سندھی تے پنجابی زباناں وچ لسانیاتی سانجھ
سندھی تے پنجابی زباناں وچ لسانیاتی سانجھ
جس طرحاں بھیناں بھراواں دا ہونا انسان دی مرضی نال نہیں سگوں تقدیر دی مرضی دا سِٹا ہوندا اے‘ انجے ای گوانڈھی دا رشتا وی ازلی تے ابدی ہوندا اے۔ سندھ تے پنجاب‘ دوویں خِطے زمینی گولے اُتے ہزاراں یاں لکھاں نہیں سگوں کروڑاں ورھیاں توں موجود نیں۔ ایس دوران زمانے نے کِنے پھیر تے رنگ وکھائے۔ کدی ایہ دوویں اِکو دیس دے حِصے بنے تے کدی دو وکھرے دیساں وچ شامل ہوندے رہے پر ایہدے باوجود ایہناں دا گوانڈھ قایم رہیا تے اج وی قائم اے۔ ایہو گل دوہاں دیساں دے لسانی رابطیاں بارے وی سچ اے۔ سندھی تے پنجابی دوویں زباناں ہزاراں ورھیاں توں نالو نال بولیاں جاندیاں آ رہیاں نیں۔ ایہناں وچ لفظاں دا آون پردان وی ہوندا رہیا اے تے اج وی ایہ دوویں اینیاں نیڑے نیں کہ بعض واری اِکو بولی دے دو رنگ لگدے نیں۔ شاید پنجابی دے کجھ لہجے وی مرکزی پنجابی دے اینے نیڑے نہیں جِنا کہ سندھی زبان۔ ایہو ای گل سندھی زبان اُتے وی پوری آوندی اے۔
تواریخ سانوں دَسدی اے کہ اج توں پنج ہزار سال پہلاں وی سندھ وادی دے علاقے وچ اِک عظیم تہذیب عروج اُتے سی۔ ایہنوں بھاویں سندھ وادی دی تہذیب آکھ لوو یاں ہڑپا دی تہذیب۔ 1784ء وچ قایم ہوون والی ایشیاٹک سوسایٹی آف بنگال دے ماہراں نے گنگا وادی توں اولیگو پیتھاکس مخلوق دی کھوپڑی لبھ کے ایہ انکشاف کیتا کہ انسان نے ہندستان وچ جنم لیا سی۔ ایس پاروں ایہنوں راما پیتھاکس Ramapithecus دا ناں دتا اے۔1 پر پوٹھوہار وچ وادی سون توں پروزیمین مخلوق دی کھوپڑی لبھی تے ایس توں وکھ اجوکے انسان ورگی مخلوق انتھرو پوئڈیب دی باقیات وی ملیاں جہدے توں ثابت ہو گیا کہ پروزیمین توں لے کے انتھرو پوئڈیپ مخلوق تیکر انسان نے اپنے سارے ارتقائی مرحلے سندھ وادی وچ ای طے کیتے نیں۔ ماہراں نے ایس قدیم ترین انسان نوں پنجابی مانس Punjab Drypithicus دا ناں دتا اے تے ایہدی قدامت اِک کروڑ چالھی لکھ ورھے دے لگ بھگ دَسی اے۔
جنرل سر جان مارشل نے کیمرج ہسٹری آف انڈیا دی پہلی جلد وچ ایس خیال دا اظہار کیتا کہ پنجاب‘ موریا سلطنت نوں بہت پہلاں وی تہذیبی زمانے توں گزریا اے تے ہور ایہ انکشاف وی کیتا کہ ہڑپا تے موہنجودڑو دے درمیانی 400 میل دے فاصلے وچوں مزید ایہو جہے آثار مل سکدے نیں جہڑے عظیم ہڑپائی تہذیب نال تعلق رکھدے ہوون2۔ پہلاں 1927ء وچ تے فیر 1931ء وچ مسٹر اے جے ایچ میکے نے ہڑپا تے موہنجودڑو وچ ہور کھُدائیاں کر کے اپنی تحقیق نوں اِک رپورٹ وچ شائع کیتا۔3
شروع وچ جس عظیم تہذیب دے آثار ہڑپا تے موہنجودڑو دے درمیان 400 مِیل دے فاصلے توں ملے سن اوس ہڑپائی تہذیب دے آثار ہن تک جِنے علاقے توں مل چکے نیں اوہ علاقا تقریبن 5 لکھ مربع مِیل بندا اے۔ اجے دریافت تے تحقیق دا عمل جاری اے۔ یقینن اوہ بہت مہان تہذیب سی۔ جہدی حد اِک پاسے ہرپا تے موہنجودڑو توں شروع ہو کے گنگا جمنا دوآبا دے نیڑے تک ٹُر جاندی اے تے ایران وچ مکران دے ساحل نال واقع اِک استھان ستکاجن تک جاندی اے۔ وہیلر نے ایس عظیم تہذیب دے آثاراں دی کل گنتی 103 دَسی۔ 1978ء وچ ڈاکٹر رفیق مغل نے پرانے دریا ہاکڑا دے نیڑے نیڑے چولستان دے علاقے وچوں 300 توں ودھ ایہو جہے استھان لبھے جہناں دا تعلق وی ایس عظیم تہذیب نال سی۔ 1982ء وچ قومانتری طور اُتے ایہ گل من لئی گئی کہ 1982ء تیک 532 استھاناں توں ایس عظیم تہذیب دے آثار مل چکے نیں۔ نومبر 1999ء تیک ایس عظیم دے نال تعلق رکھن وال استھاناں دی تعداد 728 ہو گئی اے4 پاکستان وچ ایس تہذیب نال تعلق رکھدے اہم استھان ہڑپا‘ موہنجودڑو‘ کوٹ ڈیجی‘ جلیل اباد‘ چنھو داڑو‘ سرائے کھولا‘ بالا کوٹ‘ ٹوچی‘ مزینا دمب‘ سیاہ دمب جھانی‘ علی مراد‘ گنویری والا‘ چولستان وچ پرانے دریا ہاکڑا دے نیڑے لبھن والے استھان تے بھارت وچ کالی بنگن‘ لوتھل‘ روجدی‘ ناگیشور‘ رنگ پور‘ گھارو بھیرو‘ عالمگیر پور‘ کرشنی‘ ڈاڈھیری‘ سسوال‘ پربھاس پٹن‘ دولت پور‘ چندی گڑھ تے باناں والی دے استھان شامل نیں۔ ہڑپا تے موہنجودڑو توں وکھ اِک اہم استھان کوٹ ڈیجی اے جہڑا 1935ء وچ دریافت ہویا۔ ایہ استھان موہنجودڑو توں 25 مِیل دُور مشرق وچ سندھ دریا دے کھبے پاسے واقع اے۔ ماہر آثار قدیما ایلکن دا وچار اے کہ ایتھے کدے عظیم ہڑپائی تہذیب نال تعلق رکھن والا بہت وڈا شہر اباد سی۔5
1955ء وچ ڈاکٹر ایف اے خان ہوراں نے ایس شہر اُتے بہت سارا تحقیقی کم کیتا تے ایس استھان توں اجہیاں بہت ساریاں چیزاں لبھیاں جہناں دا تعلق عظیم ہڑپائی تہذیب نال اے۔ دُوجا اہم استھان پرانے دریائے ہاکڑا دے کنارے چولستان وچوں ملن والیاں بستیاں نیں جہناں نوں ہاکڑا وسیب دا ناں وی دتا جاندا اے۔ ہن تیک چولستان وچ کل 426 اجہیاں بستیاں مل چکیاں نیں جہناں دا سبنندھ ہاکڑا وسیب تے عظیم ہڑپائی تہذیب نال سی۔ ڈاکٹر رفیق مغل نے ہاکڑا وسیب اُتے کافی کھوج کیتی اے تے اوہناں دا خیال اے کہ ہاکڑا وسیب عظیم ہڑپائی تہذیب دا اِک بہت پُرانا شہر اے۔ اِک ہور اہم استھان ’’گنویری والا‘‘ اے جہڑا 1980ء وچ ڈاکٹر رفیق مغل نے ضلع بہاولپور وچوں لبھیا۔ ایس شہر بارے وچار کیتا جاندا اے کہ ایہ وی کافی وڈا شہر اے تے ایہدے آثار تقریبن ڈھائی سو ایکڑ رقبے توں ملے نیں۔ اِک ہور اہم استھان ’’چنھو دڑو‘‘ اے جہڑا دریائے سندھ دے جنوب وچ موہنجودڑو توں 130 کلومیٹر دے فاصلے توں دریافت ہویا۔ ایتھوں مِٹی دے مختلف برتن وی وڈی تعداد وچ لبھے نیں۔ ایس تہذیب نوں آثار قدیما دے ماہراں نے 2500 ق م تَوں لَے کے 1500 ق م دے ویلے وی دَسیا اے۔ پر اجے کھوج دا کم جاری اے۔ ہو سکدا اے کہ ایہ تہذیب 2500 ق م توں وی پُرانے ویلے دی ہووے۔
جہڑی گل ساڈے سبھ واسطے زیادا مان والی اے‘ اوہ ایہ اے کہ ساڈے علاقے دے لوک پنج ہزار سال پہلاں وی لکھن پڑھن والے لوک سن۔ ہڑپا تے موہنجودڑو توں ملن والیاں مٹی دیاں مُہراں ایس گل دیاں گواہ نیں۔ مہادیون تے ڈاکٹر احمد حسن دانی نے وی ایس رسم لخط بارے کافی تحقیق کیتی اے۔ بعض ماہراں نے ایس رسم لخط نوں سومیرین رسم لخط نال ملدا جُلدا دَسیا اے۔6 بعض دا وچار اے کہ ایس رسم لخط نے ای بعد وچ براہمی رسمُ لخط نوں جنم دتا اے تے ایہناں ماہراں نے ایس رسمُ لخط نوں انڈو آرین رسمُ لخط دا ناں دتا اے۔7
ایہ ساریاں گلّاں اوسے سمے دیاں نیں جدوں پنجاب تے سندھ دوویں لفظ وی اجے وجود وچ نہیں سن آئے۔ یعنی ساڈی سانجھ ساڈے وجود توں وی پہلاں دی اے۔ ایس مگروں زمانے نے کئی رُوپ وٹائے‘ کئی وار اُتھل پتھل ہوئی پر ایس سانجھ نوں کدی وی نقصان نہیں اپڑیا۔ اسیں اوس عظیم تہذیب دے والی وارث آں جہنے دنیا بھر نوں ہِندسے توں لَے کے رسمُ لخط تک دان کیتے تے جدوں دنیا دے اکثر علاقیاں وچ انسان اجے رِڑھنا سِکھ رہیا سی‘ ساڈی تہذیب اپنے عروج اُتے پہنچ چکی سی۔
پنجاب دے پُرانے ناواں دے حوالے نال گل کیتی جاوے تاں سانوں اِک ناں ’’سپت سندھو‘‘ لبھدا اے جہدے معنے نیں ست دریاواں دی دھرتی۔ ایہو ناں ایرانیاں دی مقدس کتاب وچ جا کے ہپت ہندو بن گیا۔ ہپت یاں ہفت بمعنے ست۔ میکس ملر دے بقول سنسکرت وچ سندھ دے معنے ’’سمندر‘‘ دے نیں۔ آریا ایتھے آئے تاں اوہناں نے سندھو ندی نوں لمے چوڑے کھلار پاروں سمندر سمجھیا تے ’’سندھ‘‘ دا ناں دتا۔ اِک ہور سوجھوان پروفیسر آپٹے دَسدے نیں کہ ایہ لفظ ’’سیند‘‘ توں نکلیا اے جہدے معنے نیں وگنا‘ گویا سندھ دا مطلب ہویا اجہا دریا جو سدا وگدا رہندا اے۔8
سندھی تے پنجابی زبان دی نیڑتا ویکھدے ہوئے کجھ سوجھواناں دا وچار اے کہ مڈھ وچ ایہ اِکو بولی سی جہڑی جغرافیائی تے سیاسی حالات پاروں بعدوں مختلف حصیاں وچ ونڈی گئی۔ اج ایہ دو زباناں اپنی وکھری وکھری شناخت رکھدیاں نیں پر ایہدے باوجود اِک دُوجے دے بہت نیڑے نیں۔
حقیقت ایہ اے کہ اج دا پاکستان دو بنیادی لسانی ونڈاں وچ ونڈیا ہویا اے۔ ایہناں نوں اپنی سوکھ لئی اسیں میدانی تے پہاڑی ونڈاں آکھ لینے آں۔ پہاڑی علاقے وچ پشتو تے بلوچی‘ جد کہ میدانی علاقے وچ سندھی تے پنجابی شامل نیں۔ انج پاکستانی زباناں دے دو جوڑے بندے جاندے نیں۔
کروڑاں ورھیاں توں وسن والی ایس دھرتی اُتے مختلف قوماں تے لسانی گروہ آوندے رہے نیں تے اوہناں دیاں زباناں نے ساڈی زبان اُتے اپنے اثر پائے نیں۔ ایہناں وچ درواڑی‘ سنسکرت‘ عربی‘ فارسی‘ ہِندی‘ انگریزی تے ہور زباناں دے اثرات بڑے واضح نیں۔ ایہ گل آکھنا وی غلط نہیں لگدا کہ تواریخظ لکھے جان توں پہلاں وی کئی لسانی گروہ ایتھے آئے ہون گے تے اوہناں دی زبان دا اثر وی ہویا ہووے گا۔
تقریبن اِک ہزار سال پہلاں ساڈیاں زباناں نے باقاعدا ادبی زبان بنن ول پہلا قدم چُک لیا سی۔ لکھتی ادب دے سلسلے وچ سبھ توں پہلاں کم سانوں اسماعیلی پرچاکاراں دا لبھدا اے جہناں وچ ستگر نُور سید نُورالدین دے کلام دی ونگی انج اے:
بِن کلمے تُوں بندگی کریں‘ تُو بندگی سنجے سار
جیونت اُٹھ چلنا‘ آخر اُجڑ واس
انجے ای حضرت شمس سبزواری دے کلام دا نمونا ویکھو:
رب تُوں‘ رحمان تُوں
یا علی اوّل آخر کافی تُوں ای تُوں
حق تُوں‘ پاک تُوں‘ بادشاہ
مہربان بھلے یا علی تُوں ای تُوں9
ایہ سارا کلام عام فہم اے تے ایہنوں اِکو ویلے سندھی وی سمجھیا جا سکدا اے تے پنجابی وی۔ گویا اِک ہزار ورھے پہلاں تیکر ساڈی زبان وچ اینی زیادا سانجھ موجود سی کہ اسیں بغیر ترجمان دے‘ اِک دُوجے دی گل سمجھ سکدے ساں۔
سندھ تے پنجاب دے لسانی اشتراک دی سبھ توں اُگھڑویں مثال بلھے شاہ کلام دی سندھ وچ مقبولیت تے حضرت سچل سرمست دا پنجابی شاعری کرنا اے۔ مغل بادشاہ اکبر دے سمے دے پنجابی شاعر شاہ حسین دے کلام وچ وی سندھی لفظاں دا رنگ ویکھیا جا سکدا اے۔ خواجا غلام فرید ہوراں اپنیاں 23 کافیاں وچ ملیر دا لفظ ورتیا اے جہڑا سندھ دا شہر اے پر پنجاب دے شاعر دے کلام وچ ایہدا ذکر انج آیا اے جویں اوہناں دا بہت ای قریبی شہر ہووے۔ گویا اِک دُوجے نوں سمجھن دا جہڑا عمل اِک ہزار ورھے پہلاں باقاعدا طور جاری ہویا سی‘ بعد وچ وی چلدا رہیا۔ ساڈیاں کئی لوک داستاناں وی سانجھیاں نیں۔ جویں سسی پنوں‘ سوہنی میہار (مہینوال) تے سیف الملوک دے قِصے دوہاں زباناں وچ لبھدے نیں۔
6 اکھر اجہے نیں جہناں دیاں اوازاں پنجابی تے سندھی وچ سانجھیاں نیں تے دنیا دی ہور کوئی قوم ایہناں اوازاں دا اُچارن نہیں کر سکدی۔ جویں بھ‘ جھ‘ دھ‘ ڈھ‘ گھ تے ن (اڑنون)۔ دنیا دے کسے ہور علاقے دا بنندا‘ بھین‘ بھرا‘ جھنڈا‘ دھی‘ ڈھول‘ گھوڑا‘ کنک‘ کھانا‘ سونا ورگے لفظاں نوں سندھیاں تے پنجابیاں دے لہجے وچ نہیں بول سکدا۔
بیتے دِنیں میں ایویں شغل نال سندھی ادبی بورڈ ولوں چھاپی پنج جلداں وچ چھپی ڈکشنری لَے کے دوہاں زباناں وچ سانجھے لفظ ویکھن بَہ گیا۔ میں ویکھیا کہ ہر دوسرا لفظ نہیں سگوں ہر تِن لفظاں وچوں دو لفظ پنجابی تے سندھی وچ سانجھے سن۔ ایہناں لفظاں دا رُوٹ اِکو اے یعنی دوہاں زباناں نے ایہ لفظ دراوڑی‘ سنسکرت‘ عربی تے فرسی وغیرا توں لئے سن۔ اِک دلچسپ گل ایہ اے کہ بہت سارے لفظ اجہے وی نیں جہڑے اجوکی سندھی وچ پرچلت نیں پر پنجابی وچ ایہناں دا استعمال متروک ہو گیا ہویا اے۔ جویں لفظ ’’شیننہ‘‘…
شاہ حسین دا مصرع اے ’’نیں وی ڈُونگھی تُلا پرانا شیننہاں تا پتن مَلّے‘‘
آرسی یاں شیشے واسطے ’’بنب‘‘ سندھی وچ اجے وی ورتیندا اے۔ چڑھدے پنجاب وچ ایہ لفظ عام ورتیا جاندا اے۔ فوارے واسطے لفظ ’’بوک‘‘ سندھی وچ اجے وی پرچلت اے بھاویں پنجابی وچ متروک ہو چکیا اے۔ اِک ہور لفظ ‘’پورھیت‘‘ اے۔ ایہ وی پنجاب وچ عام سمجھیا جاندا اے۔ مشکل تے محنت والے کم نوں ساڈیاں سوانیاں اج وی ’’پورھیا کم‘‘ آکھدیاں نیں۔
عام بول چال وچ روز ورتیندے جہڑے کجھ لفظاں دوہاں زباناں وچ سانجھے نیں‘ اوہ انج نیں:
الف: آواز‘ آوارا‘ آواگون‘ آہ‘ آہ و زاری‘ اشرف‘ احتجاج‘ اختر‘ اخبار‘ اخذ‘ اخلاص‘ اولاد‘ اننب‘ انار‘ امام‘ امامت‘ افلاک‘ اقدار‘ افراط‘ افسوس‘ افسردا‘ اوزار‘ اوکھ‘ الزام‘ اسلوب‘ اصل…
ب: باری‘ باریک‘ بوتل‘ بوک‘ برا‘ برائی‘ بھاگ‘ بھار‘ بھاڑا‘ بھانی‘ بھرا‘ بھنگ‘ بھنن‘ بھٹکن‘ بھت‘ بھیڑ‘ بھیڈ…
ت: تاب‘ تابع‘ تابعداری‘ تاپ‘ تاج‘ تاخیر‘ تارا‘ تاریک‘ تارک‘ تارن‘ تاڑ‘ تاڑی‘ تازو (تازا)‘ تالاب‘ تباہی‘ تت‘ تتی‘ تپ‘ تپاک‘ تپن‘ تجارت‘ تجربا‘ تجویز‘ تُچھ‘ تحت‘ تحریر‘ تحریک‘ تحسین‘ تحریر‘ تحویل‘ تحیر‘ تخم‘ تلسی‘ تدارک‘ تدریس‘ ترس‘ تسلی‘ تعریف‘ تعویذ‘ تفصیل‘ تقدیر‘ تقسیم‘ تکلیف‘ تکا‘ تکیا‘ تل‘ تول‘ تلاش‘ تلافی‘ تلخ‘ تلف‘ تلوار‘ تماشا‘ تمام‘ تحفا‘ تنخاہ‘ تندی‘ تنگ‘ تُوت‘ توجا‘ تہمت‘ تیاگ…
تھ: تھبا‘ تھبوکر‘ تھپکی‘ تھُک‘ تھگڑا‘ تھوک‘ تھوتھا‘ تھوڑا…
ٹ: ٹکر‘ ٹاٹ‘ ٹوٹو (ٹوٹا)…
ٹھ: ٹھاٹھ‘ ٹھاٹھ باٹھ‘ ٹھوکر…
ث: ثالنی‘ ثانی‘ ثابت‘ ثقیل‘ ثمر‘ ثمود…
پ: پارسا‘ پاگل‘ پال‘ پالتو‘ پت (عزت)‘ پت (پتا)‘ پیل‘ پتر‘ پِتا (پیو)‘ پربھات‘ پرت‘ پرچول‘ پرچار‘ پرچارک‘ پردا‘ پرکاش‘ پرم‘ پرماتما‘ پرمانو‘ پرنالو‘ پرنام‘ پروار‘ پروان‘ پروانو (پروانا)‘ پرواہ‘ پرورش‘ پروردا‘ پروری‘ پرہیز‘ پری‘ پڑتال‘ پڑ۹‘ پست‘ پستک‘ پستول‘ پشپ‘ پکوان‘ پکوڑا‘ پکھی‘ پک‘ پگ‘ پُگ‘ پل‘ پُل‘ پندھ‘ پوجن‘ پورب‘ پوست‘ پورھیت‘ پیاس‘ پیار‘ پچھ‘ پُچھ‘ پَیر‘ پِیر…
ج: جناب‘ جابر‘ جات‘ جاتی‘ جاتک‘ جا‘ جاپن‘ جاچ‘ جادو‘ جاء‘ جبلت‘ جت‘ جِت‘ جت‘ جبھ (جیبھ)‘ جدا‘ جد‘ جڑ‘ جلدی‘ جلال‘ جواری‘ جواب‘ جوالا‘ جوار‘ جوان‘ جوانی‘ جوت‘ جوڑ‘ جوڑن‘ جولاہو (جلاہ‘ جلاہا)‘ جون…
جھ: جھات‘ جھڑ‘ جھاڑ جھال‘ جھاک‘ جھاڑ‘ جھاڑن‘ جھڑپ‘ جھل‘ جھلا‘ جھلن‘ جھلک‘ جھلکار‘ جھنگی‘ جھنگ…
چ: چاہ‘ چاہت‘ چاتر‘ چترائی‘ چیتا‘ چُپ‘ چدر‘ چڈی‘ چراغ‘ چرائن‘ چرب‘ چر‘ چرکا‘ چروکا‘ چن‘ چڑھ‘ چوسن‘ چغلی‘ چک‘ چُک‘ چکور‘ چال‘ چلھا‘ چونک‘ چمند‘ چنگل‘ چند‘ چور‘ چیز‘ چیس…
چھ: چھڈ‘ چھک‘ چھکن‘ چھل‘ چھک‘ چھت‘ چھوہر…
ح: حاجی‘ حارج‘ حاصل‘ حاضر‘ حاضری‘ حافظ‘ حاکم‘ چال‘ حب‘ حامی‘ حامل‘ حشر‘ حجاز‘ حجاج‘ حجم‘ حرف‘ حرج‘ حرص‘ حساب‘ حسن‘ حسرت‘ حِصّا‘ حشر‘ حشرات‘ حُقا‘ حق‘ حقیر‘ حکومت‘ حکمت‘ حمد‘ حیا‘ حیات‘ حوض…
خ: خشک‘ خشکی‘ خضاب‘ خاب (خواب)‘ خطرناک‘ خفا‘ خفیا‘ خفیف‘ خلاصا‘ خلاف‘ خلق‘ خنک‘ خو‘ خوار‘ خواجا‘ خاہش‘ خوب‘ خوبانی‘ خدا‘ خوف‘ خشبو‘ خون‘ خیال‘ خیر‘ خیما…
د: داتا‘ دات‘ داخل‘ داد‘ دار‘ دارچینی‘ دارو‘ داعی‘ دام‘ دال‘ دامن‘ دانا‘ دانش‘ داون‘ دائود‘ دائم‘ دائر‘ دب‘ دبکا‘ دبھ‘ دجال‘ دخیل‘ دوست‘ در‘ دربار‘ درماندا‘ درپن‘ دروازا‘ دربان‘ درشن‘ دریا‘ دستور‘ دستاویز‘ دسواں‘ دشمن‘ دُعا‘ دعوا‘ دعوت‘ دغا‘ دفتر‘ دفتری‘ دفع‘ دفن‘ دِقت‘ دُکان‘ دُکاندار‘ دُکھ‘ دُکھی‘ دُگنا‘ دال‘ دلبر‘ دل‘ دلال‘ دلان‘ دلیل‘ دم‘ دماغ‘ دوان‘ دوئی‘ دوت‘ دُور‘ دوڑ‘ دوست‘ دل‘ دلن‘ دُم (دننب)‘ دمک‘ دن‘ دنگ‘ دنیا‘ دوبالا‘ دوت‘ دوام‘ دوامی‘ داون‘ دُدھ‘ دوربین‘ دوڑ‘ دوس‘ دولت‘ دُوننہ‘ دویت‘ دُہرا‘ دہشت‘ دیانت‘ دیار‘ دید‘ دیر‘ دیگ‘ دیکھن‘ دیس‘ دیر‘ دبن‘ دیوالی‘ دیومالا‘ دیوی‘ دیہات…
دھ: دھات‘ دھاتو‘ دھار‘ دھارن‘ دھاگا‘ دھاون‘ دھج‘ دھجی‘ دھوتی‘ دھدھری‘ دھرپد‘ دھرن‘ دھرن‘ دھر مسالا‘ دھکا…
ڈ‘ ڈھ: ڈاب‘ ڈار‘ ڈاند (دانند)‘ ڈن‘ ڈاہ‘ ڈوب‘ ڈڈ‘ ڈکھ (دُکھ)‘ دگن‘ ڈنڈوت‘ ڈول‘ ڈاکو…
ذ: ذات‘ ذکر‘ ذاتی‘ ذبح‘ ذرا‘ ذم‘ ذوالفقار‘ ذہن‘ ذہین‘ ذیل…
ر: رات‘ راوی‘ راج‘ راجا‘ رج‘ راس‘ راسخ‘ راستی‘ رگ‘ رال‘ رم‘ رانجھا‘ رانجھن‘ رانی‘ رہبر‘ راہ‘ راہی‘ رائی‘ رب‘ ربیع‘ رت‘ رُت‘ رتا‘ رسیل‘ ریس‘ رج‘ رِجھ‘ رُجھ‘ رس‘ رد‘ ردی‘ رستا‘ رشی‘ رضا‘ رصد‘ رشید‘ رُعب‘ رفتار‘ رفع‘ رقاص‘ رقم‘ رُک‘ رکن‘ رل‘ روگ‘ رگڑ‘ رنگ‘ روک‘ رہ‘ رواج‘ روح‘ روشنی‘ رولن‘ روگ‘ رہنا‘ رئیس‘ ریجھ…
ز: زاد‘ زاویا‘ زاہد‘ زیارت‘ زبان‘ زبردست‘ زحل‘ زرد‘ زلزلو (زلزلا)‘ زمانا‘ زلف‘ زمین‘ زن‘ زنجیر‘ زند‘ زنگ‘ زال‘ زور‘ زیارت…
س: سابق‘ سادا‘ سادھارن‘ سدھ‘ سارا‘ ساربان‘ سارنگ‘ ساعت‘ ساک‘ ساگر‘ ساگ‘ سال‘ سالار‘ سامان‘ سان‘ سانبھ‘ سانجھ‘ سانگ‘ سائو‘ سائیں‘ سبب‘ سبھ‘ سبک‘ سبیل‘ سپ‘ ست ستارو (ستارا)‘ ستر‘ سچ‘ سٹھ‘ ستکار‘ سر‘ سچ (سچا)‘ سیت‘ سرایت‘ سرب‘ سر‘ سرد‘ سردی‘ سرسام‘ سرکاری‘ سرگم‘ سرور‘ سروور‘ سزا‘ سمجھ‘ سم‘ سلیمان‘ سماوی‘ سماوات‘ سنگت‘ سنپورن‘ سند‘ سندر‘ سنگھار‘ سنگھن‘ سوہنا‘ سنیارا‘ سوانی‘ سواد‘ سوار‘ سود‘ سوامی‘ سوانح‘ سوال‘ سوت‘ سوجھ‘ سودھ‘ سودھی‘ سوگت‘ سوگند‘ سون‘ سیار (سیال)‘ سیارا‘ سیک…
ش: شاخ‘ شاداب‘ شاد‘ شادی‘ شاستر‘ شاگرد‘ شال‘ شام‘ شامل‘ شانت‘ شاہ‘ شاہکار‘ شب‘ شبد‘ شتر‘ شجاع‘ شجر‘ شاخ‘ شدید‘ شد‘ شر‘ شربت‘ شرک‘ شرافت‘ شرف‘ شرط‘ شرع‘ شریر‘ شفاف‘ شعلا‘ شعور‘ شک‘ شکر‘ شُکر‘ شکست‘ شغل‘ شگن‘ شگون‘ شل‘ شلوار‘ شمار‘ شمال‘ شمس‘ شمع‘ شمشان‘ شمشیر‘ شناخت‘ شوال‘ شوخ‘ شودر‘ شہادت‘ شہتوت‘ شہر‘ شہید‘ شیخ‘ شیدائی‘ شیر‘ شیطان‘ شیننہ…
ص: صابر‘ صاحب‘ صاف‘ صافی‘ صلح‘ صالح‘ صبر‘ صحبت‘ صحت‘ صحرا‘ صحن‘ صحیح‘ صدر‘ صفت‘ صنعت‘ صورت‘ صرف‘ صَرف…
ض: ضامن‘ ضائع‘ ضبط‘ ضد‘ ضرر‘ ضرب‘ ضرور‘ ضروری‘ ضعف‘ ضعیف‘ ضمیر‘ ضمن…
ط: طاق‘ طالع‘ طالب‘ طابع‘ طائر‘ طباشیر‘ طبیب‘ طبل‘ طرح‘ طرز‘ طریقا‘ طفیل‘ طلاق‘ طلب‘ طلسم‘ طنز‘ طوالت‘ طور‘ طوطا‘ طوفان‘ طوق‘ طہور‘ طیب‘ طیر…
ظ: ظالج‘ ظاہر‘ ظہور‘ ظہیر…
ع: عابد‘ عادت‘ عادی‘ عار‘ عاشورو (عاشورا) عاقل‘ عالم‘ عالی‘ عائد‘ عبادت‘ عبور‘ عجایب‘ عجب‘ عجز‘ عاجز‘ عدل‘ علم‘ عذاب‘ عرش عرب‘ عرض‘ عرضی‘ عزت‘ عشق‘ عطر‘ عقیدا‘ عقر قرحا‘ عقل‘ عقیدت‘ عکس‘ علاقا‘ علامت‘ علم‘ عظمت‘ علیحدا‘ عجایب‘ عمر‘ عنابی‘ عنصر‘ عورت‘ عوام‘ عیالدار‘ علاج‘ عیش…
غ: غم‘ غالب‘ غائب‘ غدار‘ غدود‘ غبار‘ غریب‘ غرق‘ غرض‘ غلط‘ غائب‘ غیر‘ غیرت‘ غضب…
ف: فایدا‘ فتور‘ فجر‘ فرق‘ فرحت‘ فردوس‘ فرمایش‘ فساد‘ فلک‘ فند‘ فولاد‘ فیض…
پھ: پھاٹک‘ پھٹک‘ پھٹ‘ پھڑ‘ پھڑکن‘ پھڑک‘ پھپھرا‘ پھکا‘ پھٹکا‘ پھل‘ پھُل‘ پھند‘ پھندا‘ پھلی‘ پھٹ‘ پھوک‘ پھوہارو (فوارا)…
ق: قابض‘ قابل‘ قابو‘ قادر‘ قیاری‘ قاضی‘ قاعدو (قاعدا)‘ قافلو (قافلا)‘ قایم‘ قبر‘ قبایل‘ قیامت‘ قبضو (قبضا)‘ قبول‘ قحط‘ قد‘ قدامت‘ قدم‘ قدیم‘ قرار‘ قرارداد‘ قرآن‘ قرب‘ قربت‘ قرض‘ قربان‘ قربانی‘ قسم‘ قسمت‘ قصبو (قصبا)‘ قصر‘ قطار‘ قط‘ قطرا‘ قلب‘ قنولیت‘ قوت‘ قول‘ قیادت‘ قیامت‘ قیاس‘ قیف‘ قیمت‘ قیمتی‘ قینچی…
ک: کروپ‘ ککڑ‘ کاتب‘ کاتر‘ کنک‘ کاٹ‘ کتاب‘ کچا‘ کار‘ کاڑھا‘ کام‘ کاشت‘ کابل‘ کہانی‘ کُتا‘ کتر‘ کتن‘ کدورت‘ کڈھن‘ کرسی‘ کرم‘ کرنگ‘ کس‘ کسب‘ کفالت‘ کفایت‘ کف‘ کلیو‘ (کلیا)‘ کمار‘ کنیر‘ کنیز‘ کرت‘ کوسٹ‘ کوہن‘ کویا…
کھ: کھاٹ‘ کھاج‘ کھادھ‘ کھُر‘ کھنڈ‘ کھسن‘ کھسکا‘ کھکھر‘ کھتائی‘ کھوٹ‘ کھولن‘ کھوہ‘ کھڑا‘ کھیر (دُدھ)…
گ: گاں‘ گاون‘ گجرا‘ گار‘ گارا‘ گادھی‘ گن‘ گپ‘ گزر‘ گدی‘ گڈی‘ گرد‘ گردش‘ گرم‘ گاڑھ‘ گاڑھا‘ گل‘ گلا‘ گلاب‘ گلر‘ گند‘ گودڑی‘ گیت‘ گدڑ‘ گڈوی‘ گراری‘ گراہ‘ گربھ‘ گرگابی‘ گریوان‘ گلشن‘ گلا‘ گناہ‘ گوٹھ‘ گودڑ‘ گیند…
گھ: گھات‘ گھٹ‘ گھت‘ گھنا‘ گھر‘ گھورن‘ گھوڑو (گھوڑا) گھول…
ل: لاچار‘ لاٹ‘ لاٹھی‘ لاج‘ لارا‘ لاس‘ لاگ‘ لب‘ لپ‘ لبھ‘ لت‘ لتا‘ لچھمی‘ لدو‘ لشکر‘ لعنت‘ لغر‘ لکھ‘ لغام‘ لگڑ‘ لگا‘ لنگھ‘ لوبھ‘ لٹھ‘ لیک…
م: ماپ‘ ماتا‘ ماجرا‘ مارگ‘ مارن‘ ماڑا‘ مال‘ مائل‘ مبارک مت‘ ملک‘ ملکیت‘ متر‘ مبارک‘ مِٹی‘ مٹھا‘ مٹھاس‘ محبت‘ مجمع‘ محبوب‘ محدود‘ محراب‘ محسوس‘ محشر‘ محفوظ‘ مُل‘ محنت‘ مخاطب‘ مختار‘ مختصر‘ مدت‘ مدح‘ مدعا‘ مراد‘ مربع‘ مرضی‘ مطالبا‘ معترف‘ معذور‘ مدھر‘ معشوق‘ معمار‘ معزز‘ مقرر‘ مقروض‘ مُکا‘ مکار‘ مکان‘ مکت‘ مکرم‘ ملایم‘ ملک‘ مُلک‘ مجلس‘ منگن‘ موج‘ موہری‘ مہذب‘ مسافر‘ مہک‘ مہربانی…
ن: ناپاک‘ ناد‘ ناظر‘ نب‘ نبات‘ نپ‘ نپن‘ نحوست‘ نخرو (نخرا)‘ ندی‘ نیت‘ نسب‘ نشیمن‘ نک‘ نگرانی‘ نماشام (نماشاں)‘ نورانی‘ نورتن‘ نیاز‘ نیچ‘ نشانی…
و: وات‘ واتاورن‘ وائو‘ ودھ‘ وادھا‘ واردات‘ واشنا‘ ون‘ وان‘ واجب‘ وجد‘ وسط‘ وسعت‘ وصف‘ وقت‘ وِکری‘ وکیل‘ ولایت‘ وانگ…
ہ: ہانی‘ ہار‘ ہتھیار‘ ہتھی‘ ہڈی‘ ہزار‘ ہنگامو (ہنگاما)‘ ہلکو‘ (ہلکا)‘ ہواڑ‘ ہوا…
ی: یاد‘ یادداشت‘ یار‘ یتیم‘ یخ‘ یخنی‘ یقین…10
جُسے دے انگاں دے ناں جویں ہتھ‘ نک‘ کن وغیرا دوہاں زباناں وچ زیادا تر اِکو ای نیں یاں فیر رلدے ملدے نیں۔ انجے ای رشتے داریاں دے ناں‘ پھلاں تے سبزناں دے ناں‘ گنتی تے ہندسے وی بہت حد تیکر اِکو جہے نیں۔
جے کدھرے کوئی تبدیلی وی ہے تاں اوہ بڑی معمولی جہی اے جویں پنجابی وچ جتھے ’’ل‘‘ دا اکھر اے‘ سندھی وچ اوتھے ’’ر‘‘ ہوندی اے۔ وال / وار‘ کالا / کارا وغیرا۔ اِک ہور معمولی فرق لفظ دے اخیرلے حرف دا اے۔ پنجابی وچ جتھے الف یاں ہ اے‘ سندھی وچ ’’و‘‘ آ جاندا اے۔ ایہ عام کر کے عربی فارسی توں آون والے لفظاں دے نال ہوندا اے۔ فیصلا / فیصلو‘ مسئلا / مسئلو۔ انج دے لفظ بے شمار نیں۔
منفی تے متضاد بناون لئی لفظ توں پہلاں الف لان دا قاعدا وی سانجھا اے۔ مر توں امر‘ سنجوگ توں اسنجوگ‘ سنگت توں اسنگت‘ وشواس توں اوشواس وغیرا۔
(2)
انگریزاں دے آون نال برصغیر دیاں زباناںی وچ نویاں صنفاں دا مُڈھ بَجھا۔ ناول تے نِکی کہانی ورگیاں خوبصورت صنفاں نے ساڈے ادب نوں امیر کرنا شروع کیتا۔ فیر کئی ادبی تے سیاسی تحریکاں آئیاں۔ پچھلی صدی وچ پہلی تے دُوجی وڈی جنگ‘ ترقی پسنداں دا زور شور‘ مارکسزم‘ مقصدی ادب‘ علامت نگاری‘ تجریدیت تے ہور سارے تجربے دوہاں زباناں دے ادب وچ ہوئے۔ ہیئت تے مزاج دے جہڑے تجربے سندھی لکھتاں وچ آئے‘ اوہ سارے دے سارے پنجابی وچ وی ملدے نیں۔
اج ایہ دوویں زباناں اِک دُوجے دے سنگ سنگ ترقی دیاں منزلاں طے کر رہیاں نیں۔ دوہاں زباناں وچ انگریزی لفظاں دا رلاء ودھدا جا رہیا اے جس پاروں ایہ ہور نیڑے آوندیاں دِسدیاں نیں پر انگریزی لفظاں دے بغیر وی دوہاں وچ کوئی دُوری موجود نہیں۔ بیتے دِنیں سندھی ادبی بورڈ دی چھاپی اِک پرانی کتاب ’’بہترین کہانیکارن جو بہترین کہانیوں‘‘ میرے ہتھ لگی۔ ایہدیاں کہانیاں وچوں کجھ مکالمے ویکھو:
’’نہ پُت تُوں کھا‘ منھنجنی طبیعت ٹھیک نہ آھے‘‘
پنجابی وچ ایہ فقرا انج اے:
’’نہ پُت تُوں کھا‘ میری طبیعت ٹھیک نہیں اے۔‘‘
(صفحا 154‘ علی بابا دی کہانی ’’چنڈائیں مانی‘‘)
انجے ای امرجلیل ہوراں دی مشہور کہانی ’’منھنجو پُٹ مہدی‘‘ وچ اِک فقرا اے:
’’منھنجی پیاری حمیداں‘ انسان محبت میں کافر ماں مومن آئیں مومن ماں ملحد تھی پوندو آہے‘‘ (صفحا 36‘ اُپروکت کتاب)
ایہ فقرا پنجابی وچ انج اے:
’’میری پیاری حمیداں‘ انسان محبت وچ کافر توں مومن تے مومن توں ملحد تھی پوندا ہے‘‘
بول چال دی زبان وچ پورے فقرے اندر اِک دو لفظ ای اجہے ہوندے نیں جہڑے دوہاں زباناں وچ مختلف ہوون۔ ایس کتاب وچوں میں دو تِن کہانیاں دا پنجابی وچ ترجما کیتا سی‘ مینوں کوئی اِکا دُکا لفظ ای اجہیا نظر آیا ہووے گا جہدے معنے لبھن واسطے ڈکشنری پھرولن دی ضرورت محسوس ہوئی ہووے۔
مناسب ہووے گا کہ اخیر وچ ایس گل دا جایزا وی لَے لیا جاوے کہ سندھی تے پنجابی وچ ترجمیاں راہیں کیہ آدان پردان ہویا اے۔ سندھی بارے مینوں زیادا پتا نہیں کہ اوہدے وچ پنجابی توں کیہ کیہ چیزاں ترجما ہو کے چھپیاں نیں۔ سندھی رسالے ویکھن دا اتفاق ہوندا رہندا اے تے اوہناں وچ کدی کدائیں کسے پنجابی لکھت دا ترجما نظر آ جاندا اے۔ خاص کر کے امرتا پریتم دیاں زیادا تر چیزاں سندھ وچ ترجما ہو چکیاں نیں۔
سندھی دیاں جہڑیاں چیزاں پنجابی وچ ترجما ہوئیاں نیں اوہناں وچ اِک تاں سندھ دے قومی شاعر شیخ ایاز دا کلام اے جہڑا ’’جو بیجل نے آکھیا‘‘ دے ناں نال احمد سلیم ہوراں ترجما کیتا سی۔ دُوجا شاہ لطیف دا کلام اے جہڑا پنجابی وچ ترجما ہویا اے۔ ’’پشوپاشا‘‘ دے ناں نال پروفیسر محسن عباسی ہوراں جمال ابڑو دیاں کہانیاں دے پنجابی ترجمے دی کتاب تیار کیتی‘ جہڑی پنجابی ادبی بورڈ نے چھاپی اے۔
پنجابی رسالیاں وچ وی سندھی کہانیاں دے ترجمے چھپدے رہندے نیں۔ ’’سویر انٹرنیشنل‘‘ نے پنجابی دیاں گوانڈھی زباناں دے ترجمے چھاپن دا سلسلا شروع کیتا سی جہدے تحت سبھ توں زیادا ترجمے سندھی کہانیاں دے ای ہوئے نیں۔ کجھ سندھی نظماں وی پنجابی وچ چھپیاں نیں۔ اج پنجابی دا سنجیدا قاری امر جلیل‘ ماہتاب محبوب‘ شیخ ایاز‘ قمر عباسی‘ نسیم کھرل‘ غلام نبی مغل‘ رسول بخش پلیجو‘ تنویر عباسی‘ ایاز قادری‘ تاج جویو‘ جی الانا‘ عبدالقادر جونیجو‘ آغا سلیم‘ نورالہدیٰ شاہ‘ عبدالرزاق راز‘ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ تے کئی ہور سندھی لکھاریاں توں چنگی طرحاں جانو اے۔ ’’سندھی ادب‘‘ بارے اِک مختصر کتاب محمد آصف خاں ہوراں لکھی سی جہڑی پنجابی وچ سندھی ادب دا بڑا بھرواں تعارف کراندی اے۔
ایہدے باوجود‘ میں سمجھدا آں کہ ایہ سارا کم بہت تھوڑا اے۔ ہزاراں ورھیاں پرانی ساڈی سانجھ اے پر اسیں اِک دُوجے دیاں دو چار کتاباں یاں دو چار درجن کہانیاں توں زیادا کجھ وی نہیں پڑھیا؟ ایس مسئلے اُتے سانوں رل کے غور کرنا چاہیدا اے۔ سانوں چاہیدا اے کہ دوہاں زباناں دی ہر قابل ذکر کتاب دا ترجما کر کے قاری تیکر اپڑائیے۔ اِک دُوجے نوں ملدے رہن‘ اِک دُوجے نوں پڑھن تے اِک دُوجے دے مسایل سمجھن نال ای سانجھاں ودھدیاں نیں۔ سندھ ہووے یاں پنجاب‘ دوہاں دے مسئلے اِکو جہے نیں۔ ایہناں نوں رَل بَہ کے ای حل کیتا جا سکدا اے۔ ایہدے لئی ضروری اے کہ اسیں اِک دُوجے دا ادب زیادا توں زیادا پڑھیے تے ایس سلسلے وچ ترجما اِک مضبوط پُل دا کم دے سکدا اے۔
٭٭٭٭٭
حوالے:
1. Classes and Races of India by Mallind Chopra
2. Soan and Paleolithic of Pakistan by T.T Paterson and Drummond.
3. E.J.J.H.Mackay: Further Excavation of Mohanjodaro.
4. National Geographic Magazine 1199 Article under title Glory of India.
5. Allchin: Rise of Civilization in India and Pakistan.
6. J.V.K. Wilson: Indo Summerian a New Approach to Problem of Indus Script.
7. Jo.E.Mitchiner: Studies in the Indus Valley Inscriptous.
8۔ مضمون سپت سندھو‘ پنجاب دا اِک پرانا ناں‘ از محمد آصف خاں‘ کتاب ’’نک سُک‘‘ صفحا 46
9۔ ’’سندھی ادب‘‘ محمد آصف خاں‘ صفحا 41‘ لاہور 1991
10۔ جامع سندھی لغات‘ زیر نگرانی ڈاکٹر نبی بخش بلوچ‘ سندھی ادبی بورڈ جامشورو/حیدر آباد‘ جلد پہلی توں پنجویں
٭٭٭٭٭