ساسانی بادشاہ
اردشیر بابکان نے ایران وچ ایسی حکومت قائم کیتی جس وچ دین تے دنیا (حکومت) دونے اک ساتھ سن تے ایہ اس دی حکومت دی اک اہم خصوصیت سی، دوسری خصوصیت جو اس دی حکومت نوں اشکانیان دی حکومت توں زیادہ امتیاز بخشدی اے اوہ اس دا اتحاد تے حکومت وچ ذہنی تمرکز سی ، اسکندر دے حملہ دے بعد اردشیر بابکان دے ذریعہ ساسانی سلسلہ دی تاسیس توں سرزمین ایران اُتے دوبارہ اتحاد قائم ہو گیا۔
ساسانی خاندان
[سودھو]خاندان ساسانی نے دوسرے قرن دے اوایل توں ای آہستہ آہستہ، ولایت پارس وچ اپنی قدرت تے نفوذ نوں وسعت دینا شروع کر دتا سی، ساسانیاں دے جد بزرگ ساسان استخر وچ آتشکدہ آناہید دے پیشوا سن پارس وچ باز رنگیاں دی حکومت سی انہاں نے انہاں وچ شادی کرلی تے اس دا بیٹا بابک تقریبًا ۱۵۵م وچ جاں اس توں پہلے پیدا ہویا تے اس دے بعد اپنے باپ دی گدی اُتے بیٹھیا، بابک دا بیٹا اردشیر سپہ سالار بن گیا، تقریبًا ۲۱۱۔۲۱۲ء وچ اطراف دے شہراں اُتے حملے کیتے تے اپنے باپ نوں بازرنگی پارس دے حاکم گوچہر دے خلاف بھڑکایا، بابک نے وی تقریبًا ۲۲۰ء وچ گوچھر نوں قتل کر دتا تے اردشیر دے نال اپنی سرزمین نوں وسعت دتی، اردوان پنجم(جاں اک روایت دے مطابق اردوان چہارم)اشکانی بادشاہ نے (پارس دے واقعاں توں خطرہ دا احساس کر دے ہوئے) ساسانیاں نوں باغی قرار دے کے انہاں نال جنگ شروع کردتی، اس طرح اردشیربابکان نے تیسفون اُتے قبضہ کر لیا تے خود نوں بادشاہ کہلانے لگیا، اردشیر نے عہد اشکانی دے بادشاہاں دی حکومت نوں جڑ توں ختم کر دتا تے وڈے خانداناں دی طاقت وقدرت نوں وی کم کر دتا تے اک منظم فوج جمع کرکے اپنی سرزمین وچ اتحاد قائم کر دتا البتہ اردشیر نوں حقیقی حکومت اردوان اُتے غلبہ پانے دے کچھ دناں بعد حاصل ہوئی،اس دی تیسفون وچ تاچ پوشی تے بین النہرین دے شمال وچ لشکرکشی کرنے دے بعد حکومت روم توں ارمنستان دے اُتے جنگ ہو گئی تے اس دی بادشاہت دے آخری دور تک روم نال جنگ چلدی رہی، بہر حال اردشیر نوں اپنے جانشیناں دے نزدیک خاص اہمیت حاصل سی تے بعد وچ بوہت وڈے حکیم تے دانشمند دے عنوان توں اس نوں شہرت ملی۔
شاپور اول
[سودھو]اس دے جانشین، شاپور اول (ح۲۴۰۔۲۷۰)نے مشرق تے مغرب وچ کوشانیان تے رومیاں توں متعدد جنگاں لڑیاں،انہاں جنگاں وچ روم دا بادشاہ گردیانوس قتل ہویا (ح ۲۴۴)تے روم دا دوسرا بادشاہ والریانوس ۲۶۹۔۲۶۰ وچ اپنے فوجیاں سمیت گرفتار ہو گیا، شاپور اول دی وڈی حکومت نے ایران وچ ساسانیاں دی حکومتاں نوں اورمستحکم کر دتا، ساسانیاں دی سرزمین وچ منی دی تعلیمات نوں نشر کرنے دی اجازت وی شاپور اول نے ای دتی سی، ایہ اجازت زردشتی رہنماؤں دی ناراضی دا سبب بنی تے بھرام اول دے زمانے وچ کرتیر (جاں کردیر) دے اصرار اُتے مانیاں دے راہنماواں دا سردار گرفتار ہو گیا تے جیل ای وچ اس دا انتقال ہویا (ح۲۷۷م)اس دے بعد بزرگان حکومت دی حمایت وچ” نرسہ“ بادشاہ بنا،اوراس نے کرتیر دے اثرورسوخ کوختم کر دتا لیکن ۲۹۸م وچ ارمنستان نے رومیاں توں شکست کھادی جس دے نتیجہ وچ شمال بین النہرین تے ارمنستان رومیاں دے قبضے وچ چلا گیا، دجلہ نوں حکومت دی آخری سرحد دے طور پرقرار دتا اس دے بعد توں لیکر تقریبًا ۴۰ سال تک دوناں دشمناں دے درمیان کوئی جنگ نئیں ہوئی، اس شکست نے ایران نوں اک حد تک ضعیف کر دتا تے بالآخر ملک دی وڈی پوسٹ دے عہدیداراں نے بادشاہت ہرمزد دوم دے کم عمر بیٹے شاپوردوم نوں سونپ دی تے حکومت دے دوسرے کم اپنے ہاتھاں وچ لے لئی لیکن جدوں شاپور وڈا ہویا تواس نے اپنے تہاناں انہاں دے چنگل توں چھڑایا تے مستحکم عزم وارادہ دے نال ساسانیان دی حکومت نوں زوال توں بچا کر اس نوں بوہت طاقتور اورقدرتمند بنا دتا اس نے شروع وچ عرب حملہ آورں نوں سرکوب کیتا تے ایہ عرباں دے نزدیک ”ذوالاکتاف“ تے ایرانیاں دے نزدیک ”ھوبہ سنبا“(کندھاں وچ سوراخ کرنے والا) دے ناں توں ملقب ہویا، شاپوردوم نے رومیاں دے نال دوبارہ جنگ کرکے پہلی جنگ دی یاد تازہ کردتی، انہاں جنگاں وچوں اک جنگ وچ روم دا بادشاہ یولیانوس قتل کر دتا گیا (۳۶۳م) تے ساسانیان نے اک وسیع زمین اُتے قبضہ کر لیا۔
شاپور دوم
[سودھو]شاپور دوم دے جانشین کسے لایق نئیں سن یزدگرد دے زمانے وچ روم اُتے غلبہ حاصل کرنے دے کئی موقع فراہم ہوئے لیکن اوہ بادشاہ صلح پسند تے جنگ توں پرہیز کردا سی اس دے بیٹے بہرام پنجم (۴۲۰۔۴۳۸)، معروف بہ بھرام گور، نے مشرق ومغرب وچ جنگاں کیتیاں،پیروز دے دورماں (حک ۴۵۹۔۴۸۴م) ایران ھیاطلہ مشرق دے حملاں توں پریشان سی جس توں ملک وچ ہرج ومرج اورناامنی ودھدی جارہی سی ملک دا نظام نجباء تے علما دے ہاتھاں وچ جا رہیا تھاجب قباد اول نوں حکومت ملی (۴۸۸م) تو اس نے انہاں حکومت دے انتظام توں نکالنے دے لئی مزدک (خداپرست) تے مزد دی تعلیم دی حمایت دی لیکن علما تے نجباء نے اس دی شدت توں مخالفت دی تے اس نوں کچھ دناں دے لئی حکومت توں خلع کرکے جیل وچ ڈالدیا (۴۹۶م)، جدوں دوبارہ اس نوں حکومت ملی (۴۹۸م) تو میانہ روی اختیار کرنے لگیا تے اپنی حکومت نوں محفوظ کرنے دے لئی مزدک دے دشمناں دا نال دتا، ۵۲۸ جاں ۵۲۹م دے اوایل وچ مزدک نوں مناظرہ کرنے اُتے مجبور کیتا تے مناظرہ دے بعد اس نوں اس دے کچھ پیروکاراں دے نال قتل کر دتا گیا۔
خسرو اول
[سودھو]خسرو اول جاں خسرو انوشیروان(حک ۵۳۱۔۵۷۹ک)جس دے حکم توں مزدک تے اس دے ساتھیاں نوں قتل کیتا گیا سی اس نے مزدکیاں نوں قلع قمع کر دتا تے بیزانس دے نال وی جنگ دی(۵۴۰ء) روم دے بادشاہ نے اس دی لشکرکشی توں پریشان ہوکے ۵۶۱ء وچ دوناں حکومتاں دے درمیان ۵۰ سال تک دے لئی اک صلح نامہ لکھوایا خسرو نوشیروان نے ھیاطلہ دی حکومت نوں جڑ توں ختم کر دتا (۵۵۷م) تے اعراب یمن دے حبشیاں دی اوتھے توں نکلنے وچ مدد کیتی (ح۵۷۵۔۵۷۷) تے شبہ جزیرہ عرب اُتے اپنا اثرورسوخ قائم کر دتا، خسروانوشیروان دا ہدف عہدساسانی وچ فقط ملک تے لشکر نوں وسعت دینا نئیں سی بلکہ اس دے زمانے وچ دفاتر تے اجتماعی امور دی وی اصلاح ہوئی اس نے مالیات (ٹیکس) حاصل کرنے دے طریق نوں وی بدل دتا، عدالت تے فوجی امور دی وی اصلاح کری، اس دے دور وچ جندی شاپورکے طب دے مدرسہ وچ یونانی تے ہندوستانی کتاباں دا سریانی تے پہلوی زباناں وچ ترجمہ تے فیر اوتھے اُتے انہاں دی تدریس ہوئی، ایرانی ا س دے زمانے وچ شطرنج تے کتاب کلیلہ ودمنہ توں آشنا ہوئے اس طرح اس دا ناں اک آرمانی حکمران تے حکیم حاکم دے عنوان توں لوگاں دے دلاں وچ باقی رہیا۔
ہرمزد جہارم
[سودھو]اس دے بعد اس دا بیٹا ھرمزد چہارم تخت پربیٹھا(۵۷۹م)اس دی حکومت دے زمانے دا اہم واقعہ بہرام چوبین دی سرکشی سی، جس نے ساسانی شہنشاہیت نوں ختم کرنے دے لئی تیسفون اُتے لشکرکشی دی، شرفاء تے علما وی ھرمزدسے ناراض سن اس نوں بادشاہت توں خلع کر دتا اوراس دے بیٹے خسرو دوم یاخسرو پرویز نوں تخت اُتے بٹھا دتا (۵۹۰م) لیکن نیا بادشاہ بہرام چوبین دی فوج دے سامنے توں بھج کر بیزانس دی پناہ وچ چلا گیا تے فیر اس نے بیزانس بادشاہ دی مدد توں بھرام اُتے غلبہ حاصل کر لیا (۵۹۱م) خسرو پرویز نے بیزانس دی مدد دے مقابلہ میںمعاہدہ (۵۹۱) دے تحت سرزمین ساسان توں کچھ حصہ بیزانس نوں دتا تاکہ دو بادشاہاں دے درمیان صلح برقرارہوجائے لیکن خسرو دے حامیاں نے بادشاہ روم دے خلع اورقتل کرنے وچ اس دا بوہت نال دتا، ایرانی دو سردار، شہربراز تے شاہین نے اس سرزمین وچ قابل توجہ فتوحات حاصل کیتیاں ایتھے تک کہ بیزانس دے ہاتھاں توں ایشیا دے اوہ تمام شہر جو اس دے قبضہ وچ سن چلے گئے حتی کہ قسطنطنہ وی حملہ دی زد وچ آ گیا،مصربھی ساسانی فوج دے قبضہ وچ چلا گیا (۶۱۹م) اس طرح توں خسرو پرویز دی حکومت، ھخامنشیان دی حکومت دے برابر ہو گئی لیکن جنگ بوہت لمبی ہو گئی اورجنگ نوں طول دینے دے لئی خسرو دی ضد نے بیزانس نوں تلافی دے لئی آمادہ کر دتا،۶۲۷م توں بیزانس نے دوسرے علاقاں اُتے حملہ کرنے شروع کیتے، آذربایجان نوں ویران کر دتا تے بیزانس دی فوج نے بین النہرین اُتے قبضہ کر لیا، خسرو پرویز نوں حکومت توں قلع کرکے جیل وچ ڈال دتا۔ اس دا بیٹا شیرویہ، معروف بہ قباد دوم تخت اُتے بیٹھا تے اس دے کچھ دناں بعد خسرو پرویز نوں جیل وچ قتل کر دتا گیا (۶۲۸م)، اس دی حکومت خودسری، غرور تے ہوس رانی دا شکار رہی اوراس دے زمانے وچ جو جنگاں ہوئاں انہاں توں ملک برباد اورفقیر ہو گیا۔
قباد دوم
[سودھو]قباد دوم نے بیزانس توں فورا صلح کرلی، ۳/سال تک مالیات(ٹیکس) نوں معاف کر دتا، اپنے باپ دے قیدیاں نوں آزاد کر دتا تے فوج دے سرداراں توں محبت توں پیش آیا لیکن اس دی حکومت نوں حالے اک سال وی نئیں لنگھیا سی کہ خسرو پرویز دی جنگاں توں ایران وچ جو طاعون آ گیا سی اس نے قباد دوم دی زندگی نوں ختم کر دتا (۶۲۸م) اس دے مرنے توں ایران درہم وبرہم ہو گیا تے پستی دے آثارنمایاں ہو گئے، اس چارسال دی مدت وچ یعنی خسرو پرویز دی موت توں لیکر یزدگرد سوم (۶۲۸۔۶۳۲م) دے تخت نشین ہونے تک دس توں زیادہ بادشاہ ایران دے تخت اُتے بیٹھے۔انہاں وچوں اردشیر سوم بوہت کم عمر سی، خسروپرویز دی بیٹی بوران پہلی عورت سی جو ایران وچ بادشاہ بنی تے آذرمیدخت خسروپرویز دی دوسری بیٹی کچھ دناں دے لئی ساسانی حکومت دے تخت اُتے بیٹھی۔
یزدگرد سوم تے سلطنت دا خاتمہ
[سودھو]یزدگرد سوم نوں تخت پربیٹھے حالے دوسال ای گُزرے سن کہ ملک دی مغربی سرحد اُتے اس نوں مسلمان عرباں توں سامنا کرنا پیا۔ حجاز وچ اسلام نوں ظہور کیتے ہوئے حالے چند ای سال لنگھے سن لیکن انہاں نے ساسانیاں نوں سوچنے دا موقع نئیں دتا، حیرہ(۱۲ق/۶۳۳م) اُتے مسلماناں دا قبضہ ہونے دے بعد،عرب دی فوج نے قادسیہ (حیرہ دے نزدیک) وچ پڑاؤ پایا، کئی مہینیاں تک دوناں دے درمیان مذاکرات ہُندے رہے لیکن کوئی نتیجہ نئیں نکل سکیا تے جنگ شروع ہو گئی جس وچ ساسانی فوج دا سردار رستم فرخ ہرمزد قتل ہو گیا(۱۶ق/۶۳۷) اس دے بعد تیسفون ثابت قدمی دے باوجود مسلماناں دے ہتھاں وچ چلا گیا تے یزدگرد سوم ملک دے اندر بھج گیا تے آخری بار نھاوند وچ مغلوب ہو گیا(۲۱ق/۶۲۴م)مسلمان عرباں نے اس کامیابی دا ناں ”فتح الفتوح“ رکھیا چونکہ اس دے بعد فیر کسے منظم فوج جاں حکومت توں انہاں نوں سامنا نئیں کرنا پیتا، یزدگرد سوم جو ملک دے دوردراز علاقہ وچ جا کے چھپ گیا سی کئی سال دربدر پھرنے دے بعد مرو دے علاقہ وچ قتل کر دتا گیا (۳۱ق/۶۵۱م) اس دے مرنے توں نہ صرف ساسانی سلسلہ ختم ہویا بلکہ ایران ”قدیمی دور“ توں منہ موڑ کر ”اسلامی دور“ وچ داخل ہو گیا۔