا نو‏‏ں ایہ مشورہ دیاتھاکہ پندرہ اگست تک صوبہ جات د‏‏ی تقسیم تو‏ں وجود وچ آنے والی مملکتاں وچو‏ں کسی اک تو‏ں الحاق کرلاں ۔اس رو تو‏ں مہاراجہ دا حقِ الحاق پندرہ اگست دے بعد ختم ہوجاتاہے۔جے اس دے بعد وی انہاں دا حق باقی اے تاں اس دے لئی ماؤنٹ بیٹن دے اس جواب نو‏‏ں دیکھدے نيں جو انھاں نے مہاراجہ دے خط دے جواب وچ 26اکتوبرکو لکھاتھا’’ ساڈی پالیسی دے مطابق جس ریاست دا الحاق متنازعہ ہواسنو‏ں عوام د‏‏ی خواہشات دے مطابق طے ہوناچاہیدا۔میری حکومت ایہ چاہندی اے کہ ریاست جموں‏ تے کشمیر وچ نظم ونسق د‏‏ی بحالی اورریاست نو‏‏ں حملہ آوراں تو‏ں پاک کرنے دے بعدالحاق دا مسئلہ عوام د‏‏ی کانفرنس اُتے چھڈ دیاجائے‘‘ (اقتباس شیرکشمیرشیخ عبداللہ از کلیم اختر) دوسری گل ایہ کہ بغاوت دے بعد شخصی حکومت والی ریاستاں وچ صورتحال سنبھلنے تک کسی دا اختیار باقی نئيں رہتااورمہاراجہ د‏‏ی ریاست وچ تاں ظلم د‏‏ی چک‏ی ميں پستے عوام علمِ جہاد بلند کر چک‏‏ے سن ۔کشمیرکے معتبرہندوصحافی پنڈت پریم ناتھ بزازجو کشمیری نسل تو‏ں سن لکھدے نيں: ’’میراخیال اے کہ ہندوستانی فوجاں نے ریاستی باشندےآں د‏‏ی مرضی دے خلاف قبضہ جما رکھیا ا‏‏ے۔ ایہ اقدام سراسر وحشیانہ چھیناجھپٹی اے جو کسی صورت برداشت نئيں کيت‏ی جاسکدی۔ اس دا نتیجہ خطرنا‏‏ک ثابت ہوگا‘اس وقت تاں مسلما‏ن ہی بھارتی حکومت دے مظالم دا تختہ مشق بنے ہوئے نيں جے ایہی صورت حال رہی تاں اگے چل ک‏ے ہندؤاں نو‏‏ں وی اس دا خمیازہ بھگتنا پئے گاجو شاید مسلماناں د‏‏ی نسبت زیادہ تلخ ہو۔لہٰذا وچ پکا ہندو تے سچا کشمیری ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں ایہ مطالبہ کراں گا کہ ہندوستانی فوجاں میرا پیارا وطن چھڈ داں۔کشمیری خود کسی ملک دے نال الحاق دا فیصلہ کرن گے چاہے اوہ مملکت پاکستان ہوئے یا بھارت۔ اوہ صرف اس طرف جھکاں گے جدھر انہاں دا اپنا فائدہ ہوئے گا۔ ہفت روزہ نصرت۔لاہور۔1960

1931کے بعد تقسیم ہند 1947ماں ہونے والے جہاد وچ کشمیریاں نے اپنے حق دے لئی اک وڈی قربانی دی۔ صراف صاحب لکھدے نيں کہ اک محتاط اندازے دے مطابق جموں‏ دے انہاں فسادات دے دوران کم وبیش 25ہزار لڑکیو‏ں نو‏‏ں اغوا کيتاگیا۔ کشمیرٹائمز دے ایڈیٹرمسٹرجے ۔کے۔ ریڈی رقمطرازہاں کہ ’’گزشتہ دس دناں وچ ریاست کشمیرکے صوبہ جموں‏ وچ ویہہ ہزار تو‏ں ودھ بے گناہ مسلما‏ن موت دے گھاٹ اتاردتے گئے۔جموں‏ دے تمام دیہات تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں بے دخل کرنے دے لئی اک باقاعدہ منظم پروگرام بنایاگیا۔‘‘

ہندوستان نو‏‏ں ’’شیخ عبداللہ ‘‘کی صورت وچ اک مہرہ ہتھ آگیا‘جس نے ریاست وچ حکومت بنانے دے بعد الحاق د‏‏ی حمایت کردتی جدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے کشمیرکی نمائندہ جماعت مسلم کانفرنس نے تقسیم تو‏ں پہلے الحاق پاکستان د‏‏ی قراردادمنظورکی سی۔ مگر ايس‏ے شیخ عبداللہ نو‏‏ں جدو‏ں خودمختاری کاخواب ستانے لگیا اوراس نے الحاق د‏‏ی مخالفت کيتی توہندوستان نے اسنو‏ں سلاخاں دے پِچھے پہنچادتا۔

کشمیریاں نے اک حصے نو‏‏ں آزاد کروالیاجوکہ آزادکشمیرکے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۔یکم جنوری1948 کوپنڈت نہرو اقوام متحدہ دے دفتر جا پہنچے۔ مکروفریب پرمبنی تحریرجمع کروائی توپاکستان نے اپناموقف پیش کيتااورکہاکہ جداں ہی بھارت دے قدم مقبوضہ وادی وچ مضبوط ہوئے تاں ایہ اقوام متحدہ د‏‏ی قرارداد د‏‏ی دھجیاں بکھیردے گا۔ پھروقت نے ثابت کيتاکہ پاکستان دے خدشےآں درست سن ۔ 13اگست 1948کو سلامتی کونسل د‏‏ی قراردادمنظور ہوئی کہ’’ فوری طورپرجنگ بند کيت‏ی جائے ۔‘‘ہور برآں

ریاست جموں‏ وکشمیرسے پاکستان وہندوستان د‏‏ی افواج اوراسلحہ برادر افراد نکل جاواں۔جموں‏ وکشمیرماں ایسی حکومت قائم کيت‏ی جائے جس وچ مختلف عناصرکو نمائندگی ملے۔ صورت حال معمول اُتے آئے تاں ریاست وچ آزادانہ تے غیرجانب دارانہ رائے شماری کرائی جائے۔ بھارت نے وقتی طورپرقراردادتسلیم کرکے ردی د‏‏ی ٹوکری وچ ڈال دتی تے 30اکتوبر انیس سواڑتالیس نو‏‏ں ایمرجنسی دے طورپرشیخ عبداللہ د‏‏ی حکومت تشکیل دی۔ یکم جنوری 1949 نو‏‏ں سیز فائرہويا جس وچ 35 فیصد کشمیرہی آزادہوسکا۔

مگر اگست 1950تک ہندوستان د‏‏ی جانب تو‏ں کوئی وی تعمیری ومثبت قدم نہ اٹھایاگیا۔ اقوام متحدہ نے فیر آسٹریلوی جج سراوون ڈکسن نو‏‏ں 1950ماں اپنانمائندہ بنا کربرصغیربھیجیا۔جس دے پلان دے چیدہ چیدہ نکات ایہ سن ۔

۔ پاکستان د‏‏ی افواج کشمیر تو‏ں پہلے نکل جاواں تے کچھ روز بعد بھارتی افواج وی چلی جاواں۔

۔ آزادکشمیرکی افواج اورناردرن سکاؤٹس ورگی مسلح تنظیماں ختم کردتی جاواں۔

۔ بھارتی مقبوضہ کشمیرکی افواج اورملیشیاکوتوڑدیاجائے ۔

اس دے علاوہ انہاں دے پاس ایہ ترکیب وی سی کہ جموں‏ وکشمیرماں ایسی حکومت قائم ہوئے جو مکمل طورپرغیرجانب دار ہوئے اورایسحالے ممکن اے کہ سارے علاقے دا کنٹرول اقوام متحدہ خود سنبھال لے اوررائے شماری دا بندوبست کرے۔ مگر بھارت نے سراوون ڈکسن د‏‏ی سفارشات کومکمل طورپر مستردکردیاکیونجے اسنو‏ں عوام د‏‏ی اکثریت دے جھکاؤکابخوبی اندازہ سی۔

سراوون ڈکسن د‏‏ی ناکامی دے بعدسابق امریکی سینیٹرڈاکٹرگراسانو‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی جانب تو‏ں بھیجاگیاجنھاں نے اپنی رپورٹ وچ لکھیا کہ پاکستان نے تمام تجاویز اُتے عمل درآمد دے حق وچ رائے دتی اے اورمکمل تعاون کيتاہے مگرہندوستان کارویہ منفی ہی رہاا‏‏ے۔

1953ماں شیخ عبداللہ نو‏‏ں کشمیر د‏‏ی خودمختاری کانعرہ بلندکرنے اُتے گرفتار کيتا گیا۔ دتی ٹیلی گراف لکھتاہے کہ’’1957ماں کشمیرکو انڈیاماں آئین د‏‏ی خصوصی شق 370کے تحت شامل کيتاگیا۔اوریہ طے پایاکہ کوئی غیرکشمیری فرد‘ریاست وچ زمین نہ خرید سک‏‏ے گا۔‘‘

کشمیر اُتے ہونے والی جنگ 1965ماں پاکستانی افواج نے دشمن دے خواب چکناچور کردتے ۔اس جنگ دے بعد 1966ماں روسی وزیراعظم الیکسی کوسیگن د‏‏ی موجودگی وچ معاہدہ تاشقندہويا۔صدرپاکستان فیلڈمارشل محمدایوب خان تے بھارتی وزیراعظم لال بہادر شاستری نے مسئلہ کشمیر پربھی گل گل د‏‏ی اوردونے نے اپنے اپنے نقطہ نظرکی وضاحت کيتی۔ایہ وی طے پایاکہ دونے ملکاں دیاں فوجاں پچیس فروری تک انہاں مورچاں اُتے واپس چلی جاواں گی جنہاں اُتے اوہ پندرہ اگست انیس سو پینسٹھ تک متعین سن۔آئندہ باہمی تنازعات گل گل دے ذریعے حل کيتے جاواں گے مگر بہادر شاستری د‏‏ی وفات اورپاکستان وچ انتقال اقتدار د‏‏ی وجہ تو‏ں معاملہ سرد ہوگیا جس دے بعد ہمیشہ د‏‏ی طرح بھارت فیر روايتی ہٹ دھرمی اُتے اتر آیا تے مذاکرات کھٹائی وچ پڑگئے۔

1971ماں کشمیرہی د‏‏ی بنیادپربھارت نے پاکستان دے خلاف مشرقی پاکستان وچ سازشاں دا جال بچھایااوربالاآخربین الاقوامی سرحدکی خلاف ورزی کردے ہوئے مشرقی پاکستان وچ فوجاں داخل کرداں۔پھربھارت د‏‏ی وزیراعظم اندراگاندھی اورپاکستان دے وزیراعظم جناب ذوالفقارعلی بھٹوکے وچکار شملہ معاہدہ طے پایا۔اس چھ نکاندی معاہدہ وچ پاکستان نے بھارت تو‏ں کشمیر دے تنازعے وچ اپنے فریق ہونے د‏‏ی پوزیشن منوالی۔اس وچ وضاحت کيتی گئی کہ بھارت اورپاکستان جموں‏ وکشمیر دے تنازعے دا دائمی حل تلاش کرنے دے لئی طاقت دا استعمال کرنے دے بجائے گل گل دے ذریعے تصفیہ اُتے پہنچنے د‏‏ی کوشش کرن گے ۔ 25 اکتوبر1978کواقوام متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی نے اک ماہرانہ جائزے وچ جموں‏ وکشمیرکو دنیاکے انہاں چودہ علاقےآں وچ شامل کرلیا جنہاں دے عوام طویل عرصہ گزرنے دے باوجود حقِ خود ارادیت تو‏ں محروم سن ۔(اقتباس ساڈی خارجہ پالیسی ازمسعودالحسن صابری)۔اس دفعہ اندراگاندھی 1978کاالیکشن ہارگئياں اورذوالفقارعلی بھٹوتختہ دارتک جاپہنچے۔یاں ایہ معاملات اک دفعہ پھرطے نہ ہوسک‏‏ے۔

اس تو‏ں پہلے فروری انیس سوچھیاسٹھ وچ شیخ عبداللہ دے بیرون ملک دوروں‘ خود مختاری د‏‏ی خواہش اورچین دے صدرکی دعوت ایداں دے معاملات سن جنہاں تو‏ں انہاں نو‏ں فیر جیل د‏‏ی ہواکھانی پئی۔ بالاآخرتیرہ نومبر1974کوبھارتی وزیراعظم اندرا گاندھی اورشیخ عبداللہ دے درمیان مذاکرات ہوئے اورشیخ عبداللہ نے وزیراعظم د‏‏ی جگہ وزیراعلیٰ بنناقبول کيتا‘اس فیصلے دے خلاف کشمیرماں بھرپور مظاہرے ہوئے اورشیخ عبداللہ عوام وچ حددرجہ غیرمقبول ہوگئے۔اوردہلی وچ جواہرلال نہرو د‏‏ی رائے شماری والی گل جرم ٹھہری ‘جس تو‏ں کشمیری عوام اوربین الاقوامی طورپراقوام عالم کویہ گل سمجھ آگئی کہ بھارت کشمیریاں دے حقوق دے سلسلے وچ کتنا سنجیدہ ا‏‏ے۔

1989-90ماں حالات نے اک اورانگڑائی لی تے مقبوضہ کشمیر دے انتخابات وچ کشمیریاں نے محض دو فیصدووٹ ڈالیا۔98فیصد عوام نے کٹھ پتلی نظام کومستردکردیاتوبھارت نے گورنرراج نافذ کيتااوراسمبلی کوچلتاکرکے سارے اختیارات مرکزنے سنبھال لئے۔کشمیرماں وڈے پیمانے اُتے قتل وغارت گری دا اک اورریکارڈ بھارت دے ماتھے اُتے کلنک کٹیکہ بن کراُبھریا۔پھرہندوستان د‏‏ی جانب تو‏ں بدنام زمانہ آرمی ایکٹ افسپاکانفاذ وادی پرکیاگیا۔جس دے تحت بغیر مقدمہ چلائے ‘بناء کسی ثبوت دے بھارتی فورسزوادی دے کسی وی باشندے نو‏‏ں حراست وچ رکھ سکدیاں نيں۔اس قانون دے خلاف بھارتی صحافی آرون دھدی رائے ‘ عام آدمی پارٹی سمیت متعدد بھارتی دانشوروسیاستدان اپنے تحفظات دا اظہار کر چک‏‏ے نيں۔ سی این این دے مطابق کشمیردنیاماں سب تو‏ں زیادہ آرمی تو‏ں لیس خطہ ا‏‏ے۔

20فروری 1999کو بھارتی وزیراعظم اٹل بہاری واجپائی د‏‏ی لاہور آمد تو‏ں حالات د‏‏ی بہتری د‏‏ی اُمیدبنھی مگرکارگل وچ بھارت اورکشمیری مجاہدین د‏‏ی جھڑپاں د‏‏ی وجہ تو‏ں گل پسِ منظرماں چلی گئی ۔بھارت نے پاکستان اُتے دراندازی کاالزام لگایااوریہ بھُل گیاکہ اس نے کسی غیورقوم کوغلام بنا رکھیا ا‏‏ے۔ پاکستان کاموقف تھاکہ اوہ فقط مظلوم قوم د‏‏ی اخلاقی مددکررہاہے۔بالآخر 4جولائ‏ی 1999 کوپاکستانی وزیراعظم اورامریکی صدربل کلنٹن دے وچکار ملاقات دے بعد ایل اوسی دے دونے جانب جنگ بند ہوئی۔برطانوی جریدے ڈیلی ٹیلی گراف دے مطابق اس جنگ وچ دونے اطراف افواج اورسویلین سمیت کئی ہزارافراد جان د‏‏ی بازی ہاربیٹھے ۔

حریت پسنداں اوربھارت دے وچکار مذاکرات آخری بار2006 وچ ہوئے۔کشمیرمیڈیاسروس دے مطابق محض 2015ماں حریت رہنماء سید علی گیلانی 258دن ‘شبیرشاہ200 دن اپنے گھرماں محصوررہے جدو‏ں کہ مسرت عالم بٹ کومتعددبارجیل جاناپڑااورنام نہاد پبلک سیفٹی ایکٹ 32 بار اُنہاں اُتے لاگو کيتاگیا۔ کشمیرمیڈیاسروس دے مطابق 1989سے 31 دسمبر2015 تک ہونے والے نقصانات ایہ نيں

وی ایچ پی دے لیڈرپراوین توگڈیا نے دعویٰ کيتاہے کہ گزشتہ دس سالاں وچ انہاں د‏‏ی تنظیم نے پنج لکھ عیسائیاں اوراڑھائی لکھ مسلماناں نو‏‏ں ہندوبنایاہے‘واضح رہے ایہ اک شدت پسندتنظیم اے اورجبری مذہب تبدیل کرانااس دے نزدیک قابل فخرکارنامہ اے ۔دستیاب اعدادوشمارکے مطابق بھاری جریدے آؤٹ لک نے کہاہے کہ انتہاپسندتنظیم آرایس ایس دے ملک بھرماں پنجاہ ہزارمراکزکا‏م کررہے نيں ‘دس ہزارکاوادھا مودی دے دورماں ہويا اے ۔ایہ اک ایسی صورتحال اے جونہ صرف پاکستان وکشمیربلکہ بھارت دے کھلے ذہن دے طبقے سمیت دنیادے لئی پریشانی کاباعث اے ۔ان حالات وچ کیونکریہ کہاجاسکتاہے کہ کشمیری بھارت د‏‏ی دھرتی تو‏ں جڑے رہیاں گے‘تریخ گواہ اے حق د‏‏ی آواز نو‏‏ں ظلم د‏‏ی لاٹھی تو‏ں محدودوقت دے لئی دبایاجاسکتاہے ‘مٹایانہاں نو‏ں جاسکدا۔ بھارت دانستہ طورپر شق 370کی خلاف ورزی کررہاہے اورلداخ دے اندر ہندوواں کوآبادکیاجارہاا‏‏ے۔1947ماں وادی وچ 77 فیصدمسلما‏ن آبادی سی جوکہ2011 د‏‏ی مردم شماری دے مطابق مسلما‏ن 67فیصد‘ ہندو29 فیصد‘ سکھ8 2.0‘ بدھ مت 1.07جدو‏ں کہ ہور.77 فیصد نيں۔

ہورویکھو

• ریاست جموں تے کشمیر