سٹالن تے ٹراٹسکی دے اختلافات
معمول دی زندگی وچ جدوں دو لوکاں دے درمیان بحث چھڑ جاندی اے تاں اوہ اک دوسرے اُتے چلاندے نيں تے مکے لہرا لہرا کر اک دوسرے نوں دھمکانے دی کوشش کردے نيں۔ لیکن دانشوری دی سر سبز تے شاداب دنیا، جو حقیقی زندگی دے شوروغل توں بہت دور ہُندی اے، وچ مختلف ہتھکنڈے آزمائے جاندے نيں۔ انصاف دے ایواناں وچ بورژوا وکیل انتہائی شگفتہ تے شائستہ بولی استعمال کردے نيں۔ اوہ ہمیشہ اپنی گل دا آغاز ’’میرے قابل دوست‘‘ دے لفظاں توں شروع کردے ہوئے سب توں گھٹیا تے خوفناک حملے کردے نيں جس دا نشانہ نہ صرف دوسرے شخص دی گفتگو ہُندی اے بلکہ اس دے محرکات دی ایمانداری تے گواہی دی سچائی نوں وی نشانہ بنایا جاندا اے۔
سٹریملن دا وی ايسے قبیل نال تعلق اے تے ايسے لئے اس دے حملے دا طریقہ کار پہلے توں واضح سی۔ اوہ اپنے مضمون دا آغاز ٹراٹسکی دی کتاب سٹالن دے نويں ایڈیشن دے بارے وچ اچھے لفظاں توں کردا اے، ایتھے تک کہ اوہ اس گل دا اعتراف کردا اے کہ اوہ ٹراٹسکی دی دانش توں بہت متاثر اے۔ ایہ ایداں دے ہی اے جداں شریان کٹنے توں پہلے استرا تیز کيتا جائے:
’’ربع صدی توں زیادہ عرصہ گزرنے دے بعد کتاب نوں دوبارہ پڑھ دے ميں ہن وی ٹراٹسکی دی شاندار دانش دا معترف ہون۔ سوویت حکام دی جانب توں بہت ساری دستاویزات قبضے وچ لئے جانے دے باوجود، ٹراٹسکی آسانی توں سرکاری سٹالن سٹ تریخ نوں ریزہ ریزہ کر دیندا اے جس دے مطابق سٹالن دا 1917ء دی بالشویک سرکشی وچ کلیدی کردار سی جدوں کہ ٹراٹسکی دے کلیدی کردار نوں مکمل طور اُتے حذف کر دتا گیا۔
اسی طرح ٹراٹسکی 1936-1938ء وچ ہونے والے ماسکو ٹرائلز وچ لگائے گئے انہاں جھوٹھے الزامات دی وی دھجیاں اڑا دیندا اے جنہاں وچ اس اُتے بالشویک مخالفین، سرخ فوج دے کمانڈراں ، قابل ذکر دانشوراں تے فنکاراں سمیت نازی جرمنی تے سامراجی جاپان دے نال گٹھ جوڑ دے کے سوویت حکومت نوں گرانے دا الزام سی۔ ٹراٹسکی انہاں پہلے لوکاں وچوں سی جنہاں نے اک ایداں دے وقت اُتے عظیم تطہیراں اُتے سرکاری سوویت مؤقف نوں چیلنج کيتا جدوں بہت سارے کھبے بازو دے سرگرم کارکناں نے اس مؤقف نوں من وعن قبول کر ليا تے تریخ نوں درست کرنے وچ اس (ٹراٹسکی ) دی دلیرانہ کاوشاں دے اج وی اسيں تمام لوک مقروض نيں‘‘۔
سب سوچ رہے ہون گے کہ حالے تک تاں معاملہ ٹھیک جا رہیا اے۔ لیکن جداں کہ اک روسی کہاوت اے، تارکول دا اک چمچ شہد دا پورا گڑھا برباد کر دیندا اے۔ سٹریملن اپنے مکار حملے دا آغاز کردے ہوئے کہندا اے کہ بالشویک پارٹی دے نظریاتی بحث مباحثے ’’مبہم تے فرقہ ورانہ سرگرمی‘‘ سن یا گھٹ توں گھٹ انہاں لوکاں نوں ایسا لگدا ہوئے گا جو ’’جدوجہد دا باہر توں مشاہدہ کر رہے نيں‘‘۔ بہرحال سٹریملن اعتراف کردا اے کہ:
’’اس حقیقت توں انکار کرنا مشکل اے کہ ویہويں صدی دے آغاز وچ سوشلسٹ رجحاناں تے پارٹیاں دے درمیان ہونے والے اختلافات نے سوویت یونین تے بعد وچ بننے والی سوشلسٹ حکومتاں دی سمتاں دا تعین کرنے تے دونے عالمی جنگاں دے درمیانی عرصے تے سرد جنگ دے ادوار وچ عالمی نظام اُتے فیصلہ کن اثرات مرتب کیے‘‘۔
ان شفیق لفظاں توں قطع نظر، پورے مضمون دا مواد واضح کردا اے کہ ساڈا دوست بورس نہ صرف ’’جدوجہد نوں باہر توں دیکھ رہیا اے ‘‘، بلکہ اس دا ٹراٹسکی ، لینن ، بالشویزم تے انقلاب دی جانب رویہ انتہائی جارحانہ اے۔ اس حوالے توں اوہ بورژوازی دے ہور عالم فاضل حضرات دی بھاری اکثریت دے نال مکمل رضامندی وچ اے جو ناں نہاد ’’معروضیت‘‘ دے پردے دے پِچھے چھپ کر دراصل اس طبقے دے مفادات دا تحفظ کر رہے ہُندے نيں جو انہاں دی تنخواہاں ادا کردا اے تے انہاں دی خدمات نوں کھلے دل توں نوازتا اے۔
اکتوبر دے خلاف جارحیت[سودھو]
گزشتہ سو سال دی تریخ نوں سمجھنے دے لئی ایہ ضروری اے کہ اسيں روسی انقلاب دا سائنسی بنیاداں اُتے تجزیہ کرن۔ ایہ کِداں ہوئے گیا کہ دنیا وی تریخ دی سب توں زیادہ جمہوری ریاست اک خوفناک افسر شاہانہ آمریت بن گئی؟ جدوں تک اسيں اس سوال دا جواب تلاش نئيں کر لیندے اس وقت تک اسيں اپنے عہد دے اہم ترین واقعات نوں واضح طور اُتے سمجھ ہی نئيں سکدے ۔
لیکن’’ عالم فاضل‘‘ حضرات دے مضامین تے کتاباں نوں کھنگالنا بے سود اے۔ اکتوبر انقلاب دی سوواں سالگرہ اُتے اشاعتاں دا اک سمندر امڈ آیا اے جنہاں دا مقصد قطعی طور اُتے ایہ نئيں کہ دنیا نوں تبدیل کر دینے والے اس عظیم واقعے دا درست تجزیہ، تشریح یا معلومات فراہم دی جاواں۔ انہاں رد انقلابی کتاباں دا اک ہی مقصد اے: روسی انقلاب دے بارے وچ جھوٹھ بولا جائے، اس دی تضحیک کيتی جائے، اس دے بارے وچ معلومات نوں مسخ کر دتا جائے تے اس دے قائدین دا تمسخر اڑاندے ہوئے انہاں نوں رسوا کيتا جائے جنہاں نوں خونخوار بھیڑئیے بنا کے پیش کيتا جاندا اے۔
ایہ کوئی نويں صورتحال نئيں۔ تریخ دسدی اے کہ حکمران طبقے دے لئی کسی انقلاب نوں شکست دینا کافی نئيں۔ ایہ ضروری اے کہ اسنوں جھوٹھ وچ ڈبو دتا جائے ، اس دے قائدین دا ناں برباد کر دتا جائے تے اسنوں کینہ، بغض تے شکوک دے بادلاں وچ چھپا دتا جائے۔ انیہويں صدی وچ جدوں تھامس کارلائل ، اولیور کرامویل دے بارے وچ کتاب لکھ رہیا سی تاں اس دا کہنا سی کہ اسنوں کرامویل دی لاش نوں جھوٹھ دے پہاڑ دے تھلے توں کھود کر نکالناپيا۔
ایہی اوہ بغض تے کینہ پروری اے جس دی وجہ توں اج روسی انقلاب دی حاصلات نوں رد کيتا جا رہیا اے تے اس دے قائدین دی یاداں نوں مسخ کيتا جا رہیا اے۔ بورژوازی اس وقت جس منظم طریقے توں تریخ نوں مسخ کر رہی اے ، اگرچہ ایہ انگریز شاہ پسنداں دی تریخ نوں مسخ کرنے دی کاوشاں توں زیادہ مکار تاں اے لیکن کسی طرح وی اخلاقی طور اُتے انہاں توں برتر نئيں۔ حتمی تجزئیے وچ ایہ کوشش وی ناکام ہوئے جائے گی۔ انسانی ترقی دا محرک سچائی اے، جھوٹھ نئيں۔ تے سچائی نوں ہمیشہ دے لئی دفنایا نئيں جا سکدا۔
سائنس تے موضوعیت[سودھو]
ایہ کِداں ممکن ہويا کہ تریخ دا سب توں جمہوری انقلاب اِنّی بھیانک مطلق العنان آمریت اُتے منتج ہويا؟ ایہ اک اہم سوال اے تے سنجیدہ جواب دا مستحق اے۔ سطحی ذہناں دے لئی اس سوال دا جواب بہت سادہ اے: سٹالن ٹراٹسکی توں بہت زیادہ چالاک سی ايسے لئے اس نے ٹراٹسکی نوں کڈ باہر کيتا۔لیکن ایسی سادہ وضاحت حقیقت وچ کچھ وی واضح نئيں کردی۔ بورژوا مؤرخین دا تریخ دی طرف رویہ بہت ہی عامیانہ ہُندا اے۔ اوہ تاریخی ڈرامی وچ انفرادی اداکاراں دے کردار اُتے بہت زور دیندے نيں۔ تریخ دیاں کتاباں بادشاہون، ملکاؤں، سیاستداناں تے ایداں دے عظیم افراد دے ناواں توں بھری پئی نيں جنہاں دے کارنامے مبینہ طور اُتے تاریخی عمل دے دھارے نوں متعین کردے نيں۔
مارکسزم مختلف اے۔ اس دی بنیاد جدلیاندی تے تاریخی مادیت اُتے اے۔ ایہ تریخ نوں چند عظیم افراد دے کارنامےآں توں نئيں، چاہے اوہ ہیرو ہوئے یا ولن، بلکہ انہاں ٹھوس عوامل دی بنا اُتے بیان کردا اے جو انہاں عظیم اداکاراں دے پس منظر وچ کار فرما ہُندے نيں تے ایہ انہاں نوں دیکھ وی نئيں سکدے۔ آخری تجزئیے وچ کِسے وی سماج دا مقدر اس دی ذرائع پیداوار نوں ترقی دینے دی اہلیت توں متعین ہُندا اے۔
اس دا مطلب ایہ قطعاً نئيں کہ تریخ وچ افراد دے کردار توں انکار کر دتا جائے کیونجے ایہ مرد تے عورت ہی نيں جنہاں دے ذریعے تریخ اپنا اظہار کردی اے۔ درحقیقت مخصوص حالات دے زیر اثر کسی عظیم تاریخی ڈرامے دا نتیجہ افراد دے اک چھوٹے گروہ یا حتی کہ کسی اک اک فرد دی مداخلت دے مرہون منت ہُندا اے۔ تاریخی مادیت ، جو کہ فرد دے کردار نوں نظر انداز نئيں کردی، سانوں سکھاندی اے کہ اسيں انفرادی افعال توں ودھ کے تریخ دے سٹیج دے پس پردہ گہرے محرکات دا جائزہ لاں۔
کسی وی دئیے گئے لمحے وچ کِسے مرد یا عورت دا کردار فیصلہ کن ہوئے سکدا اے۔ اسيں وثوق توں کہہ سکدے نيں کہ لینن تے ٹراٹسکی (خاص طور اُتے اول الذکر) دے بغیر 1917ء وچ اکتوبر انقلاب کدی کامیاب نئيں ہوئے سکدا سی۔ اُتے افراد ایہ کردار صرف ايسے وقت ادا کر سکدے نيں جدوں باقی تمام حالات تیار ہون۔ حالات دے امتزاج نے 1917ء وچ لینن تے ٹراٹسکی نوں اس قابل کيتا کہ اوہ فیصلہ کن کردار ادا کر سکن۔ لیکن ایہی افراد گزشتہ دو دہائیاں توں سرگرم عمل سن لیکن ایہ کردار ادا کرنے دے قابل نہ سن ۔ ايسے طرح جدوں انقلاب ختم ہويا، اپنی دیوہیکل شخصی صلاحیتاں دے باوجود لینن تے ٹراٹسکی انقلاب دی افسر شاہانہ زوال پذیری نوں نئيں روک سکے۔ ایہ زوال پذیری طاقت ور معروضی قوتاں دا شاخسانہ سی جنہاں دے سامنے عظیم قائدین وی بے بس سن ۔
بورس سٹریملن دا سطحی تے موضوعی طریقہ کار فوری طور اُتے واضح ہوئے جاندا اے جدوں اوہ کہندا اے کہ سٹالن نے پہلی سوشلسٹ ریاست دا لیڈر بننے دے لئی ٹراٹسکی نوں ’’دیوار‘‘ توں لگیا دتا۔ تاریخی سوال نوں محض دو افراد دے وچکار طاقت دی کشمکش تک محدود کر دتا گیا اے۔ جے اسيں اس طریقہ کار نوں تسلیم کر لین تاں اس دا منطقی نتیجہ ایہ نکلے گا کہ ٹراٹسکی نے ذاتیات اُتے اتر کر سٹالن دی سوانح عمری لکھی تاکہ اس شخص توں انتقام لے سکے جس نے اسنوں دیوار توں لگایا سی۔
سٹریملن دے طریقہ کار وچ کچھ وی نواں نئيں ۔ اس توں پہلے وی ایسی بہت ساریاں کوششاں دی گئیاں نيں تاکہ ایہ ثابت کيتا جا سکے کہ ’’سٹالن ‘‘ کتاب درحقیقت ٹراٹسکی دی کریملن وچ موجود اپنے دشمن دے خلاف اک کاری ضرب اے یا گھٹ توں گھٹ اک ایسی کاوش اے جس وچ اک ذاتی یا نفسیاتی نوعیت دے حاوی ہونے دی وجہ توں معروضی مطالعہ ناممکن ہوئے جاندا اے۔ ایہ عامیانہ رائے مصنف دے نال بہت وڈی زیادتی اے۔ ٹراٹسکی نے پہلے ہی اس قسم دی تنقید دی پیش بندی کر دتی سی جدوں اس نے لکھیا کہ،
’’میرا جو حالے نقطہ نظر اے، بہت منفرد اے۔ وچ ايسے لئے سمجھدا ہاں کہ وچ ایہ کہنے وچ حق بجانب ہاں کہ ميں نے کدی وی سٹالن دی طرف متنفر رویہ نئيں اپنایا۔ کچھ حلفےآں وچ سٹالن دی طرف میری ناں نہاد نفرت دے بہت چرچے نيں جو بظاہر مینوں مایوس کن تے مشکل نتائج برآمد کرنے اُتے اکساندی اے۔ وچ جواباً صرف اپنے کندھے ہی اچکيا سکدا ہون۔ ساڈے راستے اِنّا عرصہ پہلے وکھ ہوئے گئے سن کہ ساڈے بیچ جو وی ذاتی تعلق رہیا سی اوہ مکمل طور اُتے ناپید ہوئے چکيا اے ۔میری طرف توں ، تے اس حد تک کہ وچ تاریخی قوتاں دا صرف اک اوزار ہاں جو کہ میرے توں وکھ تے حتی کہ میری مخالف نيں، سٹالن دی طرف میرے ذاتی محسوست بالکل ہٹلر تے جاپانی میکاڈو دی طرح دے نيں۔‘‘[۱]
سٹالن دے خلاف انتقام دے جذبے توں سرشار ہونا تاں درکنار، ٹراٹسکی دی ایہ کتاب لکھنے وچ کوئی دلچسپی نئيں سی بلکہ اس نے اک امریکی چھاپہ خانے دے کہنے اُتے اپنی انتہائی مالی مشکلات دے پیش نظر ایہ پیش کش قبول کيتی۔ اس وقت اس دا مطمع نظر لینن دی سوانح عمری لکھنے دا سی۔ سٹالن دی سوانح عمری دے کم نوں اس وقت ٹراٹسکی نے ہور زیادہ اہم کماں تے اہداف توں انحراف دے طور اُتے بے دلی توں قبول کيتا۔ پر، جدوں اس نے ایہ کم شروع کر دتا تاں فیر اس دی طرف اس دا رویہ باقی ہور تمام اہداف دی طرح مارکسزم دے سائنسی طریقہ کار اُتے مبنی سی۔ ذاتی تحفظات دا اس توں دور دور تک کوئی تعلق نئيں سی۔ ایہ کہنے دی ضرورت نئيں اے کہ ٹراٹسکی سٹالن دے رد عمل نوں اک مارکس وادی تے انقلابی نقطہ نظر توں دیکھدا سی تے اسنوں کوئی ضرورت نئيں سی کہ ساڈے عہد حاضر دے پیشہ ور مورخین دی طرح اپنے عزائم نوں غلط تے منافقانہ معروضیت دے پردے دے پِچھے چھپائے۔ ہر سال چھپنے والی انہاں گنت ’’مستند‘‘ کتاباں دا سرسری جائزہ لینا ہی کافی اے جو سانوں ’’سائنسی شواہد‘‘ فراہم کردیاں نيں کہ لینن تے ٹراٹسکی خون دے پیاسنوں درندے سن ۔اس توں ناں نہاد پیشہ ورانہ معروضیت بے نقاب ہُندی اے جس دے پِچھے بورژوازی دا کمیونسٹ مخالف بدنما تے داغدار چہرہ چھپا ہويا اے۔
کیا سماج نوں تبدیل کرنے دی خواہش رکھنے تے بیک وقت تاریخی عمل وچ افراد دے کردار دی معروضی تشریح کرنے وچ کوئی حقیقی تضاد اے ؟ ٹراٹسکی نوں خود جواب دینے داں:
’’اک ذہنی نابالغ دی نظر وچ انقلابی نقطہ نظر مکمل طور اُتے سائنسی معروضیت توں عاری ہُندا اے۔ اسيں اس دے بالکل برعکس ایہ کہندے نيں کہ صرف اک انقلابی، بشرطیکہ اوہ سائنسی طریقہ کار توں مسلح ہو، ہی انقلاب دی معروضی حرکیات اُتے رائے دینے دا اہل ہُندا اے۔ سمجھ بجھ رکھنے والی سوچ عموماً مستغرق نئيں بلکہ فعال ہُندی اے۔ جذبے دا عنصر فطرت تے سماج دی مخفی دنیا وچ اترنے دے لئی ناگزیر اے۔ اک جراح دی طرح، جس دے نشتر اُتے اک انسانی زندگی دا انحصار ہُندا اے ،جو بہت احتیاط دے نال اک زندہ جسم دی مختلف بافتاں دے وچکار فرق کردا اے، اک انقلابی وی ،جے اوہ اپنے ہدف دی طرف سنجیدہ رویہ رکھدا ہوئے تاں سماج دی ساخت، اس دے افعال اوررد عمل نوں سخت انہماک توں بھانپنے دا پابند ہُندا اے ‘‘[۲]
سٹالن قائد کِداں بن گیا؟[سودھو]
پہلی نظر وچ سٹالن ’’لینن دا وارث‘‘ بننے دا بالکل وی اہل دکھادی نئيں دیندا۔ بروس لوخارت جو کہ اک اہم عینی شاہد اے، اپنی یاداشتاں وچ لکھدا اے کہ 1918ء وچ ایسی کوئی وی تجویز بالشویکاں دی طرف توں قہقہاں تے طنز توں سراہی جاندی ۔ لیکن بورس سٹریملن ایہ تسلیم نئيں کرتاکیونجے اوہ تریخ نوں افراد ، انہاں دی صلاحیتاں تے خصوصیات یا انہاں دی عدم موجودگی دی عینک توں دیکھدا اے۔ ایہ بیوقوفانہ طریقہ کار اے۔ جے سٹالن نے ٹراٹسکی نوں شکست دتی تاں اس دا مطلب ایہ ہويا کہ اوہ ٹراٹسکی توں بہتر سی۔ آخرکار کامیابی ہی سب توں وڈی دلیل اے۔
بورس بے یقینی وچ سر دھندا اے۔ اوہ لکھدا اے کہ، ’’اس نويں مرتب کردہ سوانح عمری دے مصنف دے مطابق سٹالن دے پاس نظرئیے تے طویل بحثاں (جنہاں نوں اوہ چائے دی پیالی وچ طوفان توں تشبیح دیندا سی)دے لئی وقت نئيں سی کیونجے اوہ اک درمیانے درجے دی ذہنیت والا، پسماندہ پینڈو، خود پسند، خبطی تے نفسیاتی محرومیاں دا ازالہ کرنے والا انسان سی۔لیکن کیونجے اوہ پرانے بالشویک دی شہرت رکھدا سی، ٹراٹسکی ایہ دلیل دیندا اے کہ اس شہرت نے سٹالن نوں روسی انقلاب نوں دفن کر دینے والی افسر شاہانہ مشینری دا بہترین اظہار بنا دیا‘‘۔
سٹالن دی مذکورہ بالا تعریف بالکل درست اے۔ سٹالن دا اقتدار حاصل کرنے تے اسنوں برقرار رکھنے دے علاوہ کوئی نظریہ نئيں سی۔ اوہ تجسس تے اشتعال دی طرف مائل سی۔ اوہ انہاں لوکاں دی طرح جنہاں دی اوہ نمائندگی کردا سی، جہالت تے تنگ نظری دا عملی نمونہ سی۔ باقی بالشویک قائدین نے مغربی یورپ وچ کئی سال گزارے سن تے اوہ بیرونی زباناں فرفر بولدے سن تے بین الاقوامی مزدور تحریک وچ عملاً حصہ لے چکے سن ۔ سٹالن کوئی بیرونی بولی نئيں بولدا سی حتی کہ اوہ روسی بولی وی جارجیا دے لہجے وچ بمشکل ہی بول پاندا سی۔ سوال اٹھدا اے کہ فیر اوہ اقتدار تک کِداں پہنچ گیا؟
ایہ واضح ستم ظریفی ٹراٹسکی دے لفظاں وچ ذاتی خصوصیات دی نئيں بلکہ سماجی تعلقات دی مرہون منت سی۔ اک انقلابی عہد نوں دلیرانہ قیادت، عظیم لکھاریاں، مقررین تے بہادر مفکرین دی ضرورت ہُندی اے جو عوام دی سماج نوں تبدیل کر دینے دی شعوری تے لاشعوری خواہشات نوں لفظاں دا روپ دے کے بروقت نعراں وچ ڈھال سکن۔ ایہ ’’دیوتاؤں‘‘ دا وقت ہُندا اے۔ لیکن اک رد انقلابی دور پسپائی، مایوسی تے شکست تے ریخت دا وقت ہُندا اے۔ ایداں دے عہد نوں ’’دیوتاؤں‘‘ دی نئيں بلکہ بہت چھوٹے لوکاں دی ضرورت ہُندی اے۔ ایہ موقع پرستاں، سہل پسنداں تے بھگوڑاں دا وقت ہُندا اے۔ ایداں دے حالات وچ دلیر مفکرین تے عظیم انسان درکار نئيں ہُندے۔ درمیانے درجے دی ذہنیت دی حکمرانی ہُندی اے تے سٹالن درمیانے درجے دی ذہنیت دا ہی آدمی سی۔ یقیناً ایہ تعریف اس دی خوبیاں دا پورا نقشہ نئيں کھینچکی ورنہ اوہ کدی وی اس قابل نہ ہُندا کہ اپنے توں زیادہ قابل لوکاں نوں پچھاڑ دیندا۔ اوہ آہنی قوت ارادی، اول العزمی، ہٹ دھرمی، اقتدار دے لئی غیر متزلزل جستجو تے ذاتی ترقی دی خواہش رکھنے والا شخص سی جو لوکاں نوں شیشے وچ اتارنے ، انہاں دی کمزوریاں نوں استعمال کرنے اورسازشی مقاصد دے لئی انہاں نوں بروئے کار لیانے دی مہارت رکھدا سی۔
ایسی خوبیاں اگے بڑھدے ہوئے انقلاب دے لئی پرلے درجے دی غیر اہم ہُندیاں نيں۔ لیکن اک محبوس انقلاب دے دور وچ انہاں نوں بہت مؤثر انداز وچ استعمال کيتا جاندا اے۔ اسيں ہر انقلاب وچ ایہی ہُندا دیکھدے نيں۔ 1794-1789ء دے عرصے وچ انقلاب فرانس دے ابھار دے دور وچ اس دے قائدین جنہاں سن : میرابو، داندے، مارات، روبسپئیر، سینٹ جسٹ۔ لیکن انقلاب دی مسدودیت دے بعد، جو جیکوبینز دی شکست دے بعد وقوع پذیر ہوئی، موقع پرستاں، مفاد پرستاں، اہلکاراں، بھگوڑاں تے دھوکے بازاں دے لئی راہ ہموار ہوئے گئی۔جوزف فوخے اس عہد دا مجسم اظہار بن دے سامنے آیا۔
مارکس نے پہلے ہی نشاندہیکيتی سی کہ اک رد انقلاب دے دور وچ اک درمیانے درجے دا آدمی بہت زیادہ قابل تے دور اندیش لوکاں اُتے سبقت لے جا سکدا اے۔ تاریخی مادیت دے اپنے شاہکار، لوئی بوناپارٹ دی اٹھارويں برومیئر وچ اوہ وضاحت کردا اے کہ نپولین دا بھتیجا ، جس نوں وکٹر ہیوگو نے’’بونا نپولین ‘‘ دا ناں دتا اے، اک درمیانے درجے دا نظریات تے اصولاں توں عاری شخص سی جو ایسی وقت وچ اقتدار اُتے مسلط ہويا جدوں ایداں دے ہی کرداراں دی ضرورت سی۔ سٹالن دے بارے وچ وی ایہی کہیا جا سکدا اے۔
بہتان تراشی دی نويں درسگاہ[سودھو]
اج کل ولادیمیر پیوٹن دی مطلق العنان سلطنت دے دفاع وچ سٹالن دے تشخص نوں بحال کرنے تے اس دے جرائم اُتے پردہ ڈالنے دی سر توڑ کوششاں دی جا رہیاں نيں۔ عالمانی معروضیت دے پردے دے پِچھے مادی مفادات تے کریملن دے موجودہ آقا دی خوشنودی حاصل کرنے دے مقاصد کارفرما نيں۔ اس ضمن وچ آئے روز بے زار کن بے قاعدگی توں جاری کيتے جانے والے ’’انکشافات‘‘ اُتے حکومت وقت دی طرف توں ایہ تنبیہ چسپاں دی جانی چاہیئے کہ،’’اس مواد دا استعمال دماغ دے لئی مضر اے ‘‘۔
ایہ از سر نو تریخ نویسی سانوں سٹالن سٹ بیوروکریسی دے پرانے طریقہ کار دی یاد دلاندی اے جس دے ذریعے اوہ تریخ نوں سر دے بل کھڑا کر دیندے سن، قائدانہ کردار ادا کرنے والےآں نوں معدوم تے بے وقت کر دیندے سن جداں کہ ٹراٹسکی دے نال کيتا گیا سی تے عموماً کالے نوں سفید بنانے اُتے مصر رہندے سن ۔ سوشلزم دے مخالفین دی حالیہ تحریراں انہاں توں مختلف نئيں۔ صرف فرق ایہ اے کہ اوہ لینن نوں وی ايسے اندھی نفرت تے دھتکار توں یاد کردے نيں جو سٹالن سٹاں دے ہاں صرف ٹراٹسکی دے حصے وچ آندی سی۔
اس دی بدترین مثالاں روس وچ پائی جاندیاں نيں۔ ایہ دو مختلف وجوہات دی بنیاد اُتے حیران کن نئيں اے: اول تاں ایہ کہ ایہ لوک سٹالن دی بہتان تراشی دی درسگاہ وچ پروان چڑھے نيں جو اپنی بنیاد اس اصول اُتے استوار کردے سن کہ سچ حکمران اشرافیہ دی خدمت دے اک آلے دے علاوہ تے کچھ نئيں۔ پروفیسر حضرات، معیشت دان تے مؤرخین چند قابل عزت مستثنیات دے نال موجودہ روش توں مطابقت پیدا کر لیندے سن ۔ اوہی دانشور جو ٹراٹسکی دی تعریف دا راگ الاپتے سن کہ ٹراٹسکی سرخ فوج دا بانی اے تے اکتوبر انقلاب دا قائد اے، اوہی چند سالاں بعد اسنوں ہٹلر دا ایجنٹ قرار دینے وچ ذرا وی نئيں ہچکچاندے سن ۔ اوہی مصنفاں جو جوزف سٹالن نوں عظیم قائد تے استاد مندے سن، بہت جلد دوسری انتہا اُتے جا کے کھڑے ہوئے گئے جدوں نکیندا خروشیف نے ’’شخصیت پرستی‘‘ نوں دریافت کيتا۔عادتاں جان جانے دے نال ہی جاندیاں نيں۔ دانشورانہ بھڑوت دے طریقہ کار اج وی اوہی نيں۔ صرف آقا تبدیل ہوئے نيں۔
اک ہور بالکل وکھ وجہ وی اے۔ روس وچ موجود کئی سرمایہ دار کچھ عرصہ پہلے تک کمیونسٹ پارٹی دے رکنیت کارڈ اپنی جیباں وچ رکھدے سن تے سوشلزم دی لفاظی کردے سن ۔ درحقیقت انہاں دا سوشلزم، کمیونزم تے محنت کش طبقے توں کوئی لینا دینا نئيں سی۔ اوہ اک طفیلی حکمران اشرافیہ دا حصہ سن جو سوویت مزدوراں دی پشت اُتے پرتعیش زندگی گزاردے سن ۔ ہن ايسے مکاری دے نال جو اس طرح دے عناصر دا خاصہ ہُندی اے، اوہ کھل دے سرمایہ داری دی حمایت کردے نيں۔ لیکن ایہ معجزانہ تبدیلی اِنّی آسانی توں وقوع پذیر نئيں ہوئی۔ ایہ لوک اپنے انحراف نوں جواز فراہم کرنے دے لئی انہاں خیالات نوں لعن طعن کرنے اُتے مجبور نيں جنہاں نوں حالے کل ہی تک ایہ کامل یقین رکھدے سن ۔یاں اوہ عوام دی نظراں وچ دھول جھونکنے تے اپنے ضمیر نوں مطمئن کرنے دی کوشش کردے نيں۔حتی کہ اک بدترین غنڈہ وی اپنی کارستانیاں دا جواز لبھن دی ہر ممکن کوشش کردا اے۔
1917ء وچ سٹالن[سودھو]
رتی برابر شک نئيں اے کہ نومبر 1917ء وچ روسی انقلاب دا مقدر دو انساناں دے افعال توں متعین ہويا۔ لینن تے ٹراٹسکی تے سب توں ودھ کے لینن ۔ ایہی وجہ اے کہ پوری دنیا وچ بالشویک پارٹی نوں لینن /ٹراٹسکی دی پارٹی توں جانیا جاندا سی۔اس وقت دے روسی یا بین الاقوامی کسی وی روزنامچے یا جریدے اُتے سرسری نظر ڈالنے توں اس حقیقت دا پتہ چل جائے گا۔
1917ء وچ سٹالن دا کردار غیر اہم نئيں تاں ثانوی نوعیت دا سی۔ اک کمزور مصنف تے بدترین مقرر، عوام دی وسیع تر پرتاں نوں اوہ نظر ہی نئيں آندا سی۔ 1917ء وچ سٹالن دا ناں پارٹی کارکناں اک چھوٹا گروہ ہی جاندا سی۔ صرف 1924ء وچ لینن دی وفات دے بعد سٹالن دی داستان ’’عظیم قائد تے استاد‘‘ دے طور اُتے ایجاد ہوئی۔ اس مشہور زمانہ حقیقت دے باوجود سٹریملن ایہ لکھنے دی جسارت کردا اے کہ، ’’سٹالن نے بالشویکاں دے اخبار پراودا دے مدیر دے طور اُتے سرکشی نوں پھیلانے وچ کلیدی کردار ادا کيتا‘‘۔ ایہ اک حیران کن دعویٰ اے۔ سٹالن دا پراودا وچ کیہ کردار سی۔ اپریل 1917ء وچ لینن دی روس واپسی توں پہلے سٹالن تے کامینیف پارٹی دے سرکاری اخبار دے مشترکہ مدیر سن ۔ اس وقت انہاں دا نقطہنظر لینن دے نقطہ نظر توں یکسر متضاد سی۔
اقتدار اُتے محنت کشاں دے قبضے دی وکالت(لینن دے نعرے ’’تمام اقتدار سویتیاں کو‘‘) کرنے دے بجائے پراودا نے وکالت دی کہ بورژوازی دی عبوری حکومت کیتی حمایت کيتی جائے۔ لینن دے مضامین شائع نئيں کيتے جاندے سن یا انہاں نوں ترمیم شدہ شکل وچ شائع کيتا جاندا سی۔ جدوں اپریل وچ اوہ واپس آیا تاں لینن نوں سٹالن تے کامینیف تے ہور مصالحت پسنداں دے خلاف زور دار جدوجہد کرنی پئی۔ اس دے بعد سٹالن پس منظر وچ چلا گیا تے اس نے کوئی اہم کردار ادا نئيں کيتا۔
آئیاں کچھ عینی شاہدین توں ملدے نيں۔ مشہور زمانہ امریکی سوشلسٹ جان ریڈ توں ابتدا کردے نيں جس دی کتاب
’’دنیا نوں جھنجھوڑ دینے والے دس دن‘‘ روسی انقلاب دی کلاسیکی دستاویز دے طور اُتے دنیا بھر وچ جانی جاندی اے۔ لینن نے اس کتاب دا پیش لفظ لکھیا جسنوں اسيں پورا درج کر سکدے نيں۔ ’’انتہائی دلچسپی تے گہرے انہماک دے نال ميں نے جان ریڈ دی کتاب ’’دنیا نوں جھنجھوڑ دینے والے دس دن‘‘ پڑھی۔ وچ غیر مشروط طور اُتے دنیا بھر دے محنت کشاں نوں ایہ کتاب پڑھنے دی صلاح داں گا۔ ایہ اوہ کتاب اے جو وچ لکھاں دی تعداد وچ شائع ہُندے تے تمام زباناں وچ ترجمہ ہُندے دیکھنا چاہندا ہون۔ ایہ پرولتاریہ دی آمریت تے انقلاب دی سمجھ بجھ دے لئی واقعات تے معروضی حالات دی صداقت دا اظہار اے۔ ایہ مسائل وڈے پیمانے اُتے زیر بحث نيں لیکن اس توں پہلے کہ کوئی انہاں نظریات نوں قبول یا مسترد کرے ، اسنوں اپنے فیصلے دی مکمل اہمیت دا ادراک ہونا چاہیئے۔ جان ریڈ دی ایہ کتاب بلا شک تے شبہ اس سوال دی وضاحت وچ معاون اے جو کہ انہاں دناں عالمی مزدور تحریک دا بنیادی مسئلہ بنیا ہویا اے ‘‘[۳]۔
یہ انقلاب دی بلند ترین اتھارٹی دی طرف توں جان ریڈ دی صداقت دا واضح اعتراف اے۔ اسيں لینن دی اکتوبر انقلاب تے اس وچ مختلف بالشویک قائدین دے کردار نوں جاننے دے خواہش مند لوکاں دے لئی لینن دی صلاح دی تائید کردے نيں۔ ایتھے اسيں اپنے آپ نوں اک سادہ مشاہدے تک محدود کرن گے۔
کتاب دے اختتام اُتے ناواں دی لسٹ وچ لینن دا ذکر 62 تے ٹراٹسکی کا53 دفعہ اے۔ سٹالن دا ناں صرف دو مرتبہ تے اوہ وی انقلابی عمل دے بعد اک مرتبہ عوامی کمیساراں دی لسٹ وچ آیا اے۔ انقلابی عمل وچ اس دی سرگرم شمولیت دے حوالے توں اک لفظ وی درج نئيں ۔ ایہی وجہ توں کہ اوہ کتاب جس نوں لینن نے اِنّے جوش تے خروش توں سراہا اے، سوویت یونین وچ کئی دہائیاں تک ممنوع سی۔ لیکن جان ریڈ دی خاموشی کوئی حادثہ نئيں تے نہ ہی ایہ کوئی وکھ تھلگ واقع اے۔
1923ء وچ اے وی لوناچارسکی، پرانا بالشویک جو نومولود سوویت ریپبلک دا سبھیاچار تے تعلیم دا پہلا وزیر سی، نے اک کتاب ’’انقلابی خاکے‘‘ لکھی جو اس وقت بہت مشہور ہوئی۔ ایہ 1917ء وچ بالشویک پارٹی دے سب توں مشہور قائدین دے قلمی خاکےآں دے اک سلسلے اُتے مشتمل سی۔ اس وچ لینن تے ٹراٹسکی نوں سب توں پہلے شامل کيتا گیا، انہاں دے بعد زینوویف، سیوردیلوف، ولودریسکی تے یوریتسکی سن ۔ اس وچ پلیخانوف تے مارٹوف دے اُتے وی مضامین سن جو کہ ظاہر اے کہ بالشویک پارٹی دے ممبران نئيں سن ۔ لیکن سٹالن دا ناں کدرے موجود نئيں سی تے نہ ہی کوئی تے اسنوں اس وقت پارٹی دے اہم قائدین وچ شمار کردا سی۔
1917ء وچ سٹالن دی غیر اہم شرکت سب اُتے عیاں سی۔ کھبے بازو دے منشویک این این سوخانوف، جو کہ فروری انقلاب دے بعد سوویت ایگزیکٹیو دا ممبر سی، سٹالن دے بارے وچ اپنی پہلی میٹنگ وچ قائم ہونے والے تاثر نوں یاد کردا اے:
’’ بالشویک پارٹی دے پاس افسراں دی کور دے انتہائی کم معیار دے باوجود ’’جرنلز‘‘ وچ وڈے ناواں تے عظیم قائدین دی اک لسٹ سی۔ اُتے صرف میری ہی نئيں بلکہ زیادہ تر لوکاں دی ایہی رائے سی کہ ایگزیکٹیو کمیٹی وچ اپنے انتہائی معمولی کردار دے وجہ توں سٹالن اک ایسی دھندلی شبیہ سی جو کسی اُتے کوئی وی تاثر چھڈنے دا اہل ہی نئيں سی۔ اس دے علاوہ اس دے بارے وچ تے کچھ کہیا ہی نئيں جا سکتا‘‘۔ [۴]۔
آئے اک ہور اہم حوالہ دیندے نيں۔ بروس لوک ہارٹ (اور وی بوہت سارے نيں) بالشویزم دا اُتے عزم د شمن سی تے انقلاب دے وقت روس وچ برطانیہ دا ایجنٹ سی لیکن واقعات اُتے گہری نظر ہونے دی وجہ توں اک دور اندیش مشاہدہ کار وی سی۔ اپنی آپ بيتی ’’اک برطانوی ایجنٹ دی یاداشتیں‘‘ وچ اوہ 1918ء دے اوائل دی اک تقریب نوں یاد کردا اے جس وچ اس دی ملاقات سوویت حکومت دے ممبران نال ہوئی:
’’ميں نے اک پھیکے چہرے ، کالی مونچھاں، گھنی ابروواں تے پِچھے کھچے ہوئے سیاہ بالاں والے مضبوط آدمی توں وی ہتھ ملیایا۔ ميں نے زیادہ توجہ نئيں دی۔اس نے خود وی کچھ نئيں کہیا۔ اوہ اِنّا اہم دکھادی نئيں دیندا سی کہ وچ اسنوں اپنی بالشویک تصاویر دی گیلری وچ شامل کردا۔ جے اس وقت اس محفل وچ اسنوں لینن دے وارث دے طور اُتے متعارف کروایا جاندا تاں مندوبین دی ہنسی نکل جانی سی۔ ایہ شخص جارجین جگاش ویلی سی جسنوں اج ساری دنیا سٹالن دے ناں توں جاندی اے۔۔آہنی مرد‘‘(بروس لوک ہارٹ، اک برطانوی ایجنٹ دی یاداشتاں، صفحہ نمبر 257)۔
کیا کچھ تے کہنے دی ضرورت اے ؟
اخلاق باختگی دی مطابقت[سودھو]
سٹریملن بار بار انہاں روسی عالماں دی طرف نال کيتی جانے والی ’’نويں دریافتوں‘‘ دا حوالہ دیندا اے جو تاریخی ریکارڈ تک دسترس رکھدے نيں۔ اوہ لکھدا اے ،’’نويں عالماں نے اس تصور نوں مننے توں انکار کر دتا اے کہ سٹالن دی آمریت دی جڑاں بچپن وچ ہونے والی زیادتی دے زیر اثر اس دے کردار دی خامیاں وچ پیوست نيں‘‘ تے دوبارہ ’’جب توں سوویت تاریخی ریکارڈ نوں کھولیا گیا اے ، اس وقت توں سٹیفن کوٹکن جداں نويں علما ایہ دلیل دیندے نيں کہ ایسی کوئی شہادت نئيں ملی جس توں ایہ ثابت ہوئے سکے کہ سٹالن دی پرورش، خاص طور اُتے اپنے وقت دے معیارات دے مطابق اشتعال انگیز ماحول وچ ہوئی یا سٹالن نے خانہ جنگی دے دناں وچ اخلاق باختگی کامظاہرہ کيتا [۵]‘‘۔
لینن تے ٹراٹسکی دے نال موازنے وچ جاندے ہوئے بورس سٹریملن ایہ گرداندا اے کہ لینن تے ٹراٹسکی نے خانہ جنگی دے دناں وچ شدید اخلاق باختگی دا مظاہرہ کيتا۔ اوہ کس اخلاق باختگی دی طرف اشارہ کے رہیا اے ؟ ایہ اوہ نئيں دسدا۔ اوہ اک اشارہ تک نئيں کردا تے سانوں دعوت دیندا اے کہ اسيں اپنے تاریک نتائج خود اخذ کرن۔ امن پسند تے اخلاقیات دے علمبردار تمام جنگاں نوں انسانی اخلاق باختگی دے اظہار توں زیادہ تے کچھ نئيں سمجھدے کیونجے جنگاں وچ لوک اک دوسرے نوں قتل کر دیندے نيں۔ مجرد اخلاقیات دے نقطہ نظر توں ایسی رائے توں متفق ہونا آسان اے۔ بدقسمتی توں اسيں حقیقی دنیا وچ رہندے نيں تے حالے تک اسيں جنت دی نعمتاں توں فیض یاب نئيں ہوئے پائے نيں۔ تے حقیقی دنیا وچ جنگاں زندگی دی تلخ حقیقت نيں۔ اس توں کوئی فرق نئيں پڑدا کہ اسيں انہاں حقائق نوں ماناں یا نہ ماناں۔
جنگاں وچ لوکاں نوں قتل کيتا جاندا اے ایہ اسيں جاندے نيں۔ لیکن جنگاں دے بیچ تے بیچ کچھ ایداں دے منفرد وحشیانہ واقعات وی رونما ہُندے نيں جنہاں نوں بجا طور اُتے اخلاق باختگی کہیا جا سکدا اے۔ آؤ دو اہم مثالاں اُتے غور کردے نيں۔ 15-13 فروری 1945ء دے دناں وچ برطانوی (اور کچھ امریکی) فوجیاں نے جرمنی دے پرانے شہر ڈریسڈن اُتے 1500 ٹن تے 2400 ٹن تک دے جلیا کے خاکستر کر دینے والے بارود دی بمباری کيتی۔ چند گھنٹےآں وچ 25000-35000 عام شہری، مردو عورت تے بچے، جل کے خاکستر ہوئے گئے۔وکٹر گریگ جو کہ ڈریسڈن وچ اک برطانوی قیدی سی، اس رات اسنوں وی انہاں قیامت خیز اگ دے شعلاں نوں بجھانے دے کم وچ معاونت کرنے دے احکامات صادر ہوئے۔ اس دی ٹیم نوں السٹیڈ وچ اک ہزار عام لوکاں دا دفاعی تہہ خانہ ملیا ۔نہ تاں کوئی زندہ بچا سی تے نہ ہی کوئی لاشاں بچی سن۔ صرف اک بھورا سبز مائع سی جس وچ ہڈیاں ابل رہیاں سن۔ ہراساں لوک پگھل چکے سن ۔ قصبے توں دور دراز دے علاقےآں وچ ہزاراں جل بھن کر تن فٹ دے ہوئے کے رہ گئے سن ۔ تن سال توں چھوٹی عمر دے بچے بخارات بن دے اڑ گئے۔
اس توں گزشتہ سال 25 جولائی نوں ہیمبرگ نوں وی ایسی ہی صورتحال دا سامنا کرنا پيا سی۔ شہر دے وسط وچ اٹھ مربع میل اُتے 9000 ٹن دھماکہ خیز بارودی مواد پھینکا گیا۔ نتیجے وچ جو جہنم دے شعلے بھڑکے اس نے آکسیجن دے ایداں دے خلا نوں جنم دتا جس نے 150میل فی گھنٹہ رفتار تے 800ڈگری درجہ حرارت اُتے جلنے والی آندھی نوں مہمیز دی۔ 37000 لوک مارے گئے (موازنہ کیجئے کہ ناگاساکی وچ ایٹم بم دے گرنے توں پہلے دن 40000 لوک مرے سن )۔
ایہ اندوہناک سی لیکن ہیمبرگ نوں گھٹ توں گھٹ اک بندرگاہ ہونے دی وجہ توں فوجی اہمیت حاصل سی۔ ڈریسڈن تاں بالکل غیر اہم سی۔ اس قدیم شہر نے جنگ دے مہینےآں وچ قطعاً کوئی کردار ادا نئيں کيتا۔ فیر اس شہر دی عورتاں، مرداں تے بچےآں نوں زندہ جلیا کے کس مقصد دی تکمیل کيتی گئی سی؟ بظاہر اس وچ کوئی اخلاق باختگی نئيں اے لیکن ایہ صرف جنگ کيتی ہیبت ناک ضرورت سی۔اس رات جناب چرچل بستر اُتے گئے تے گہری نیند سو گئے۔
6 اگست 1945ء دے دن امریکا نے جاپان دے شہر ہیروشیما اُتے ایٹم بم گرایا۔ تن دن بعد ناگاساکی شہر اُتے دوسرا ایٹم بم گرایا گیا۔ اس دے بعد ہیروشیما دی آبادی 350000 تے ناگاساکی دی 210000 تک محدود ہوئے گئی تے 200000 عام شہری یا تاں راکھ دا ڈھیر بن گئے یا بخارات بن دے اڑ گئے۔ اس دے بعد ہور 250000 اگلے سالاں وچ زہریلی تابکاری توں ہلاک ہوئے گئے۔ دھماکے دے بعد ہیروشیما پہنچنے والے سب توں پہلے ڈاکٹراں وچوں اک دے مطابق ،’’ناقابل شناخت لاشاں دا اک انہاں گنت ذخیرہ سی جسنوں اکٹھا کر جلا دتا گیا۔ زخمی تے تابکاری دے متاثرین مردے رہے۔ دن رات شہر دے ہر کونے وچ لاشاں جمع کيتی جاندی رہیاں تے جلائی جاندی رہیں‘‘۔ مرنے والےآں دی حقیقی تعداد دا کدی اندازہ نئيں لگایا جا سکے گا۔ان اقدامات نوں ایہ کہہ کے جواز فراہم کرنے دی کوشش کيتی جاندی اے کہ انہاں نے جاپان نوں جلد ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کر کے جنگ نوں مختصر کر دتا تے امریکی فوجیاں دی جان بچائی۔ ایہ دلائل تنقید دی اک رتی وی برداشت نئيں کر سکدے۔ اس ہیبت دا شکار ہونے والے سپاہی نئيں سن بلکہ غیر مسلح عام مرد، عورت تے بچے سن ۔ نہ تاں ہیروشیما تے نہ ہی ناگاساکی فوجی اہمیت دے حامل شہر سن ۔ انہاں حملےآں دا مقصد خوف دی فضا قائم کرنا سی۔ ایہ خالصتاً اک سرد مہر اقدام سی۔ ٹرومین (دوسری جنگ عظیم وچ امریکی صدر) دی بنائی گئی اک سویلین ٹیم نے،جس وچ جان گالبریتھ وی شامل سی، 400 توں زیادہ امریکی افسراں دا انٹرویو کيتا تے تمام متعلقہ جاپانی دستاویزات دا معائنہ وی کيتا۔ جولائی 1946ء وچ ایہ رپورٹ شائع کيتی گئی:
’’تمام شواہد دی مفصل چھان بین تے بچ جانے والے جاپانی قائدین دی حلفیہ شہادتاں دے بعد سروے کرنے والی ٹیم دا خیال اے کہ جے بم نہ وی گرائے جاندے تے روس جنگ وچ نہ وی داخل ہُندا تے حتی کہ کسی وی حملے دا منصوبہ نہ وی بنایا جاندا تاں وی جاپان ہتھیار ڈال دیتا‘‘۔
صدر ٹرومین دا اصل مقصد ایہ سی کہ سوویت یونین نوں ایہ باور کرایا جائے کہ امریکا دے پاس ہن اِنّا طاقتور ہتھیار موجود اے۔ ایتھے اسيں طاقت دی سیاست دی اخلاق باختگی دی شاندار مثال دیکھ سکدے نيں۔ لیکن ساڈے جدید مؤرخین خانہ جنگی دے دناں وچ جدوں سوویت یونین اُتے 21 غیر ملکی فوجاں نے چڑھائی دی ہوئی سی، لینن تے ٹراٹسکی دی مبینہ زیادتیاں اُتے اکتفا کرنے نوں ترجیح دیندے نيں۔ انقلاب دے پاس اپنا دفاع کرنے والی فوج دی کمی سی۔ صورتحال اس وقت بہتر ہوئی جدوں ٹراٹسکی نے از سر نو اک سرخ فوج تعمیر دی جس نے رد انقلابیاں نوں شکست دتی تے سامراجی حملہ آوراں نوں مار بھگایا۔
اس جھوٹی اخلاقی موشگافی دی اصل وجہ نوں دیکھنا زیادہ مشکل نئيں۔ دو ہزار سال دے عرصے وچ غلاماں دی کئی بغاوتاں ہوئیاں۔ انہاں وچوں ہر اک نوں خون وچ نہلا دتا گیا۔ رومن فوج دے ہتھوں سپارٹیکس دی شکست دے بعد ہزاراں غلاماں نوں ایپین وے اُتے مصلوب کر دیادتا گیا۔1871ء دے پیرس کمیون دی شکست دے بعد 30000 محنت کش مرد تے خواتین نوں رد انقلابیاں نے ذبح کر دتا۔ جے ایہ اخلاق باختگی نئيں اے تاں فیر حیرت اے کہ اخلاق باختگی کيتا اے۔ جس وجہ توں ساڈے جدید بورژوا مؤرخین لینن تے ٹراٹسکی نوں معاف نئيں کر سکدے اوہ ایہ اے کہ روس وچ اس بار غلاماں نے اپنی فوج بنائی، اوہ لڑے تے جیت گئے۔
سوویت یونین توں انہاں تمام لوکاں دی نفرت نوں سمجھنا کوئی مشکل نئيں جنہاں دے کیرئیر، تنخواہاں تے منافع رائج الوقت کرائے، سود تے منافع دے نظام توں منسلک نيں۔ اس دا سٹالن دی مطلق العنان حکومت توں کوئی تعلق نئيں۔ ایہی (جمہوریت دے دوست) انہاں آمرانہ حکومتاں دی تعریف وچ کوئی کسر اٹھا نئيں رکھدے جو انہاں دے مفادات توں مطابقت رکھدے ہاں۔جمہوری برطانوی حکمران طبقہ اس وقت تک ہٹلر نوں اقتدار وچ دیکھ کے بہت خوش سی جدوں تک اوہ جرمن محنت کشاں اُتے مسلط سی تے اس دی توجہ مشرق دی طرف سی۔
ونسٹن چرچل تے برطانوی حکمران طبقے دے دوسرے نمائندےآں نے مسولینی تے فرانکو دی 1939ء تک کھل دے تعریف کيتی۔1945ء دے بعد مغربی جمہوریتاں تے خاص طور اُتے امریکا نے سموزا توں پینوشے تک، ارجنٹائن دی فوجی آمریت توں لے کرانڈونیشیا دے قصاب سہارتو تک، ہر جابرانہ آمریت دی حمایت دی جو CIA دی فعال حمایت دے بل بوتے اُتے لکھاں انساناں دی لاشاں دے مینار تعمیر کردے ہوئے اقتدار تک پہنچے۔ مغربی جمہوریتاں دے قائدین سعودی عرب دی خون آشام آمریت دے اگے ناک رگڑدے نيں جو اپنے ہی عام شہریاں اُتے تشدد کردی اے، انہاں نوں قتل کردی اے، کوڑے مارتی اے تے سولی اُتے چڑھا دیندی اے۔ بربریت دی انہاں داستاناں دی لسٹ نہ ختم ہونے والی اے۔
سامراجیت دے نقطہ نظر توں ایہ حکومتاں مکمل طور اُتے قابل قبول سن تے نيں کیونجے انہاں دی بنیاد زمین، بینکاں تے وڈی اجارہ داریاں دی نجی ملکیت اُتے اے۔ انہاں دی سوویت یونین توں کھلی مخاصمت آزادی دی محبت دی بنیاد اُتے نئيں بلکہ ننگے طبقاتی مفادات اُتے مبنی سی۔وہ سوویت یونین توں اس دے منفی پہلوآں دی بنیاد اُتے نئيں بلکہ اس دے مثبت تے ترقی پسند پہلوآں دی بنا اُتے نفرت کردے سن ۔ انہاں دا سٹالن دی آمریت اُتے کوئی اعتراض نئيں سی ( اس دے برعکس سٹالن دے جرائم مغرب وچ سوشلزم دا ناں بدنام کرنے دے لئی کار آمد سن ) بلکہ اکتوبر انقلاب دی حاصلات دی باقیات ، جو کہ قومیائے گئے ملکيتی رشتاں اُتے مبنی سی ، قابل اعتراض سی۔
سٹالن دی اذیت پسندی[سودھو]
سٹریملن، ٹراٹسکی توں منسوب کردا اے کہ، ’’سٹالن دا اشتعال اس دے دانشورانہ تے روحانی بہتری دی خاطر جذباتی عدم تحفظ دے باعث سی۔ بعد وچ سٹالن دی پالیسیاں جنہاں دا خمیازہ لکھاں انساناں نے بھگتا، کسی ذہنی خلل یا اعصابی بیماری دی وجہ توں نئيں بلکہ غیر اخلاقی تخمیناں دی پیداوار سیں‘‘۔ سٹالن اک متشدد اذیت پسند سی، اس حقیقت نوں جھٹلایا نئيں جا سکدا۔ شہادتاں دے اِنّے پہاڑ اس گل کيتی تصدیق دے لئی موجود نيں جو ترمیم پسند مؤرخین کدی جمع نئيں کر سکدے۔ تطہیر دے مقدماں دا اصل مقصد بالشویک پارٹی نوں تحلیل کرنا سی تاکہ نويں نسل نوں پرانے بالشویکاں توں دور رکھیا جائے تے افسر شاہی دی حکمرانی نوں مستحکم کيتا جائے۔جو کوئی وی لینن ازم دی پرانی بین الاقوامی جمہوری روایات نوں یاد کر سکدا سی، اسنوں خطرہ سمجھیا جاندا سی۔ کسی وی عام مجرم دی طرح سٹالن تمام شہادتاں نوں مٹا دینے دی ضرورت نوں سمجھدا سی۔
لیکن اک ذاتی مقصد وی سی۔ سٹالن اک درمیانے درجے دی ذہنیت دا آدمی سی جو پرانے بالشویک قائدین دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی۔ ٹراٹسکی جداں عظیم انساناں نوں تاں چھوڑئیے، بخارن، کامینیف تے حتی کہ زینوویف دے مقابلے وچ وی سٹالن کچھ وی نئيں سی تے اوہ ایہ حقیقت جاندا سی۔ ايسے لئے اوہ پرانے بالشویکاں دی پوری نسل دی طرف انتقامی جذبات رکھدا سی۔ سٹالن اک ایسا اذیت پسند سی جس نوں اپنے شکار نوں اذیت دینے وچ ذاتی دلچسپی ہُندی سی۔ اوہ جارجیا دے خونی دور دے پرانے طریقہ کار ماسکو لے آیا جنہاں وچ نہ صرف دشمن بلکہ اس دے پورے خاندان نوں قتل کر دتا جاندا سی۔ اک دفعہ اس نے کہیا کہ،’’اپنے دشمن توں انتقام دی منصوبہ بندی کرنے، اس اُتے عمل ہُندا ہويا دیکھنے تے فیر سکون توں بستر اُتے دراز ہوئے جانے توں زیادہ پرمسرت دنیا وچ کچھ وی نہیں‘‘۔
سٹالن دا قیدیاں توں تفتیش کرنے دا آسان فارمولہ سی۔ ’’مارو، مارو تے فیر مارو‘‘۔ پہلے ٹرائلز دے وقت جنریخ یوگوڈا OGPU-NKVD دا چیف سی۔ اوہ سٹالن دے احکامات بجا لاندا سی لیکن قائد دی مطلوبہ گرمجوشی توں نئيں۔ سٹالن بہت غصے وچ سی کیونجے یوگوڈا 1936ء دے ٹرائل وچ کیروف دے قتل دے مقدمے وچ کامینیف تے زینوویف دے اعترافی بیانات حاصل نئيں کر پایا سی۔ اس نے یوگوڈا نوں بلايا تے کہیا،
’’جنریخ گریگو ریوچ، تسيں ٹھیک کم نئيں کر رہے۔ وچ پہلے توں ہی جاندا ہاں کہ کیروف نوں زینوویف تے کامینیف دی ہدایات اُتے قتل کيتا گیا۔ لیکن تسيں حالے تک ایہ ثابت نئيں کر پائے ہوئے۔ توانوں انہاں اُتے تشدد کرنا ہوئے گا جدوں تک اوہ سچ بتا نئيں دیندے تے اپنے ہور تمام ساتھیاں دا پتہ نئيں دے دیتے‘‘(آنا لیرینا، وچ ایہ بھُل نئيں سکدا، صفحہ 94)۔
سٹالن دے تشدد دے کیمپاں وچ لکھاں لوک بھوکے پیٹ مردے دم تک کم کردے سن ۔ انہاں کیمپاں وچ 1929-1934ء دے درمیانی سالاں قیدیاں دی اوسط مدت دو سال توں وی کم سی۔ فیر وی آقا نوں ایہ شکایت رہندی سی کہ کیمپاں دے حالات بہت زیادہ آرام دہ نيں۔ اوہ ’’صحت افزا تھاںواں ‘‘ دی طرح نيں۔ سٹالن ذاتی طور اُتے اپنے قیدیاں دی لسٹ چیک کردا سی تے فیصلہ کردا سی کہ کون زندہ رہے گا تے کس نوں مارنا اے۔ ست لکھ مقدمات وچوں اس نے ذاتی طور اُتے 400 فہرستاں اُتے دستخط کيتے جنہاں وچ 40000 لوک شامل سن ۔ انہاں فہرستاں وچ لینن دے تمام اصولی ساتھی تے لڑاکا انقلابی شامل سن ۔
جب اس دا تاریخی ریکارڈ کھولیا گیا تب سٹالن دے مظالم بے نقاب ہوئے تے پتہ چلا کہ اوہ اپنے مستقبل دے شکاراں اُتے تشدد دے تصویری خاکے بناندا رہندا سی۔ بورس ایلیزاروف، روسی اکیڈمی آف سائنس دا ممبر تے مؤرخ اے ،نے اوہ خاکے شائع کيتے نيں جو سٹالن پولٹ بیورو دی میٹنگ وچ اپنے آپ نوں محضوض کرنے دے لئی بناندا رہندا سی۔ 1930ء دے مکروہ تصویری خاکےآں وچوں اک اس وقت دے وزیر خزانہ نکولائی بریوخانوف دا وی اے جو اک رسی دے ذریعے جنسی عضو توں لٹکا ہويا اے۔
’’خاکے اُتے ایہ نوٹ درج اے تے سٹالن دے دستخط وی نيں جس وچ بنانے والے نے چار سال توں پولٹ بیورو دے ممبر بریوخانوف دے بارے وچ اپنے دماغ وچ موجود منصوبے دی لذت نوں چھپانے دی کوئی کوشش نئيں کيتی۔۔خاص فائل دی سرخی دے تھلے ایہ لکھیا اے :’پولٹ بیورو دے تمام ممبران نوں مطلع کيتا جاندا اے کہ اپنے موجودہ تے مستقبل دے تمام گناہاں دی پاداش وچ بریوخانوف نوں اس دے خصیاں توں لٹکا دینا چاہیئے۔ جے خصیے اسنوں سہار پاواں تاں اسنوں قانون دی روشنی وچ بے گناہ سمجھیا جائے گا۔ جے اوہ سہار نئيں پاندے تاں فیر اسنوں دریا برد کر دتا جائے۔۔ بریوخانوف نوں 1938ء وچ جھوٹھے الزامات دی بنیاد اُتے قتل کر دتا گیا۔اسنوں 1956ء وچ سٹالن دی موت دے تن سال بعد بے گناہ قرار دے دتا گیا‘‘‘[۶]۔
کیا سٹالن دی مڈھلا جیون وچ ایداں دے حالات سن جنہاں توں منتقم، حاسدانہ، ظالمانہ تے اذیت پسندانہ رجحانات دی عکاسی ہُندی ہو؟ ہاں ، بوہت سارے سن ۔ تے تمام ریکارڈ نوں ٹراٹسکی نے دستاویزی شہادتاں دی دولت دے انبار دی شکل وچ انتہائی جانفشانی دے نال کھنگالیا۔ ایہ مواداس دے ذاتی آرکائیو تے ہور ذرائع بشمول بالشویکاں، سٹالن سٹاں، منشویکاں تے خاص طور اُتے جارجیا دے انقلابیاں دی یاداشتاں توں لیا گیا اے جنہاں نوں اوہ ذاتی طور اُتے جاندا سی۔ تاں کيتا سٹریملن ایہ کہنے وچ حق بجانب اے کہ ٹراٹسکی سٹالن دی دہشت ناک آمریت نوں اس دے بچپن دے تجربات دے کھاندے وچ ڈال دیندا اے۔ ایہ مضحکہ خیز گل اے۔ یا تاں اس نے کتاب پڑھی نئيں یا اس نے جو وی پڑھیا اے اس دا اک لفظ وی سمجھ نئيں پایا۔ ٹراٹسکی دا ایہ کہنا نئيں اے کہ سٹالن دی خونی آمریت اس دے ناخوشگوار بچپن دی پیداوار اے تے نہ ہی ہٹلر دی حکومت اس دے بچپن دا نتیجہ سی۔ علیحدہ علیحدہ دیکھنے اُتے ایہ رجحانات فیصلہ کن اہمیت دے حامل نئيں نيں۔
ہر اوہ بچہ جو شرابی باپ توں پٹتا اے، اذیت پسند آمر نئيں بندا تے نہ ہی ہر نامراد فنکار جو ویانا دے سماج توں دھتکارے جانے اُتے نادم ہو، ایڈولف ہٹلر بندا اے۔ ایداں دے شخصی ارتقا دے وقوع پذیر ہونے دے لئی عظیم تاریخی واقعات تے سماجی دھماکے ضروری ہُندے نيں۔ جتھے تک ہٹلر دی گل اے ، ایہ وال سٹریٹ دے منہدم ہونے دے بعد جرمن معیشت دا دھڑن تختہ سی جس نے ہٹلر نوں خستہ حال پیٹی بورژوازی تے مسخ شدہ لمپن پرولتاریہ دی عوامی تحریک دی قیادت دا موقع فراہم کیہ۔
سٹالن دے معاملے وچ ایہ تحریک دا جمود سی جو جنگ، انقلاب تے خانہ جنگی تے سب توں ودھ کے انتہائی پسماندہ تے غریب ملک دے اندر انقلاب دے تنہا رہ جانے دے باعث مراعت یافتہ افسر شاہی دے ابھارکے زیر اثر روسی انقلاب دے ٹھہراؤاور عوام دی تھکاؤٹ دی وجہ توں ممکن ہويا۔ لکھاں ریاستی اہلکار محنت کشاں نوں پرے دھکیلدے ہوئے اک مراعت یافتہ برادری دی شکل اختیار کر گئے۔ انہاں لوکاں نوں اک لیڈر دی ضرورت سی جو انہاں دے مفادات دا تحفظ کر سکے۔ لیکن اس لیڈر دا مستند انقلابی ہونا تے اک مضبوط بالشویک پس منظر رکھنا ضروری سی۔ جداں کہ کہیا جاندا اے کہ، ’’لمحہ آ گیا تاں بندہ حاضر‘‘۔ سوویت افسر شاہی نوں اپنا نمائندہ جوزف جوگاشیویلی دی شکل وچ مل گیا جسنوں اسيں سٹالن دے ناں توں جاندے نيں۔
قومی سوال[سودھو]
سٹریملن نے ٹراٹسکی دے دلائل وچ نقائص تلاش کرنے دی کوشش کيتی۔ مثال دے طور پر، اس سوال اُتے کہ کیہ سٹالن قومی سوال اُتے اس دے ناں توں شائع ہونے والی کتاب دا مصنف سی:
’’ٹراٹسکی دے اس دعوے کو، کہ سٹالن دا واحد نظریاتی کم، مارکسزم تے قومی سوال، درحقیقت لینن دی تحریر اے، کوئی حمایت نئيں ملی۔ اج زیادہ تر لوک اس گل اُتے متفق نيں کہ ایہ کتاب سٹالن دی تصنیف اے جس نے شکوک تے شبہات دے باوجود اپنے تجزئیے نوں سوویت یونین نوں اک کثیر القومی فعال سلطنت دے طور اُتے تشکیل دینے دے لئی استعمال کيتا‘‘۔
سٹریملن اپنی گل نوں مستند حوالےآں توں ثابت کرنے دے بجائے اک مبینہ ’’اتفاق رائے‘‘ دا مبہم حوالہ دیندا اے۔ کس دا اتفاق رائے؟ کتھے؟ کب؟ سٹریملن دے علاوہ تے کوئی نئيں جاندا ۔ تے ایہ وی یقینی نئيں کہ اوہ خود جاندا اے۔ سٹریملن دے اُتے اعتماد دعوے دے برعکس بالشویک کارکناں دی اکثریت وچ ایہ خیال عام پایا جاندا سی کہ ایہ کتاب لینن (اور بخارن) دی تحریر کردہ اے۔
اس وقت (1913ء) لینن جلا وطنی وچ پولینڈ دے شہر کاراکو وچ مقیم سی تے اپنے قومی سوال اُتے انتہائی نظریاتی کم دی تکمیل وچ غرق سی۔ اس دے لئی ایہ خوش آئیند سی کہ اک جارجیائی (سٹالن ) اس کم وچ اس دا ہتھ بٹائے۔ اس دی وجوہات واضح سن تے اوہ ایہ چاہندا سی کہ اس سوال اُتے پرجوش مقالمہ ہوئے۔ قومی سوال اُتے تمام نظریات لینن نے تشکیل دئیے۔ لینن نے سٹالن دی حوصلہ افزائی دی کہ اوہ اس طویل مضمون دے لئی ضروری تاریخی مواد جمع کرنے دے لئی ویانا جائے۔
ایتھے پہلے مسئلے توں ساڈا سامنا ہُندا اے۔ سٹالن جرمن یا کوئی دوسری بیرونی بولی نئيں جاندا سی لیکن جو وی مواد اسنوں درکار سی اوہ جرمن بولی وچ سی جو اوہ پڑھ نئيں سکدا سی۔ اسنوں بخارن اُتے انحصار کرنا پيا جو سٹالن دے برعکس نظریاتی غوروفکر کرنے والا دماغ رکھدا سی، زباناں جاندا سی، موضوع توں متعلقہ ادب توں واقف سی تے دستاویزات نوں استعمال کرنے دا تجربہ رکھدا سی۔ ايسے لئے انہاں تحریراں وچ بخارن دا کم وی شامل اے جس دا اظہار انہاں مضامین دے عالمانہ تے ماہرانہ طرز تحریر توں ہُندا اے۔ سٹالن مواد لے کے کاراکو واپس پہنچیا۔ لینن نے شروع توں آخر تک پوری تحریر نوں دوبارہ ترتیب دتا جداں کہ ٹراٹسکی کہندا اے :’’اس دے خیالات دی مہر تے اس دے قلم دے نشانات باآسانی ہر صفحے اُتے دیکھے جا سکدے نيں۔ مدیر دی طرف توں لکھے گئے کچھ جملے تے مصنف دی طرف توں میکانہاں دی طور اُتے کچھ سطور غیر متوقع تے ناقابل فہم معلوم ہُندیاں نيں جدوں تک لینن دے متعلقہ کم توں حوالے تلاش نہ کر لئے جائیں‘‘۔ اک نہایت اہم گل جو اس تحریر دے مصنف دے بارے وچ شکوک تے شبہات پیدا کردی اے اوہ ایہ اے کہ مارکسزم تے قومی سوال، سٹالن دی منتخب لکھتاں دی کسی وی جلد وچ شامل نئيں اے جو سب توں پہلے 1926ء وچ شائع ہوئیاں۔ ایہ بہت عجیب گل اے کیونجے ایہ عملاً اس وقت تک سٹالن دا واحد نظریاتی کم سی۔ ایہ کم بالآخر 1934ء وچ مارکسزم تے قومی سوال دے عنوان توں روسی مضامین دے مجموعے وچ شائع ہويا تے اس دا انگریزی ترجمہ آئندہ سال منظر عام اُتے آیا۔
سٹریملن واضح طور اُتے خود اپنی گل کيتی نفی کردا اے جدوں اوہ ایہ کہندا اے کہ، ’’کتاب درحقیقت سٹالن ہی دی تصنیف اے جو شک تے شبہات دے باوجود اپنے تجزئیے نوں سوویت یونین دی تعمیر دے لئی استعمال کردا اے ‘‘۔ جے سٹالن واقعی اس کتاب دا مصنف ہُندا تاں اس کتاب دے حوالے توں شک تے شبہات کیوں پائے جاندے نيں؟ اوہ اُتے اسرار شک تے شبہات آخر کيتا سن جنہاں دا سٹالن شکار سی، خاص طور اُتے انہاں نظریات دے بارے وچ اس دے اپنے فرض کيتے جاندے نيں؟ اک دفعہ فیر بورس سانوں آگاہ نئيں کردا۔
سچ ایہ اے کہ اوہ نظریات جنہاں دا اظہار مارکسزم تے قومی سوال وچ کیہ گیا اے، سو فیصد لینن دے نظریات نيں۔ سٹالن دی بالعموم مارکسی نظریات تے بالخصوص لینن دی سمجھ بجھ نہ ہونے دے برابر سی۔اس نے کدی انہاں نظریات نوں قبول نئيں کيتا لیکن بے دلی توں لینن دی سیاسی اتھارٹی دے زیر اثر تائید کردا سی۔ ایہ لینن دے قومی سوال اُتے مؤقف دے حوالے توں اس دے شک تے شبہات دا حقیقی مطلب اے۔
یہ حقیقت کہ بورس سٹریملن ایہ ذکر کرنا گوارا نئيں کردا کہ لینن نے قومی سوال اُتے سٹالن دے موقف توں قطع تعلق کر ليا سی۔ اپنی بیماری دے آخری دناں وچ لینن پارٹی قیادت دے سنجیدہ انحراف توں باخبر سی۔ حقیقی صورتحال توں لینن نوں کٹ دینے دی سٹالن دی تمام تر کوششاں دے باوجود لینن نوں سٹالن تے اس دے اتحادیاں(جارجیا وچ زرزنسکی تے اوردزونیکدزے) دی مشکوک سرگرمیاں دی خبر ملدی رہندی سی۔افسر شاہانہ طریقہ کار نوں استعمال کردے ہوئے انہاں نے جارجیائی بالشویکاں دے قومی جذبات نوں کچل ڈالیا، حتی کہ مقامی پارٹی قیادت دے خلاف تشدد دا وی استعمال کيتا۔
جب لینن نوں اس گل دا پتہ چلا، اسنوں شدید غصہ آیا تے اس نے سٹالن دے غنڈے، اوردزونیکدزے نوں پارٹی توں نکالنے دا مطالبہ کر دتا۔ اس نے جارجیائی کمیونسٹ پارٹی دے قائد مدیوانی نوں لکھیا کہ اوہ سٹالن ، زرزنسکی، اوردزونیکدزے دے خلاف جارجیا دے بالشویکاں دے نال اے۔ بستر مرگ اُتے لینن سٹالن دے خلاف جدوجہد دی تیاری کر رہیا سی (اس دے سیکرٹری نے کہیا ’’ولادیمیر ایلیچ سٹالن دے خلاف دھماکے دی تیاری کر رہیا اے ‘‘) تے اس نے ٹراٹسکی دے نال اک بلاک قائم کيتا۔
لیکن اس دے فوراً بعد لینن دی صحت اچانک بہت زیادہ بگڑ گئی تے اس دے لئی پارٹی کانگریس وچ شرکت کرنا ناممکن ہوئے گیا۔ اس توں تریخ دی سمت تبدیل ہوئے گئی۔
جنرل سیکرٹری[سودھو]
سٹریملن کہندا اے کہ،
’’لینن نے شدید علالت دے دناں وچ خاص طور اُتے سٹالن دے لئی جنرل سیکرٹری دا مضبوط عہدہ تخلیق کيتاجدوں کہ اس نے ٹراٹسکی نوں معاشی امور دے کلیدی عہدے توں دور رکھیا۔ اس توں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ سٹالن دی حیثیت دے حوالے توں ٹراٹسکی دے نقطہ نظر وچ ذاتی رنجش دا شائبہ اے ‘‘۔
ایہ شروع توں آخر تک غلط اے۔ لینن دی زندگی دے وقت توں شروع ہونے والا جنرل سیکرٹری دا عہدہ سٹریملن دے خیالات دے برعکس کوئی کلیدی اہمیت دا حامل نئيں سی۔ایہ درحقیقت اک تنظیمی ذمہ داری سی جس دی اپنی جگہ اک خاص اہمیت سی لیکن ایہ مرکزی سیاسی عہدہ نئيں سی۔ ایہ حقیقت کہ لینن خود کدی اس منصب اُتے فائز نئيں رہیا، اس منصب کيتی حقیقت نوں واضح کرنے دے لئی کافی اے۔
خاص طور اُتے سٹالن دے لئی ایہ عہدہ تخلیق کرنا تاں درکنار، لینن سٹالن نوں ایہ عہدہ دینے دے خلاف سی۔ اس نے اظہار خیال کيتا کہ،
’’یہ باورچی صرف تیز مرچاں والے کھانے ہی تیار کرے گا‘‘۔ اس نے بالآخر زینوویف دے دباؤ وچ ایہ فیصلہ کيتا جو اس وقت ٹراٹسکی دے خلاف سٹالن دے نال اک اتحاد بنانے دی کوشش کرر ہا سی۔ لیکن سٹالن دے بارے وچ لینن دے شک وشبہات اس وقت تے مضبوط ہوئے گئے جدوں اسنوں سٹالن دی سازشاں تے جوڑ توڑ دا پتہ چلااوربالآخر 1923ء وچ اوہ سٹالن دے نال مکمل طور اُتے قطع تعلق ہوئے گیا جدوں اس نے اپنے آخری خطوط (جو بعد وچ چھپائی گئی وصیت دے ناں توں جانے جاندے نيں) وچ جنرل سیکرٹری دے عہدے توں سٹالن نوں اس دی کرختگی تے غداری دے باعث ہٹانے دا مطالبہ کيتا۔
اپنے آخری خط وچ لینن نے سٹالن دے نال تمام ذاتی تے نظریاتی تعلقات منقطع کر دئیے۔ وچ کِسے ایسی دوسری مثال دے بارے وچ لاعلم ہاں جس وچ لینن نے اس طرح دا انتہائی قدم اٹھایا ہوئے۔ لینن دی بیوہ کروپسکایا دے فوری مطالبات دے باوجودسٹالن تے اس دے اتحادیاں نے لینن دی وصیت نوں پارٹی دے حوالے کرنے توں انکار کر دتا۔ ایہ دہائیاں تک پارٹی دے تاریخی ریکارڈ وچ پوشیدہ رہی تے 1956ء وچ نکیٹا خروشیف اپنی ’’ڈی سٹالن ائزیشن‘‘ دی مہم دے دوران منظرعام اُتے لے آیا۔
حیران کن طور اُتے سٹریملن، لینن دی وصیت کيتی صداقت دے بارے وچ شکوک پیدا کرنے دی کوشش کردا اے۔ اس مقصد دے لئی اوہ اپنے روايتی ذرائع(پیوٹن دے روس دے ناں نہاد عالم فاضل جنہاں نوں پرانے بالشویکاں دی کردار کشی کرنے دے پرکشش معاوضے ملدے نيں) دی طرف دوبارہ رجوع کردا اے ۔
’’روسی دانشور ویلنٹن سخاروف دا خیال اے کہ 1923ء دی لینن دی مشہور وصیت ، جس وچ اوہ سٹالن دی برطرفی دا مطالبہ کردا اے، لینن دی بیوی کروپسکایا دی تحریر کردہ اے کیونجے اس وقت لینن پہلے ہی کوئی وی کم کرنے توں قاصر تھا‘‘۔
یہ بے حد حیران کن اے کہ سٹریملن اس بے ہودہ بہتان نوں دہراندا اے، جو 1920ء دے عشرے وچ سٹالن سٹ حلفےآں وچ گردش کردی سی کہ لینن دی بیوہ تے اس دی وفادار کامریڈ کروپکسکایا نے ایہ لکھی اے ۔ایہ اک ہور مثال اے کہ جدید روسی دانشور سٹالن دے تشخص نوں دوبارہ بحال کرنے دے لئی کس حد تک جانے دے لئی تیار نيں تے اس طرح اوہ پیوٹن تے اس دے غنڈہ گرد حکمران ٹولے دی چاپلوسی کردے نيں جنہاں دے مفادات دے ایہ امین نيں۔
ہم دیکھدے نيں کہ عالم فاضل سخاروف اپنی لاج رکھنے دے لئی چاں چراں توں کم لیندا اے۔ ایہ بزدلانہ پہلو تہی ہی بے ایمانہ تے غیر اخلاقی طریقہ کار دا پردہ فاش کرنے دے لئی کافی اے۔ کروپسکایا، جس نے اپنی ساری زندگی لینن تے بالشویک پارٹی دی بے لوث خدمت دے لئی وقف کر دتی، سخاروف دے دعوے دے مطابق بستر مرگ اُتے لینن دے نال اِنّی وڈی غداری دا کدی تصور وی نئيں کر سکدی سی۔ لیکن سخاروف اپنے بہیمانہ مقاصد دے لئی تاریخی سچائیاں نوں مسخ کرنے وچ بالکل وی نئيں ہچکچاندا۔ تے ایتھے کوئی چاں چراں نئيں اے۔
اپنے ہی ذرائع توں بے زار سٹریملن اگلے ہی جملے وچ شرمندہ شکل دے نال نمودار ہُندا اے ،’’حتی کہ جے سخاروف غلط وی اے تو‘‘۔۔لیکن ایہ طریقہ کار بمشکل ہی تسلی بخش ہوئے سکدا اے۔ پہلے اوہ سخاروف دا حوالہ دیندا اے، اسنوں روسی عالم فاضل قرار دیندا اے، گویا کہ اوہ سب توں زیادہ قابل اعتماد تے ناقابل مواخذہ شخص ہوئے۔ حوالہ اُتے مکمل بے وقت قیاس آرائی(چاں چراں) دی شکل اختیار کر لیندا اے کیونجے اسنوں ثابت کرنے دے لئی کوئی وی شہادت موجود نئيں تے ايسے لئے بورس ہلکا جہا اشارہ دیندا اے کہ اس دا معتبر تے ناقابل مواخذہ روسی عالم غلط وی ہوئے سکدا اے۔
ایتھے اُتے اسيں ایہی کہہ سکدے نيں کہ کھسیانی بلی نوچے کھمبا۔ آپ دیکھ سکدے نيں کہ اک دفعہ سخاروف دی بہتان تراشی بیان کيتی جاندی اے (مکمل طور اُتے ناقابل مواخذہ ذرائع سے) تے قاری دے دماغ وچ اک مستند حقیقت دے طور اُتے انڈیل دتی جاندی اے (لینن دی وصیت،اس دی بیوہ دی تخلیق کردہ جعلی دستاویز اے )اور فیر اس بیان توں ایداں دے کترا کر نکلنے دی کوشش کيتی جاندی اے جداں ایہ کدی دتا ہی نہ گیا ہوئے۔ ایہ اک چھوٹے بچے دی طرح اے جو اک پتھر پھینکتا اے تے فیر اپنے ہتھ اپنی کمر دے پِچھے چھپا لیندا اے۔
اک ملک وچ سوشلزم[سودھو]
ٹراٹسکی دے نقطہ نظر نوں سمجھنے دی سٹریملن دی ناکامی اس گل توں ظاہر ہُندی اے کہ،’’ٹراٹسکی سمیت بالشویک قیادت جرمنی وچ انقلاب نوں ابھارنے دے سراب دا پِچھا کرنے دی نسبت سٹالن اُتے نظر رکھنے وچ کم دلچسپی لگتی سی‘‘۔اس توں پورے معاملے دی اہمیت دا اندازہ لگایا جا سکدا اے۔ سوویت ریاست دی افسر شاہانہ زوال پذیری دی اصل وجہ انتہائی پسماندہ حالات وچ انقلاب دا تنہا رہ جاناتھا۔ بہت عرصہ پہلے، مارکس نے جرمن آئیڈیالوجی وچ لکھیا سی کہ جتھے غربت بے پناہ ہوئے وہاں’’ سارا پرانا کچرادوبارہ ابھر آندا اے ‘‘۔ ایتھے اس دی مراد عدم مساوات، بد عنوانی، افسر شاہی تے مراعات دی برائیاں توں اے۔
’’اسی طرح ٹراٹسکی دے برخلاف جو سٹالن دے اک ملک وچ سوشلزم نوں تعمیر کرنے دے خیال نوں مارکسزم توں تمسخرانہ انحراف قرار دیندا اے، سٹالن دے انقلاب تے جنگ وچ بنیادی تعلق دے نظرئیے نے سوویت دی سیاسی وسعت پذیری دیاں بنیاداں استوار کيتياں‘‘۔
یہ بورس سٹریملن دے لفظاں نيں لیکن اک ملک وچ سوشلزم دے نظرئیے دا حقیقی مطلب کيہ سی؟
1924ء تک ہر بالشویک ایہ سمجھدا سی کہ روس وچ سوشلزم دے لئی مادی حالات موجود نئيں نيں۔ اک ملک وچ سوشلزم دا نظریہ لینن دی وفات دے بعد 1924ء وچ پہلی مرتبہ نمودار ہويا۔ ایہ کوئی حادثہ نئيں سی۔ ایہ تصور مارکسزم توں اس حد تک مغائرانہ سی کہ سٹالن لینن دی زندگی وچ اسنوں شائع کرنے دی جرات نئيں کر سکا۔ درحقیقت اوہ درجناں تقاریر تے مضامین وچ اس توں اختلاف کردا سی۔ لینن تے ٹراٹسکی بہت اچھے طریقے توں جاندے سن کہ روس وچ سوشلزم دے لئی مادی حالات موجود نئيں نيں۔ 1924ء توں پہلے کوئی وی شخص اس بنیادی قضئیے اُتے سوال نئيں اٹھاندا سی۔ بالشویک اپنے نظریات دی بنیاد یورپ دے ترقی یافتہ ملکاں تے خاص طور اُتے جرمنی تک انقلاب دے پھیلاؤ اُتے استوار کردے سن ۔ جے جرمنی دا انقلاب کامیاب ہوئے جاندا جو کہ 1923ء وچ ممکن سی تاں روس وچ ساری صورتحال بالکل مختلف ہُندی۔
اک سوشلسٹ فیڈریشن دی بنیاد اُتے جرمنی دی دیو ہیکل پیداواری قوت نوں روس دے بے تحاشہ خام مال تے افرادی قوت دے نال منسلک کردے ہوئے عوام دے مادی حالات نوں تبدیل کيتا جا سکدا سی۔ ایسی صورتحال وچ افسر شاہی دا ابھار ناممکن ہوئے جاتااور سٹالن دا دھڑا اقتدار اُتے قبضہ کرنے دے قابل نہ ہُندا۔ سوویت محنت کش طبقے دا مورال بہت بلند ہوئے جاندا تے عالمی انقلاب وچ اس دا یقین بحال ہوئے جاندا۔
سانوں یاد رکھنا چاہیئے کہ 1929-1923ء دے عرصے وچ افسر شاہانہ زوال پذیری دا عمل کدی وی مستحکم نئيں ہويا سی۔ اس حقیقت دا اظہار سٹالن اوراس دے دھڑے دی داخلی تے خارجی پالیسیاں دے اتار چڑھاؤ وچ ہُندا اے۔ 1928-1923ء دے عرصے وچ سٹالن نے سجے بازو دی پالیسی اختیار کيتی جس دے تحت کولاک (امیر کسان) نوں رعایتاں داں تے نويں معاشی حکمت عملی ( NEC) دے پالیسی سازاں نوں روس وچ نوازیا گیااور خارجہ پالیسی وچ اصلاح پسنداں تے نو آبادیاتی بورژوازی دی حوصلہ افزائی کيتی گئی۔اس توں انقلاب شدید خطرے وچ پے گیا۔ داخلی طور اُتے اس توں محنت کشاں دے مقابلے وچ امیر کسان تے سرمایہ دار طاقت ور ہوئے۔ بیرون ملک اس نے کمیونسٹ انٹرنیشنل نوں اک دے بعد دوسری شکست توں دوچار کيتا۔
ایسا نئيں سی کہ سٹالن نے 1923ء دے جرمن تے 1927-1923ء دے چینی انقلاب نوں شعوری طور اُتے پسپا کيتا سی۔ اس دے برعکس اوہ انہاں انقلاگل کيتی کامیابی دا خواہش مند سی۔ لیکن سجے بازو دی اوہ موقعہ پرستانہ پالیسیاں جو اس نے اک ملک وچ سوشلزم دے ناں اُتے کمیونسٹ انٹرنیشنل اُتے تھونپی سن، اوہ انہاں شکستاں دی وجہ بنیاں۔ جدلیاندی طور اُتے علت، معلول بن جاندی اے تے معلول، علت۔ روسی انقلاب دی تنہائی ، افسر شاہی تے سٹالن دے دھڑے دے ابھار دی اصل وجہ سی۔ آخر الذکر کيتی غلط پالیسیاں نے جرمن تے چینی انقلابات (اور ایسٹونیا، بلغاریہ تے برطانیہ) دی شکست تے ریخت دے حالات پیدا کيتے۔ انہاں پسپائیاں نے انقلاب نوں ہور تنہا کر کے سوویت محنت کشاں دی مایوسی نوں کئی گنیاودھیا دتا جو یورپی محنت کشاں دی طرف توں کسی وی قسم دی مدد توں مکمل طور اُتے ناامید ہوئے گئے۔ اس توں افسر شاہی تے سٹالن زم (جو افسر شاہی دے مادی مفادات دا سیاسی اظہار سی) مستحکم ہوئے۔ نتیجتاً بین الاقوامی انقلاب (جرمنی، اسپین) نوں ہور شکستاں ہوئیاں جس نے دوسری عالمی جنگ دے حالات پیدا کيتے جس دے باعث USSR انتہائی شدید خطرات توں دوچار ہوئے گیا۔
مستقبل وچ سوشلزم[سودھو]
آخر کار اسيں معاملے دے جوہر دی طرف آندے نيں۔ اپنے مضمون دے اختتام اُتے بورس سٹریملن نہایت اہم سوال پوچھدا اے: ’’کیہ انہاں پرانے تنازعات نوں اج دے عہد وچ زیر بحث لیانے دی کوئی افادیت اے ‘‘؟ تے اوہ جواب دیندا اے:
’’اسیں ہن سیاسی تے معاشی عدم استحکام دے دور وچ داخل ہوئے چکے نيں جس وچ مروجہ سیاسی قوتاں وڈے پیمانے اُتے کمزور ہوئے چکيتیاں نيں۔ سماجی تے معاشی پولرائزیشن دے بارے وچ تشویش تے اضطراب ودھ رہیا اے جدوں کہ نوجواناں وچ کِسے حد تک سوشلسٹ نظریات دا احیا ہوئے رہیا اے ۔یاد رہے کہ سوویت یونین دے انہدام دے بعد سوشلسٹ نظریات تریخ دے کوڑے دان دا حصہ بن چکے سن ۔ برطانوی جیرمی کوربن تے فرانس دے میلنشاں سمیت چند سیاست دان جنہاں دی جڑاں ٹراٹسکائیٹ روایات وچ موجود نيں گزشتہ کچھ عرصے وچ مقبول ہوئے نيں اگرچہ ایہ کہنا حالے بہت مشکل اے کہ ٹراٹسکائزم عالمی سیاست وچ اک قوت دے طور پرموجود اے۔ ايسے اثنا وچ ایہ سرکش ابھار، عالمی معاملات دی دیکھ بھال وچ ترقی یافتہ مغربی ریاستاں دی اجارہ داری نوں برقرار رکھنے دی نااہلیت دا اظہار اے ‘‘۔
2008ء دے بحران توں لے کے ہن تک سیاسی تے سماجی توازن برباد ہوئے چکيا اے۔ اس دی بنیادی وجہ ایہ اے کہ 2008ء دا بحران ماضی دے تمام بحراناں توں یکسر مختلف سی۔ ایہ عروج تے زوال دے چکر کے معمول دا بحران نئيں سی بلکہ سرمایہ داری دے نامیاندی بحران دا عکاس سی۔ 2008ء توں پہلے سرمایہ داری نہ صرف اپنی حدود نوں چھو چکی سی بلکہ انہاں توں متجاوز ہوئے چکی سی۔ بحران اس حقیقت دا اظہار سی۔ ہن سارا عمل اپنے الٹ وچ تبدیل ہوئے چکيا اے تے لکھاں لوک سماج وچ بنیادی تبدیلی دی ضرورت دا شعور حاصل کر رہے نيں۔ عوام موجودہ حالات، موجودہ سماج تے موجودہ سیاست توں غیر مطمئن نيں۔ ایہ پاکستان توں فرانس تے برازیل توں برطانیہ تک ہر طرف دیکھیا جاسکدا اے۔ برطانیہ وچ اسيں جیرمی کوربن دا ابھار دیکھدے نيں تے فرانس وچ میلانشاں دی ودھدی ہوئی حمایت، حتی کہ ایہ امریکا وچ وی دیکھیا جا سکدا اے اگرچہ اوتھے اس دا اظہار اک مسخ شدہ تے رجعتی شکل وچ ہويا۔ ڈونلڈ ٹرمپ دی فتح پرانے سیاسی توازن اُتے مکمل عدم اعتماد دی غمازی کردی اے۔ ٹرمپ نے تبدیلی دا وعدہ کيتا سی، اگرچہ یقیناً کوئی حقیقی تبدیلی نئيں ہوئے گی۔ لیکن برنی سینڈرز دی حمایت کرہ ارض دے طاقت ور ترین سرمایہ دارانہ ملک وچ سوشلسٹ نظریات دی حمایت دے وسیع امکانات دا اظہار اے۔
ایہ صورتحال حکمران طبقات تے بورس ٹریملن جداں انہاں دے نظریاتی محافظاں دے لئی باعث تشویش اے۔ اوہ پریشان ہونے وچ حق بجانب اے۔ سرمایہ دارانہ نظام ہر جگہ بحران وچ اے۔ ایہ بہت عرصے توں قائم رہنے دا اوہ حق کھو چکيا اے جو ایہ اک وقت وچ ہر جگہ رکھدا سی۔ مستقبل سوشلزم تے مارکس، اینگلز، لینن تے محنت کش طبقے دے اس عظیم شہید لیون ٹراٹسکی دے جدید ترین تے سچے نظریات دا اے ۔