ستنامی پنتھ

ہریانہ دے ستنامیاں دی ویر گاتھا

قرون وسطی بھارت وچ جتھے ورن-آشرم اتے جاتیواد خلاف ودروہ ہو رہا سی، اتھے بادشاہی اتے جگیرداری نظام خلاف وی وڈے گھول ہوئے۔ ایہناں ورودھاں دا خاصہ دھارمک-روحانی ہون دے نال-نال اک ہور خاصیت اوہناں لوکاں دی شمولیت سی جنہاں نوں منونوادی سوچ/اصول مطابق ہیٹھلیاں جاں نیویاں جاتاں دے لوک کیہا جاندا سی۔ ناتھ-جوگی اتے سدھ بہت دیر توں پروہتوادی دھرم خلاف آواز اٹھا رہے سن۔ ایہناں ہی سمیاں وچ مہاراشٹر وچ نامدیو، تکارام، گیانیشور اتے ہور سنتاں، بنگال وچ چیتنی اتے چنڈیداس، آسام وچ شنکردیو، اتری بھارت وچ کبیر، رویداس، گرو نانک دیوَ، دادو اتے ہور کئی رہبراں، سادھوآں اتے سنتاں نے سماجی برابری اتے سانجھیوالتا دا سندیش دتا۔ سکھ گروآں، بھگتی لہر دے سنتاں، ناتھ-جوگیاں اتے صوفیاں دی وانی پنڈ-پنڈ وچ گونجی۔

ستنامی سروتاں مطابق ستنامی پنتھ دا جم 1658 وچ نارنول دے علاقے وچ ہویا۔ اس پنتھ دے بانی گرو ادوداس بیجاسر پنڈ دے رہن والے سن۔ اس پنتھ دے جم ہون دے حالات بارے ویروے بہت گھٹ ملدے ہن۔ ملدے ویرویاں، روایت اتے اتھوں دے پنڈاں توں اکٹھی کیتی مقامی جانکاری مطابق گرو ادوداس بادشاہ شاہ جہان دے وڈے پتر دارا شکوہ جاں اس دے کسے سردار دی فوج وچ سن۔

دارا شکوہ پنجاب دا صوبیدار سی اتے لما سماں لاہور وچ رہا۔ اوہ سائیں میاں میر، ارمینیئن صوفی سرمد، پنجاب دے صوفی بابا لال (بابا لال اتے دارا شکوہ دا سنواد لخت وچ حاصل اے) اتے ہور صوفیاں تے سنتاں دا سنگتی سی۔ اس نے اپنشداں دا فارسی وچ ترجمہ کیتا اتے ہندواں تے مسلماناں وچکارلے پاڑے نوں گھٹاؤن دے وڈے اپرالے کیتے۔ حاصل سروتاں توں ملدی جانکاری توں ایہہ پرتیت ہندا اے کہ گرو ادوداس دارا شکوہ دے نزدیک رہے۔

شاہ جہان دے بڈھاپے وچ اس دے پتراں وچ تخت لئی لڑائی شروع ہو گئی۔ شاہ جہان نے اپنے وڈے پتر دارا شکوہ نوں اپنا جانشین بنایا سی۔ اورنگزیب نے اپنے بھرا مراد نال مل کے ودروہ کیتا۔ اورنگزیب اتے دارا شکوہ وچ وڈی جنگ ساموگڑھ وچ ہوئی جس وچ گرو ادوداس نے وی حصہ لیا۔ دارا شکوہ ایہہ جنگ ہار گیا اتے اس نے پچھم ول کوچ کیتا، پر انت وچ ساتھیاں دے دھوکھا دین کارن پھڑیا گیا۔ اورنگزیب نے قاضیاں توں اس دا اسلام-مخالف ہون دا فتویٰ دوا کے اس نوں قتل کروا دتا۔ اورنگزیب نے اپنے بھرا مراد نوں وی قتل کروایا جدونکھ چوتھا بھرا شاہ شجاع اراکان (موجودہ میانمار/برما) دے علاقے وچ جا چھپیا جتھے اس دی موت ہو گئی دسی جاندی اے۔ اورنگزیب نے اپنے پیؤ شاہ جہان نوں آگرے وچ قید کر دتا تے دلی دے تخت تے بیٹھا۔

اورنگزیب دی تخت-نشینی دو وار ہوئی۔ پہلی جولائی 1658 وچ اتے دوسری جون 1659 وچ۔ اس لیکھ وچ ایہہ ذکر اس لئی کیتا جا رہا اے کیونکہ اورنگزیب دی پہلی تخت-نشینی ویلے دلی دی جامہ مسجد وچ 31 جولائی جمعے دی نماز توں بعد اورنگزیب دے حق وچ خطبہ (فرمان) پڑھن والے قاضی عبدل وہاب دا ستنامیاں دے اتہاس نال ڈونگھا تئلک اے۔ پھاتوہات-اے-آلمگری دے کرتا ایشور داس ناگر مطابق اس ویلے حکومت-اے-ہندوستان دے مکھ قاضی (قاضی-ال-کزات) نے اورنگزیب دے حق وچ خطبہ پڑھن توں اس لئی انکار کر دتا کہ شریعت مطابق جد پیو زندہ ہووے تاں پتر نوں بادشاہ اعلان دین والا فرمان (خطبہ) نہیں پڑھیا جا سکدا، اس ویلے قاضی عبدل وہاب نے شریعت دی ہور طریقے نال وضاحت کرکے اورنگزیب دے حق وچ خطبہ پڑھیا اتے اس نوں ہندوستان دا بادشاہ ایلانیا۔ اورنگزیب نے عبدل وہاب نوں دربار دا قاضی (قاضی-اے-حضور) اتے دیس دا مکھ قاضی (قاضی-القضاۃ) نامزد کیتا۔

ساموگڑھ دی لڑائی (1658) توں بعد دے کجھ ویلے دے گرو ادوداس دے جیون دے زیادہ ویروے نہیں ملدے اتے جہڑے ملدے ہن، اوہناں دا خاصہ اساطیری اتے شردھامئی اے (گرو ادوداس دا غائب ہو جانا، جہاز وچ جانا، کبیر صاحب نال ملاپ آدی)۔ گرو ادوداس اپنے پنڈ بیجاسر کاسلی واپس آئے اتے ستنامی پنتھ دا پرچار شروع کیتا۔ ایہہ پنتھ نرگن پرماتما اتے سماجی برابری وچ یعقین، براہمنواد اتے جات-پات دا خلاف کرن اتے سانجھیوالتا، سماجی ایکتا تے سمتا دے نظریات تے مشتمل سی۔ گرو ادوداس اپنے آپ نوں بھگت کبیر دا شش دسدے سن اتے اس پنتھ وچ بھگت رویداس، بھگت دادو اتے بھگتی لہر دے ہور سنتاں اتے ناتھ پنتھ دے گرو گورکھ ناتھ نوں وی ستکار دتا جاندا اے۔ ستنامیاں دے ہن ہندے ستسنگاں وچ سکھ گروآں دے شبد وی پڑھے جاندے ہن۔ کئی ستنامی سروت بھگت کبیر اتے گرو ادوداس نوں اک سروپ مندے ہن۔ ستنامی چٹے کپڑے پہندے سن۔ اوہ کسے ساہمنے سر نہیں سن جھکاؤندے اتے سجا ہتھ کھڑھا کرکے ستنام بولدے ہوئے اک-دوسرے نوں فتح بلاؤندے سن۔ گرو ادوداس مورتی پوجا، کرمکانڈ اتے اندھ-یعقین دا کھنڈن کردے سن اتے سچ تے سداچار نوں جیون دی دھری مندے سن۔ ایہہ وی دسیا جاندا اے کہ شروع-شروع وچ ستنامی اپنے سارے وال (بھروٹیاں سمیت) منوا لیندے سن اتے اس لئی اوہناں نوں منڈیئے سادھ وی کیہا جاندا اے۔ منڈیئے سادھاں دی روایت پرانی لگدی اے کیونکہ کبیر جی دی بانی وچ منڈیئے سادھاں دا ذکر اے۔ ‘‘ان منڈیئن میری جاتِ گوائی۔۔’’ ‘‘انھ منڈیئنُ بھجِ سرنِ کبیر۔۔’’ اس طرحاں ستنامیاں دا بھگت کبیر نال ڈونگھا رشتہ صحیح پرتیت ہندا اے۔ ستنامیاں نوں بیراگی وی کیہا جاندا سی۔ راجپوت، جاٹ، دست کار، دلت اتے ہور اکھوتی چھوٹیاں جاتاں دے لوک وڈی گنتی وچ ستنامی بنے۔ ستنامی پنتھ نوں حاصل کرن والیاں وچوں پرمکھ گرو ادوداس دا پروار سی جنہاں وچ اوہناں دیاں بھابیاں یموتی بائی، سیاما بائی اتے سدا کنوری اتے بھرا جوگیداس اتے ویربھان شامل سن۔

نارنول علاقے وچ جاگروکتا پھیلاؤن بعد گرو ادوداس دلی چلے گئے اتے اتھے ستنامی پنتھ دا پرچار کیتا۔ شہر دے کجھ اہم لوک گرو ادوداس دے اثر وچ آئے۔ 1669 وچ اک دن جد گرو ادوداس ستسنگ کر رہے سن تاں اوہناں نوں شکایت آئی کہ قاضی ابلّ مکارم (مکھ قاضی، قاضی-ال-کزات، عبدل وہاب دا پتر) لوکاں تے بہت ظلم کردا اے۔ گرو ادوداس نے ستنامیاں، جنہاں دے ناں دیال داس، گوکل داس اتے بردابن دسے جاندے ہن، نوں قاضی ابلّ مکارم دے ظلم دا جواب دین لئی بھیجیا۔ اوہناں نے قاضی ابلّ مکارم نوں قتل کر دتا اتے روایت مطابق لہو وچ بھجی ننگی تلوار لے کے گرو ادوداس ول چل پئے۔ گرو ادوداس اتے دو ہور ستنامیاں نوں گرفتار کر لیا گیا۔ مواسرِ عالمگیری دے کرتا ساقی مستائد خان مطابق اورنگزیب نے گرو ادوداس (ساقی نے اوہناں نوں گرو اودھو بیراگی لکھیا اے) اتے اوہناں دے ساتھیاں نوں قتل کرن دا حکم دتا۔ اس طرحاں گرو ادوداس اتے اوہناں دے ساتھیاں دی 1669 وچ شہادت کوتوالی وچ اس تھاں تے ہوئی جتھے چھ سال بعد گرو تیغ بہادر اتے اوہناں دے ساتھی سکھاں دی 1675 وچ ہوئی سی۔ وجیپھول سادھ ستنامی (کتاب سادھ ستنامی مت) مطابق ایہہ شہادت 3 جون 1669 نوں ہوئی۔

اک ہور ذکر مطابق پہلاں گرو ادوداس نوں گرفتار کیتا گیا سی اتے بعد وچ ستنامیاں نے اوہناں نوں بچاؤن دا یتن کیتا اتے اس ویلے قاضی ابلّ مکارم ماریا گیا۔

گرو ادوداس دی شہادت نے ستنامیاں نوں اورجت کیتا اتے اگوائی اوہناں دے بھرا جوگیداس دے ہتھاں وچ آ گئی۔ ستنامی ہتھیاربند ہونے شروع ہوئے۔ ستنامیاں نوں جتھیبند کرن وچ ادوداس پروار دیاں عورتاں یموتی بائی اتے اس دیاں درانیاں نے وی وڈا حصہ پایا۔ جوگیداس وی 1669 وچ کامکھیانیاں نال لڑدا ہویا شہید ہو گیا تے اس توں بعد کمان چھوٹے بھرا ویربھان نے سمبھالی۔ اسے لئی بہت سارے برتانتاں وچ ویربھان جی نوں ستنامی پنتھ دا مکھ بانی وی دسیا گیا اے۔

ستنامیاں نے وڈے پدھر تے ودروہ کرن دیاں تیاریاں آرمبھیاں۔ ماندی پنڈ وچ کچی گڑی بنائی گئی۔ اس ویلے گڑی بناؤن لئی مقامی مغل حاکماں دی اجازت لینی پیندی سی تے بناں حکم دے گڑی بناؤنا ودروہی کاروائی سمجھیا جاندا سی۔ ایہہ پنڈ نارنول توں 4 کلومیٹر توں نارنول-نانگل چودھری سڑک تے اک پہاڑی تے اے۔ اس پنڈ دے چڑھدے ول اک پہاڑی نوں لال پہاڑی کیہا جاندا اے۔ لال پہاڑی توں اگانھ ‘سر کی جوڑی’ نامک تھاں اے۔ بیجاسر کاسلی اتے ایہہ تھاواں ستنامی ودروہ دے مرکز بنے۔

1672 وچ مقامی پدھر تے اک جھڑپ ہون توں بعد ستنامی ودروہ شروع ہو گیا۔ ستنامیاں نے نارنول تے قبضہ کر لیا۔ کجھ اتہاسکاراں مطابق نارنول دا صوبیدار طاہر خان ماریا گیا اتے کجھ مطابق اوہ بھجّ کے دلی دربار وچ پیش ہو گیا۔ ستنامیاں نے دلی ول کوچ کر دتا۔

ستنامی بغاوت دے سارے ویروے جو جادو ناتھ سرکار، عرفان حبیب، ایم اطہر علی، ستیش چندر، آبھا سنگھ اتے ہور اتہاسکاراں نے دتے ہن، اوہ فارسی سروتاں مکھ طور تے معاصر عالمگیری (کرتا ساقی مستائد خاں)، فتوحات عالمگیری (کرتا ایشر داس ناگر)، منتخب اللباب (کرتا کھافی خاں جاں کھافی محمد ہاشم خاں۔ پرو۔ آر۔ایسّ۔ شرما مطابق کھافی خاں دی لخت ابلّ فضل ماموری دی لخت تے مشتمل اے) تے کجھ ہور فارسی سروتاں توں لئے گئے ہن۔ اس تعلق وچ ستنامی قوم دے لوکاں نال رابطہ کرکے اتے اوہناں دیاں لکھتاں ’چوں واقعے تلاشن دی کوشش کرن دی وڈی ضرورت اے۔ ستنامیاں بارے ایہہ وی کیہا جاندا سی کہ اوہ اپنیاں لکھتاں خفیہ رکھدے سن۔

اُتلے ویرویاں توں پتہ لگدا اے کہ ستنامیاں دی بغاوت نے اورنگزیب نوں فقراں وچ پا دتا۔ ستنامیاں دے دلی ول کوچ دا اثر انا وڈا سی کہ اس متعلق کئی دند-کہانیاں چلیاں: (1) ودروہ دی اگوائی اک دند-ہینی 70 سالا بزرگ عورت کر رہی اے جس دا کہنا اے جے اک ستنامی شہید ہووےگا، اتھے 70 (کئی دند-کہانیاں مطابق 70 ہزار) ستنامی پیدا ہونگے۔ ایہہ عورت گرو ادوداس دی بھرجائی یموتی بائی منی جاندی اے۔ مقامی حوالیاں مطابق کئی لوک اس عورت نوں ماندی جاں خاتونی پنڈ دی میناکشی دیوی وی دسدے ہن۔ (2) ستنامیاں کول لکڑ دے گھوڑے ہن (ایہہ کوئی آلہ جاں خاص طرحاں دا گڈا وی ہو سکدا اے)۔ (3) ستنامی امر ہن (4) ستنامی کئی طرحاں دے جادو-ٹونے جاندے ہن۔ اجہیاں دند-کہانیاں نے مغل فوج وچ ڈر تے بھے پیدا کیتے اتے اورنگزیب نوں ستنامیاں نوں روکن لئی شاہی فوج بھیجنی پئی۔

ساقی مستائد خاں (کرتا معاصر عالمگیری) مطابق، ‘‘اس ٹولے دے انسان اپنے آپ نوں ‘امر’ سمجھدے سن تے ایہناں دا یعقین سی کہ جے کوئی اک بندہ ماریا جائیگا تاں اس دی تھاں ستر بندے ہور جم پینگے۔ … اوہ اتنے دلیر ہو گئے کہ شہنشاہ دے علاقیاں تے پرگنیاں نوں برباد کرنا شروع کر دتا۔ … زیکدا دی 26 طریق (15 مارچ 1672, جمعہ) نوں رئد انداز خاں نوں توپ خانا، حامد خاں نوں چوکی خاص دی فوج تے اس دے پیؤ سید مرتضیٰ خاں دے پنج سو سوار سمیت یاہیاں خاں، نزیب خاں، رومی خاں، دلیر خاں دے پتر کمالدین، فیروزدین میواتی دے پتر پردل، تے شاہزادہ اکبر تے بخشی اسفندیار نوں شاہزادہ دی اپنی فوج نال ایہناں فسادیاں نوں پھڑن تے ختم کرن لئی گھلیا گیا۔ … جیوں ہی شاہی لشکر نارنول دے لاگے پجیا، فسادیاں نے شہنشاہ دے گھلے ہوئے ایہناں امیراں نال ٹکر لئی۔ جنگی سامان دی ناداری دے ہندیاں وی ایہناں بے دیناں نے ہندواں دیاں کتاباں وچ لکھیاں کہانیاں نوں نویں سریوں سرجیت کر دتا تے بھارت واسیاں دی تشریح وچ ایہہ جنگ وی مہامبھارت دا نمونہ ہی بن گئی۔’’

خافی خان مطابق ستنامی دلی توں صرف 16 کوہ دور سن۔ اوہ لکھدا اے ‘‘ودروہ دی لوء ہور اچی ہو گئی۔ … انت تے ایہہ سارا معاملہ انا سنگین ہو گیا کہ بادشاہ (اورنگزیب) نے حکم دتا کہ اس دا اپنا تنبو ہور اگے کر کے لگایا جاوے اتے اس نے اپنے ہتھاں نال قرآن دیاں آئتاں لکھیاں جنہاں نوں شاہی جھنڈیاں تے نشاناں تے بنھیا گیا اتے اوہ (جھنڈے تے نشان) اوہناں نمراداں (ستنامیاں) دی فوج ساہمنے کھڑے گئے۔’’ اس توں شاہی فوج وچ پھیلے سہم بارے پتہ لگدا اے۔ کھافی خان مطابق ہزاراں ستنامی مارے گئے اتے بغاوت نوں بے رحمی نال کچل دتا گیا۔

اس طرحاں روایت اتے اتہاسکاراں دیاں گواہیاں توں سدھ ہندا اے کہ ستنامیاں نے ادتی بہادری دکھائی اتے طاقتور بادشاہت نال سدھا متھا لایا۔ جد مسلمان اتہاسکاراں نے ستنامیاں دی انوٹھی بہادری نوں قبول کیتا تاں ہندو اتہاسکار ایشور داس ناگر نے اپنی کتاب ‘پھاتوہاتے-اے-آلمگریے’ وچ ستنامیاں بارے بہت ناکاراتمک ٹپنیاں کیتیاں ہن۔ اس وچ حیران ہون والی گل اس لئی نہیں کیونکہ ایشور داس ناگر قاضی عبدل وہاب، جس دے پتر قاضی ابلّ مکارم نوں ستنامیاں نے مار مکایا سی، دا ملازم سی (قاضی عبدل وہاب اتے ایشور داس ناگر دوویں پٹن، صوبہ گجرات دے رہن والے سن۔ ماموری اتے کھافی خاں مطابق قاضی عبدل وہاب بہت رشوتخور سی اتے اس بارے بادشاہ نوں شکایتاں وی کیتیاں گئیاں پر بادشاہ نے کوئی کاروائی نہ کیتی کیونکہ قاضی عبدل وہاب نے اورنگزیب نوں بادشاہ بناؤن لئی جامہ مسجد وچ خطبہ/ فرمان پڑھیا سی۔)

اس طرحاں ستنامیاں نے جتھے پروہتوادی براہمنواد، جاتیواد، مورتی پوجا، کرمکانڈ اتے اندھ-یعقین دا خلاف کیتا، اتھے مغل اتے مقامی حاکماں نال وی لوہا لیا۔ اوہناں دی بغاوت نوں بہت بے رحمی نال دبا دتا گیا۔ کجھ دند-کہانیاں مطابق جد بندہ سنگھ بہادر اتر کھیتر وچ پہنچیا تاں اس نے نارنول وچ مقام کیتا۔ اس نوں ستنامیاں تے ہوئے ظلم بارے جانکاری دتی گئی جس کارن بندہ بہادر بہت روہ وچ آ گیا تے اس نے مقامی حاکماں تے حملہ بول دتا۔ اس نے نارنول دا اسلہ خانا لٹّ لیا تے پھر ہریانہ تے پنجاب ول ودھیا۔ اس طرحاں ستنامیاں دی بغاوت نے سماج وچ جاگروکتا لیاؤن دے نال-نال ہتھیاربند ودروہ کرن دا شاندار تریخی کانڈ لکھیا۔ (لکھاری نے ستنامی پنتھ بارے ناٹک ‘کچی گڑھی’ لکھیا اے جس نوں منچ-رنگسٹیج امرتسر نے صرف دھالیوال دے ڈریکشن وچ 2015 توں بعد کئی تھاواں تے پیش کیتا اے۔ لکھاری نوں ایہہ ناٹک لکھن دی انسپائریشن فلسفہ کھٹکڑ نے 2003 وچ دتی اتے اس نال متعلق ساہت وی مہیا کرایا۔ ایہناں پنڈاں دی مقامی جانکاری ڈاکٹر۔ ہروندر سنگھ نے اکٹھی کیتی اتے مقامی ویروے اس دی اشائع کتاب دے کھرڑے ’چوں لئے گئے ہن۔)

      ا

ک دند-کہانی مطابق نارنول دے حاکم طاہر بیگ نے اک ستنامی کڑی نوں ادھال لیا سی اتے لڑائی اتھوں شروع ہوئی۔ اس کہانی مطابق ستنامیاں نے طاہر بیگ نوں مار دتا۔ اس علاقے وچ ایہہ بول پرچلت ہن :

کتاب ‘دِی رلیجس لائیف آف انڈیا’، جس دے اڈیٹنگ دا کم جے۔اینّ۔ پھارکوہار (J.N. Farquhar) نے آرنبھیا سی تے جس نوں نکول میکنیکول (Nicol Macnicol)، کے۔کے۔ کوروولا (K.K. Kuruvilla) اتے ای۔سی۔ ڈیوک (E.C. Dewick) نے اڈیٹیڈ کیتا، دے ماتحت 1935 وچ شائع کیتی ڈبلیو ایلّ ایلیسن دی کتاب ‘دِ سادھز (The Sadhs)’ وچ سادھ روایت دی تھاہ پاؤن دی کوشش کیتی گئی اے۔

باراں حکم

ایچّ۔ایسّ۔ ولسن اپنی کتاب ‘دِ رلیجس سیکٹس آف دی ہندوز’ وچ ستنامیاں اتے اوہناں دے گرنتھ ‘آدی اپدیش’ اتے اس وچلے 12 حکماں (جاں حکم نامیاں، جنہاں مطابق زندگی جیونی چاہیدی اے) دا ذکر کردا اے۔

عرفان حبیب مطابق ستنامی بیراگیاں دا ہی اک پنتھ سن۔ عرفان حبیب نے اک ہور گرنتھ ‘ستنام سہائ’ (پوتھی علم بانی سادھ ستنامی) دا وی ذکر کیتا جہڑا رائل ایشیئیٹک سوسائٹی لنڈن وچ مہیا اے۔ دابستان-اے-مزہبتان مطابق بیراگیاں نوں منڈیئے وی کیہا جاندا سی۔ ماموری ستنامیاں دا دوسرا ناں منڈیئے دسدا اے۔

ستنامی پنتھ دی اک دند-کہانی مطابق گرو ادوداس نے قاضی القضاۃ عبد الوہاب نال ملاقات کرکے سوال کیتا کہ جے کوئی شخص لوکاں تے ظلم کرے، اﷲ دے حکم نوں نہ منے تاں اس نال کی سلوک کرنا چاہیدا اے۔ قاضی عبدل وہاب نے کیہا کہ اجیہے شخص دا سر دھڑ توں الگ کر دینا چاہیدا اے۔ گرو ادوداس نے قاضی نوں ایہہ لخت وچ دین نوں کیہا۔ پنتھ امرتوانی دے کانڈ برہم پرکاش مطابق :

جب ستگور قاضی کے آیا۔۔
کرا کوپ اور وعدہ سنایا۔۔ (269)
اﷲ سے برا کہے جو کوئی۔۔
اس کی سجا کیا ہوئی۔۔ (270)
ستگور قاضی سے کہے ترنت کتاب نکال۔۔
اﷲ سے دوجی کرے، تا کو کون وچار (271)
… … …
کھولھ کتاب کو کرا وچارا۔۔
اس کافر کو ڈارومارا۔۔ (273)
… … …
ستگور حکم دیا فرمائی۔۔
اس کو سنمکھ مارو جائی۔۔ (282)

ستنامی سروت اتے وجیپھول سادھ ستنامی اس روایت دا ذکر وی کردے ہن جس مطابق جد ستنامی دیال داس دا سر کٹیا گیا تاں اوہ سر دھرتی تے ڈگّ کے پھر تن پوڑیاں چڑھیا اتے گرو ادوداس دے چرناں وچ تھر ہو گیا۔ امرتوانی (کانڈ برہم پرکاش) مطابق :

سیس کٹا دھڑ سے گرا، پرا جو دھرتی آئی۔۔
تین سیڑی اوپر چڑا، چرنو لاگا دھایی۔۔
ایسا اچرج ہوا ن کوئی۔۔ دھن دھن کہےَ سبھ کوئی۔۔ (360)

ستنامیاں دا ذکر ولیئم ٹرانٹ (1827) دی کتاب ‘دِی سادھ’ وچ ملدا اے۔ ڈبلیو ایچّ ایلیسن ستنامی پنتھ دیاں پھاروکھاباد (اتر پردیش) اتے دلی شاکھاواں دا ذکر کردا اے۔ پرنگل کینیڈی (Pringle Kennedy) وی ستنامیاں دا ذکر کردا اے۔ راجستھان وچ اک ہور گدی کرولی ضلعے دے سادھپرا پنڈ وچ دسی جاندی اے جتھے دیہدھاری گرو دی روایت اے۔ اج ستنامی چھوٹی-چھوٹی گنتی وچ دیس دے وکھ-وکھ شہراں اتے پنڈاں وچ رہندے ہن۔ کئی لوک چھتیسگڑھ وچ ترقی یافتہ ہوئی ستنامی روایت نوں وی نارنول دی روایت نال جوڑدے ہن بھاویں اوہ مکھ روپ وچ آزاد روایت لگدی اے جس دے گرو گھاسیداس اتے گرو بالک داس ہوئے۔ اوہناں دی روایت دے کافی تریخی اتے اساطیری ویروے ملدے ہن۔ ایہہ وی مانتا اے اتے ممکن وی اے کہ 1672 وچ ستنامی بغاوت نوں بے رحمی نال دبائے جان بعد جنگلاں وچ جا چھپے اتے بعد وچ وکھ-وکھ تھاواں تے وکھ-وکھ پرمپراواں چلیاں۔ اتر پردیش دی اک وکھری روایت (گرو دا ناں باربنکی دے جگجیون رام) اے۔ (اینسائیکلوپیڈیا برٹینیکا)۔ اوہ صوفی یاری شاہ دے مرید دسے جاندے ہن۔ ایچّ۔ایسّ۔ ولسن نے وی ایہناں دا ذکر کیتا اے۔ ایہہ ویروے انے الجھے ہوئے ہن کہ جدید اتہاسکار (اداہرن دے طور تے سوربھ دوبے (Sarubh Dube)، جس نے چھتیسگڑھ دے ستنامیاں بارے کھوج کرکے کتاب ‘Untouchable Past’ لکھی اے) وی اس وچ ڈونگھا نہیں اتر سکے اتے فارسی اتے بستیوادی سروتاں تک محدود ہن۔ سوربھ دوبے مطابق چھتیسگڑھ دے ستنامی نارنول دے ستنامیاں نالوں وکھرے سن اتے آزاد طور تے ترقی یافتہ ہوئے بھاویں اوہناں وچکار کئی سانجھاں ہن۔ اوہ اجیہے پنتھاں نوں کبیر پنتھ دے اثر ہیٹھ ترقی یافتہ ہوئے مندا اے۔ پرشورم چتردیوی (کتاب ‘‘اتری بھارت دی سنت-پرمپرا’’ وچ) نے ستنامیاں دی نارنول شاخاں کوٹوا (باربنکی شاخاں) اتے چھتیسگڑھی شاخاں دا ذکر کیتا اے۔

تن اقرار

1. (1) اس علم کی پرتیت آہی۔۔
2. (2) ہندو ترک وچ سادھ ستنامی کہائیگا
3. (3) سر دھر کی بادی قبول اے۔ (سر دھڑ کی باجی قبول اے۔)

تن اقراراں بعد ستنامی دھرم سیارہ کرن والا کہندا اے، ‘‘اداداس/ادوداس بابا میرے