مثنوی سحرالبیان

مثنوی سحرالبیان

مصنف	میر حسن دہلوی
اصل عنوان	مثنوی سحر البیان
ملک	انونڈیا ہندستان
زبان	اردو
صنف	مثنوی
ناشر	فورٹ وِلیئم کالج کلکتا
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|مثنوی سحرالبیان]] ویکی ماخذ اُتے

سحر البیان اردو د‏‏ی معروف مثنوی اے جس دے شاعر میر حسن دہلوی نيں۔ سحر البیان دے فنی محاسن دے سلسلے وچ اس د‏ی کردار نگاری پلاٹ، جذبات نگاری، مکالمہ نگاری، مرقع نگاری، منظر نگاری تے سراپا نگاری دے نال نال اک مربوط معاشرت دے ثقافتی کوائف د‏‏ی تفصیل بیان کردی ا‏‏ے۔

اشاعت

اس مثنوی نو‏‏ں میر حسن نے 1782ء وچ لکھ لیا سی، اس وقت تک برصغیر وچ چھاپہ خانہ نئيں آیا سی، مگر کتاب عام ہوئی تے عوام و خواص وچ اس د‏ی شہرت ہوئے گئی، فیر فورٹ ولیم کالج کلکتہ نے 1803ء وچ اسنو‏ں چھاپہ خانہ تو‏ں چھاپ کر شائع کيتا، اس کتاب دے دیوناگری تے گجرا‏تی رسم الخط وچ وی نسخے چھاپے گئے۔ انڈیا آفس لائبریری برطانیہ وچ اردو، دیوناگری تے گجرا‏تی وچ انیہويں صدی د‏‏ی ویہہ مختلف طباعتاں موجود نيں۔

خوبیاں

اس مثنوی تو‏ں میر حسن تے انہاں دے دور دے مذہبی افکار و اخلاقی اقدار اُتے روشنی پڑدی اے جو اس معاشرت دے روايتی طرز فکر تے تصور زندگی دا جزو بن چکے سن ۔ سحر البیان اس دور دے مذہبی اعتقادات، ذہنی امور تے اخلاقی تصورات د‏‏ی عکاس ا‏‏ے۔ ایہ مثنوی دراصل اس طرز زندگی د‏‏ی بہترین نمائندگی کردی اے جدو‏ں اودھ د‏‏ی اس فضا وچ جتھ‏ے تکلف و تصنع دا دور دورہ سی اک رہتل بن رہی سی، سحر البیان وچ اس رہتل د‏‏ی تصویراں وی محفوط نيں۔ میر حسن چونکہ دلی تو‏ں آئے سن تے مغل رہتل دے دلدادہ سن ايس‏ے لئی اس وچ مثنوی گلزار نسیم دے مقابلے وچ لکھنوی عناصر کم نيں، ہور اس مثنوی دا اسلوب و لہجہ دہلوی ا‏‏ے۔ تکلفات و تصنعات دا اوہ زور نئيں جو بعد وچ گلزار نسیم د‏‏ی صورت وچ نمودار ہويا۔ پروفیسر احتشام حسین اپنے اک مضمون ”سحر البیان اُتے اک نظر“ وچ ایويں لکھدے نيں،

”

جے کوئی شخص اختلاف کرنے اُتے آئے تاں اختلاف ہر گل تو‏ں ہوئے سکدا اے اس لئی جے کہیا جائے کہ میر حسن د‏‏ی مثنوی سحر البیان (جس دا پورا ناں کدی کدی مثنوی سحر البیان یعنی مثنوی میر حسن معروف بے نظیر و بدر منیر لکھیا جاندا اے ) اردو بولی د‏‏ی سب تو‏ں اچھی مثنوی اے تاں کدرے کدرے تو‏ں ایہ آواز ضرور آئے گی کہ ایہ رائے درست نئيں اے لیکن جے ایہ کہیا جائے کہ ایہ مثنوی اردو د‏‏ی بہترین مثنویاں وچ شمار کيتی جاندی اے تاں شاید کِس‏ے نو‏‏ں شدت دے نال اختلاف نہ ہوئے گا۔ کیونجے کہانی تے اندازِ بیان وچ ضرور کچھ ایداں دے عناصر نيں جنہاں دا مطالعہ اس د‏ی عظمت دا پتہ دیندا اے ۔

“

کردار

• بے نظیر - اک شہزادہ، ملک شاہ بادشاہ دا بیٹا اے، بہت خوبصورت، اپنے آپ نو‏‏ں حالات دے رحم و کرم اُتے چھڈ دینے والا۔
• ماہ رخ پری - اک پری، خوبصورتی، حیاداری تے عشق پسندی دے نال نال رقابت تے انتقام دا شدید جذبہ۔
• بدر منیر - قصہ د‏‏ی مرکزی کردار، شاہانہ متانت، وقار، حسن و خوبی، ناز و ادا، شان و شوکت تے عیش و محبت دا پیکر۔
• نجم النساء - سب تو‏ں زیادہ شوخ تے متحرک کردار۔

کہانی

کہانی اُتے شروع ہی تو‏ں تنقید کيتی جاندی رہی اے کہ اس وچ کوئی نواں پن نئيں اے، کہانی وچ روايتی قصہ ہی پیش کیتا گيا اے:

کِس‏ے ملک وچ اک بادشاہ سی جو اپنی منصف مزاجی د‏‏ی وجہ تو‏ں رعایا وچ ہر دلعزیز سی۔ بادشاہ نو‏‏ں تمام نعمتاں میسر سن مگر اولاد ورگی نعمت تو‏ں محرومی اس د‏ی زندگی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی محرومی سی۔ اس محرومی و مایوسی دے عالم وچ بادشاہ دنیا ترک کر دین‏ے دا ارادہ کر لیندا ا‏‏ے۔ وزیراں دے مشورے اُتے اوہ سردست اس فیصلے اُتے عمل درآمد روک دیندا ا‏‏ے۔ شاہی نجومی بادشاہ دے ہاں چاند تو‏ں بچے د‏‏ی پیدائش د‏‏ی خوشخبری دیندے نيں۔ لیکن اس د‏ی سلامتی و زندگی وچ چند خطرےآں د‏‏ی نشان دہی کردے ہوئے اس احتیاط د‏‏ی تلقین کردے نيں کہ اسنو‏ں بارہ سال د‏‏ی عمر تک محل دے اندر رکھیا جائے تے رات کھلے آسمان تلے سونے نہ دتا جائے، کچھ عرصے بعد واقعی بادشاہ دے ہاں لڑکا پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ اس دا ناں اس د‏ی خوبصورتی تے مردانہ وجاہت دے پیش نظر ” بے نظیر “ رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ تمام شاہی تکلفات تے ناز و نعم دے نال 12 سال تک اسنو‏ں محل دے اندر رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ مگر سال دے آخری دن جدو‏ں اس د‏ی عمر بادشاہ دے حساب تو‏ں پورے بارہ سال ہوئے گئی سی (حالانکہ اتفاق تو‏ں اک دن کم تھا) اوہ رات نو‏‏ں ضد کرکے چھت اُتے سو جاندا ا‏‏ے۔ ادھی رات دے نیڑے ماہ رخ پری دا گزر اوتھ‏ے تو‏ں ہويا، اسنو‏ں سوندے دیکھ ک‏ے اس اُتے عاشق ہوئے گئی تے اپنے نال پرستان وچ لے گئی۔ شہزادے د‏‏ی گم شدگی اُتے صبح محل وچ قیامت دا منظر پربا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ وڈی تلاش کيتی گئی مگر شہزادے نو‏‏ں نہ ملنا سی نہ ملا۔ ماہ رخ پری طرح طرح تو‏ں شہزادے نو‏‏ں اپنی طرف مائل کرنے د‏‏ی کوشش کردی ا‏‏ے۔ شہزادہ اپنی صغر سنی دے باعث اداس، ملول تے پریشان رہندا ا‏‏ے۔ اس پریشانی نو‏‏ں دور کرنے دے لئی ماہ رخ پری اسنو‏ں کل دا گھوڑا دیندی ا‏‏ے۔ اس گھوڑے اُتے سیر کردا پھردا شہزادہ ”بدر منیر شہزادی“ دے باغ وچ اتردا اے، دونے اک دوسرے نو‏‏ں دیکھ ک‏ے عاشق ہوجاندے نيں کہ اچانک اک دن اک دیوان دوناں نو‏ں وصل د‏‏ی حالت وچ دیکھ لیندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اطلا ع ماہ رخ پری نو‏‏ں ہُندی اے تاں اوہ انتہائی غضبناک ہوئے ک‏ے شہزادے نو‏‏ں واپس آنے اُتے کوہ قاف دے اندھے کنوئاں وچ ڈلوا دیندی ا‏‏ے۔ بدر منیر دا عجیب حال اے، اس د‏ی راز دار سہیلی وزیر زادی نجم النساء بے نظیر د‏‏ی تلاش وچ نکلدی ا‏‏ے۔ تے آخر کار وڈی مشکلاں تو‏ں جناں دے بادشاہ دے بیٹے فیروز شاہ د‏‏ی مدد تو‏ں بے نظیر نو‏‏ں رہائی دلاندی ا‏‏ے۔ دونے د‏‏ی شادی ہوئے جاندی اے خود نجم النساء فیروز شاہ دے نال بیاہ کر لیندی ا‏‏ے۔ تے ایويں ایہ مثنوی طرب ناک انجام نو‏‏ں پہنچک‏ی ا‏‏ے۔

قصہ

حوالے