سونامی
جب توں ساڈی زمین وجود وچ آئی اے تب ہی توں اس اُتے تبدیلیاں دا سلسلہ اک ترتیب و تنظیم دے نال جاری اے، انہی تبدیلیاں دے نتیجے وچ زمین دے بوہت سارے خشک حصّے سمندر وچ ڈُب جاندے نيں تے بوہت سارے نويں جزیرے سطحِ سمندر اُتے اُبھر آندے نيں۔ ایہ وی ہُندا اے کہ ہزاراں میل تک خشکی دا وڈا حصّہ سمندر دی نذر ہوجاندا اے یا فیر سمندر دے پِچھے ہٹنے توں نويں ساحل اُبھر آندے نيں۔ ماہرینِ ارضیات دے مطابق زمین دی ایہ تبدیلیاں زلزلاں دی اُنہاں خفیف لہراں توں رونما ہُندیاں نيں جنہاں دا سبب زمین دی اندرونی چٹاناں دے ارتعاشات نيں۔ ماہرین دے مطابق ساڈی زمین اُتے سال بھر وچ تقریباً بارہ ہزار زلزلے آندے نيں۔ جنہاں وچوں بیشتر دا سانوں پتہ وی نئيں چلدا۔ انہاں وچوں تقریباً صرف اک ہزار زلزلے سائنسی آلات دے بغیر ہی انسان محسوس کر سکدا اے۔ کم و بیش سو زلزلے تباہ کن قسم دے ہُندے نيں۔ جدوں کہ سال وچ اک زلزلہ تاں ایسا آندا اے جسنوں بجا طور اُتے قیامت خیز کہیا جاسکدا اے۔ سطح زمین اُتے آنے والے زلزلے تاں ہزاراں مکانات تے بلند و بالا عمارتاں نوں زمین بوس کردیندے نيں مگر زیرِآب زلزلے انہاں توں کدرے زیادہ خطرناک ہُندے نيں۔ اے توں زلزلاں دے نتیجے وچ سمندر دی لہراں بے قابو ہوجاندیاں نيں تے کئی کئی سو فٹ اُچی سمندری لہراں ساحل دی جانب آسیب بن کر دوڑتی نيں تے دیکھدے ہی دیکھدے پورے شہر نوں ڈبو دیندی نيں۔ بحر اوقیانوس، بحرالکاہل دے جزیرے تے جاپانی جزیرے دے لوکاں نوں ایداں زیرِ آب زلزلاں توں با رہیا واسطہ پیندا رہیا اے۔ جاپانیاں نے انہاں پہاڑاں دی مانند بلند لہراں نوں سونامی دا ناں دتا۔
اصطلاحات
[سودھو]سونامی
[سودھو]جاپانی لفظ سونامی دو لفظاں دا مجموعہ اے۔ سو( Tsu( 津 دے معنی ساحل تے بندرگاہ دے ہيں تے نامی Nami 波 بلند تے طويل القامت موجاں نوں کہندے ہيں[۱]۔ سونامی دے لغوی معنی ہيں بندرگاه ناں اتھل پھتل كردينے والی ديوقامت لہراں دے ہيں۔
طغيانی امواج
[سودھو]انگريزی ميں ساحلی امواج Harbour Waves تے عام طور اُتے طغيانی امواج Tidal Waves کہیا جاندا اے۔[۲]
سونامی دی سائنس
[سودھو]سونامی کيا ہي؟ تے کياں پيدا ہُندا ہي؟ يہ جاننے توں پہلے اسيں زمين دی ساخت اُتے غور کردے ہيں۔ ماہرينِ ارضيات کہندے ہيں کہ ساڈی زمين تہ در تہ چٹاناں اُتے مشتمل اے۔ زمين دی بالائی سطح اس دا پوست اے جسنوں قشر Crust کہندے ہيں۔ اس دی گہرائی 35 توں 70 کلوميٹر اے تے سمندر ميں يہ گہرائی 5 توں 10 کلوميٹر ہوجاندی اے۔ اس دے نيچے دوسری تہ زمين دا غلاف يا Mantle کہلاندی اے۔ يہ مينٹل 2 ہزار نو سو کلوميٹر گہرا اے تے دو حصےآں اُتے مشتمل اے۔ اوپری حصّہ کرئہ جامد Lithosphere تے زيريں حصّہ کرئہ مائعی Asthenophere کہلاندا اے اس دے بعد زمين دی آخری پرت زمين دا مرکز یا بطون Core اے جو ساڈھے تين ہزار کلوميٹر گہرا اے تے پگھلے ہوئے لاوے ميگما Magma اُتے مشتمل اے۔
زمين دی بالائی سطح Crust جو مختلف چٹاناں توں مل کے وجود ميں آئی اے يہ نہ تاں ساکن اے تے نہ ہی ہميشہ ايک شکل ميں قائم رہندی اے بلکہ رفتہ رفتہ اس ميں تبديلياں رونما ہُندی رہندی ہيں۔ گوکہ زمين دی سطح ہميں بظاہر يکساں تے ہموار محسوس ہُندی ہيں مگر گہرائی ميں جاکے يہ پندرہ مختلف طرح دے ٹکڑےآں ميں منقسم اے جو زمين دی پليٹيں Plates کہلاندی ہيں۔ يہ پليٹيں نہ تاں ايک دوسرے توں جدا ہيں تے نہ ہی بالکل ملی ہوئی ہيں بلکہ يہ نيچے پھيلے ہوئے لاوے ميگما دے اُتے مسلسل تيرتی رہندی ہيں، جيسے لکڑی دے وڈے وڈے ٹکڑے کسی جھيل دی ساکن سطح اُتے تير رہے ہون۔ نارمل حالت ميں انہاں پليٹاں دی حرکت انتہائی معمولی ہُندی اے تے يہ ايک سال ميں تقريباً 6 انچ دے حساب توں فاصلہ طے کردی ہيں۔
جب زمين دے اندرونی کّرے ميں موجود پگھلے ہوئے مادّے ميگما Magma ميں ہلچل پيدا ہُندی اے تاں يہ پليٹيں وی اس جھٹکے توں متحرک ہونے لگتی ہيں۔ ميگما انہاں پليٹاں دی حرکت ميں توانائی فراہم کردا اے۔ زمين اُتے موجود پہاڑ ميگما دی ہلچل ميں توازن رکھدے ہيں تے اس دے دبائو نوں روک ليتے ہيں۔ مسلسل تيرنے تے حرکت کرنے توں زمين ميں ارضياندی تبديلياں رونما ہُندی ہيں۔ جے اس دوران کدی ميگما دی طغيانی اچانک ودھ جاندی اے تاں جُڑی ہوئی پليٹيں آپس ميں ٹکراندی ہيں۔ اس باہمی ٹکرائو توں زيرِ زمين غير معمولی توانائی يا دبائو پيدا ہُندا اے جو اردگرد دی چٹاناں دے لئی ناقابلِ برداشت ہوجاندا اے تے يہ توانائی زبردست دھماکےآں تے خوفناک گڑگڑاہٹ دی صورت ميں پليٹاں دی دراڑاں اُتے آباد بستياں ميں زلزلہ دی صورت ميں تے سمندری سطح اُتے سونامی دی شکل ميں ظاہر ہُندی ہيں، جس دی وجہ توں پانی ميں شديد طغيانی پيدا ہُندی اے تے سمندر بعض اوقات بے قابو ہوکے کئی کئی سو فٹ اُچی لہريں بناليتا اے جو ايک ہی لمحے ميں کسی وی ساحلی شہر نوں تہس نہس کرسکدی ہيں۔
ميگما Magma دا دباؤ زمين دی پليٹاں دی سطح وی تبديل کرديتا اے جس توں اچانک ارضياندی تبديلياں رونما ہوجاندی ہيں تے زمين ميں مدّوجزر پيدا ہوجاندا اے۔ زمين دے بعض حصّے اُبھر کر نويں جزيرے بن جاندے ہيں تے بعض جزيرے سمندر ميں غرق ہوجاندے ہيں۔
خصوصیات
[سودھو]
واپسی
[سودھو]
جنوبی ایشیا وچ آنے والا سونامی
[سودھو]گزشتہ 26 دسمبر 2004ءکو جنوبی ایشیا وچ آنے والا سونامی کس طرح رونما ہويا؟ اس دے متعلق امریکی جیولوجسٹ دسدے نيں کہ انڈونیشیا دی ریاست سماٹرا وچ آچے صوبے دے دار الحکومت بنداآچے دے جنوب مشرقی سمت 155 میل دور بحرہند دی سطح سمندر توں 6 میل تھلے پیدا ہونے والے زلزلہ دے نتیجہ وچ ایہ سونامی وجود وچ آیا۔ بحر ہند وچ واقع کرہ ارض دی دو پلیٹاں ”برما پلیٹ“ تے ”انڈین پلیٹ“ دی حرکت عام طور اُتے 6 سینٹی میٹر سالانہ ہُندی اے۔ زیرِ زمین موجود آتشی لاوے Magma دی غیر معمولی طغیانی دے باعث ایہ پلیٹاں اچانک 15 میٹر اگے ودھ گئياں۔ اس ٹکرائو توں زبردست توانائی خارج ہوئی جو 200 سیکنڈ دے اندر دائراں دی صورت وچ زمین دی سطح تک پہنچی تے زلزلہ دی صورت اختیار کرگئی۔ ریکٹر اسکیل اُتے زلزلے دی شدت 9.1 ڈگری magnitude دسی گئی۔ اس زلزلے دی شدت نے اک ہزار کلومیٹر زیرِ آب رقبہ شق کر دتا، ایويں جو خلا پیدا ہويا اسنوں سمندر دے پانی نے تیزی دے نال پورا کر دتا مگر جدوں وسیع پے مانہ اُتے پانی اک خلاءماں داخل ہويا تاں پِچھے توں آنے والی لہراں دی رفتار بگڑگئی تے اس نے اُچی لہراں نوں جنم دتا جسنوں سونامی کہیا جاندا اے۔ ایہ سونامی لہراں 600 میل فی گھنٹہ دی رفتار توں بندا آچے دے ساحل اُتے پہنچاں، اس شہر نوں تقریباً پوری طرح برباد کرڈالا۔ ایہ سونامی لہراں دائرے دی صورت وچ ملائشیا، تھائی لینڈ، برما تے بنگلہ دیش ہُندی ہوئی اک توں دو گھینٹے وچ سری لنکا تے بھارت تک پہنچ گئياں۔ 4 گھینٹے وچ مالدیپ تے ست توں اٹھ گھینٹے وچ صومالیہ، سیشلز، کینیا تے تنزانیہ پہنچ کے درجناں افراد دی ہلاکت دا سبب بنیاں۔ انڈونیشیا وچ انہاں لہراں دی اونچائی 35 فٹ سی زیادہ بلند سی۔ مالدیپ، بھارت تے [[سریلنکا][ ميں 18 توں 34 فٹ تک، ملائشیا وچ 16 توں 20 فٹ، تھائی لینڈ وچ 16 توں 35 فٹ، بنگلہ دیش وچ 4 توں 7 فٹ اُچی لہراں سن تے جنوب مغربی افریقہ دے ساحلاں اُتے انہاں لہراں دی اونچائی 6 توں 7 فٹ بلند سی۔[۳]
