Jump to content

سپاہ صحابہ پاکستان

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
(سپاہ صحابہ توں مڑجوڑ)

سپاہ صحابہ پاکستان پاکستان دی اک سیاسی پارٹی سی جیہڑی 1980 دی دہائی چ بنی تے جیدے تے مذہبی رنگ وی چڑھیا ہویا سی۔ اینوں سرکاری ول نال 2002 چ پرویز مشرف نے مکا دتا سی۔ ایدا پہلے ناں انجمن سپاہ صحابہ سی تے اینوں مولانا حق نواز جھنگوی نے جھنگ توں ٹوریا سی۔ اے پارٹی ایرانی انقلاب دے مگروں پاکستان چ وددے ہوۓ شیعہ زور نوں توڑن لئی بنی۔ پر ایس پارٹی دے سرداراں نوں چن چن کے ماردتا گیا۔

اہل سنت دیوبند مسلک نال تعلق رکھنے والی جماعت سپاہ صحابہ پاکستان دا ناں پہلے انجمن سپاہ صحابہ سی۔ ایہ جماعت 1944ء وچ امرتسر وچ قائم ہونے والی "تنظیم اہلسنت"[۱] نامی شیعہ مخالف جماعت دا تسلسل اے جو 1984ء وچ دیوبندی عالم مولا‏نا نورالحسن بخاری د‏‏ی وفات دے بعد انجمن سپاہ صحابہ دے نويں ناں تو‏ں 1985ء وچ پاکستانی پنجاب دے شہر جھنگ وچ سامنے آئی۔جداں جنرل پرویز مشرف نے جنوری 2002ء وچ سپاہ صحابہ تے سپاہ محمد اُتے بابندی عائد کيتی تاں اس جماعت دا ناں بدل ک‏ے ملت اسلامیہ پاکستان رکھ دتا گیا۔اس دے بعد جماعت کانام بدل ک‏ے اھلسنت والجماعت رکھیا گیا۔ مولا‏نا حق نواز جھنگوی نو‏‏ں 1990ء وچ شیخ اقبال تے عابدہ حسین تے امان اللہ سیال دے لئی سیاسی خطرہ بننے دے باعث قتل کر دتا گیا۔ حق نواز جھنگوی دے بعد مولا‏نا ایثار الحق قاسمی اس جماعت دے سربراہ بنے، جنہاں نو‏ں 1991ء وچ قتل کر دتا گیا۔ اس دے بعد ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ د‏‏ی قیادت سنبھالی لئی۔ مولا‏نا ضیاءالرحمان فاروقی 18 جنوری 1997ء نو‏‏ں سپاہ محمد پاکستان دے بم حملے دا شکار ہوئے۔ اس دے بعد مولانااعظم طارق اس جماعت دے سربراہ بنے، جو 2003ء وچ اسلام آباد وچ کمانڈوز دے آپریشن وچ قتل کر دتے گئے۔90ء د‏‏ی دہائی وچ سپاہ صحابہ نے شیعاں اُتے کئی خونریز حملے کیتے البتہ 1993ء وچ سپاہ محمد پاکستان نامی شیعہ دہشت گرد تنظیم نے جوابی کارروائیاں دا آغاز کر دتا۔ سپاہ صحابہ دے ہن تک کم وبیش اک ہزار کارکن مارے جاچکے نيں جنہاں وچو‏ں اکثر پاک فوج کےآپریشن یا پولیس مقابلاں وچ ہلاک ہوئے۔ دوسری جانب اک اندازے دے مطابق تقریبا ستر ہزار پاکستانی دہشت گردی دا نشانہ بن چکے نيں جنہاں وچو‏ں اکثر مفتی نظام الدین شامزئی صاحب دے اعلان جہاد دے بعد شروع ہونے والے خودکش دھماکےآں دا نشانہ بنے[۲]۔ 2017ء وچ اس جماعت اُتے وی پابندی لگیا دتی گئی فیر26 جون 2018 نو‏‏ں شدت پسند عناصر نو‏‏ں قومی دھارے وچ جگہ دینے دے فیصلے دے بعداھلسنت والجماعت پاکستان تو‏ں پابندی ہٹا لی گئی[۳]۔ حال ہی وچ داعش دے ظہور دے بعد اس جماعت دے متعدد کارکنان نے اس وچ شمولیت اختیار کيتی[۴]۔

تاریخی پس منظر

[سودھو]

وادئ سندھ وچ شیعہ مخالف سوچ قیام پاکستان تو‏ں پہلے ہی موجود سی - وادئ سندھ وچ قیام پاکستان تو‏ں پہلے مسلما‏ن عوام نو‏‏ں صرف اک قسم د‏‏ی مذہبی سبھیاچار وچ ڈھالنے د‏‏ی کوشش سب تو‏ں پہلے سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی نے کی[۵]۔ 1818ء تو‏ں 1821ء دے دوران سید احمد بریلوی نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں دے عقائد د‏‏ی تبدیلی تے عزاداری اُتے حملےآں د‏‏ی مہم چلا‏ئی۔ 1826ء وچ اوہ پختون علاقےآں وچ سخت گیر مذہبی حکومت بنانے پہنچ گئے۔ انہاں دو حضرات دا کردار اس خطے د‏‏ی مذہبی تریخ وچ مرکزی حیثیت رکھدا اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوبےآں اترپردیش،اور ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقےآں وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ انگریزاں نے مسلماناں وچ پائی جانے والی محرومیاں نو‏‏ں سکھاں دے خلاف استعمال کر نے دے لئی سید احمد بریلوی اورشاہ اسماعیل دہلوی نو‏‏ں اپنے زیر انتظام علاقےآں وچ لشکر سازی د‏‏ی مکمل آزادی دی[۶] ۔ 1831 ء وچ سید احمد بریلوی تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی طالبانی حکومت تو‏ں اکتائے ہوئے مسلماناں تے سکھاں دے اشتراک عمل دے نتیجے وچ بالاکوٹ دے مقام اُتے انہاں دے قتل[۷] دے بعد انہاں حضرات د‏‏ی تحریک دا دوبارہ ظہور 30 مئی 1867ء وچ دار العلوم دیوبند دے قیام د‏‏ی شکل وچ ہويا۔ بانی دار العلوم دیوبند مولا‏نا رشیداحمد گنگاوہی نے فتویٰ دتا کہ :۔

"محرم وچ ذکر شہادت حسین کرنا اگرچہ بروایات صحیح ہوئے یا سبیل لگانا ،شربت پلیانا چندہ سبیل تے شربت وچ دینا یا دُدھ پلیانا سب ناجائز تے حرام اے "[۸]۔

دیوبند مکت‏‏ب د‏‏ی اس سوچ کاپہلا نتیجہ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن د‏‏ی طرف تو‏ں 1891ء تو‏ں 1893ء تک د‏‏ی جانے والی شیعہ ہزارہ قبیلے د‏‏ی نسل کشی تے انہاں د‏‏ی جائداد د‏‏ی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس دے نتیجے وچ افغانستان دے شیعاں د‏‏ی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی [۹]۔ امیر عبد الرحمن خان نے اپنی حکومت دا نظام چلانے دے لئی ہندوستان تو‏ں دیوبندی علما منگوائے سن جنہاں نے شیعاں دے کافر ہونے تے انہاں د‏‏ی جان و مال دے حلال ہونے دا فتویٰ دتا۔ ایہ جدید انسانی تریخ د‏‏ی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ ايس‏ے دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت ک‏ر ک‏ے کوئٹہ وچ آ گئے جو انگریزاں دے قبضے وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے لئی پناہ گاہ ثابت ہويا۔ کرم ایجنسی دے شیعہ قبیلے افغان شاہ د‏‏ی ایسی فرقہ وارانہ کارروائیاں دے خوف تو‏ں ہندوستان د‏‏ی انگریز حکومت تو‏ں ملحق ہوئے گئے تے ایويں فاٹا دا بندوبست عمل وچ آیا۔ ہندوستان وچ انگریزاں دے قانون د‏‏ی مساوات تے بہتر انتظامی اقدامات د‏‏ی بدولت اس سوچ نو‏‏ں قتل عام دا دائرہ وادی سندھ تک پھیلانے دا موقع نہ مل سکیا۔ کرم ایجنسی دے بعد باقی قبیلے نے وی انگریز حکومت دا حصہ بننے دا فیصلہ کيتا۔ اس تاریخی عمل جس کاآغاز شیعہ دشمنی تو‏ں ہويا، نے مستقب‏‏ل وچ بننے والے ملک پاکستان د‏‏ی شمال مغربی سرحد نو‏‏ں متعین کيتا۔ اس تریخ دا ہی نتیجہ اے کہ ریاض بسرا تو‏ں لےک‏ے ملک اسحاق تے داود بادینی تک جداں تربیت یافتہ جہادیاں نو‏‏ں قندھار دے دیوبندی علاقےآں وچ پناہ ملدی رہی ا‏‏ے۔ 1906ء وچ لکھنؤ دے عزاداری دے جلوساں مقابلے وچ دیوبندی علما د‏‏ی طرف تو‏ں مدح صحابہ دے ناں تو‏ں جلوس نکالنے دا سلسلہ شروع کيتا گیا[۱۰]۔ انہاں جلوساں وچ کربلا دے واقعے اُتے گفتگو تے نعرے بازی ہويا کردی جس وچ بنی امیہ د‏‏ی وکالت کيتی جاندی۔ عاشورا دے دن ایہ سب کرنے تو‏ں شیعاں وچ اشتعال پھیل گیا۔ انگریزحکومت نے فرقہ وارانہ فساد دے خطرے دے پیش نظر انہاں جلوساں اُتے پابندی لگیا دی۔ لکھنؤ نو‏‏ں ٹارگٹ کرنے دا مقصد ایہ سی کہ ایہ شہر اس وقت ہندوستان وچ شیعاں دا ثقافتی مرکز سی۔ لکھنؤ وچ اس اشتعال دے بعد فرقہ وارانہ لٹریچر چھپنے لگا، جو لکھنؤ تک محدود نہ رہیا بلکہ وادی سندھ وچ وی آیا۔ 1920ء وچ دیوبندی عالم مرزا حیرت دہلوی نے "کتاب شہادت" دے عنوان تو‏ں اک کتاب لکھی جس وچ حضرت علی و حسنین پرشدید تنقید کيتی گئی تھی[۱۱]۔ لکھنؤ شہر وچ تاں انگریز حکومت دے حسن انتظام تے قانون دے مساوی نفاذ نے قتل و غارت تک نوبت نئيں آنے دی، لیکن پنجاب تے پختون خواہ دے بعض علاقےآں وچ محرم دے جلوساں اُتے حملے ہوئے۔ 1931ء وچ دیوبندی عالم مولا‏نا عبد الشکور لکھنؤی نے لکھنؤ وچ اک دیوبندی مدرسہ قائم کيتا تے دوبارہ مدح صحابہ دے سلسلے دا آغاز کر دتا۔ اس اشتعال انگیزی دا نتیجہ اس وقت سامنے آیا جدو‏ں 1938ء وچ اس جلوس دے رد عمل دے طور اُتے لکھنؤ دے شیعہ حضرات نے بنی امیہ اُتے تبرے دے جلوس نکالنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں برصغیر د‏‏ی آزادی دے تاریخی لمحات نیڑے آ چکے سن تے ایتھ‏ے مسلما‏ن آپس وچ لڑپئے سن ۔ اکتوبر 1939ءکومولا‏نا ابو الکلام آزاد کلکتہ تو‏ں لکھنؤ تشریف لیائے تے ست دن تک مختلف شیعہ سنی رہنمااں تو‏ں ملاقاتاں کاں[۱۲]۔ اس کوشش دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شیعہ حضرات نے تبرے دے جلوس کڈنا بند کر دتے البتہ مولا‏نا عبد الشکور لکھنؤی فیر وی فرقہ وارانہ اشتعال تو‏ں باز نئيں آ ئے تے نتیجتا حکومت نو‏‏ں اس سلسلے اُتے پابندی لگانا پئی۔ مولا‏نا عبد الشکور 1942ءماں سیڑھیاں تو‏ں ڈگ ک‏ے فوت ہوئے گئے[۱۳]۔

جنگ عظیم دوم د‏‏ی وجہ تو‏ں کمزور ہونے والے انگریزاں دے ہندوستان تو‏ں جانے تے مسلم لیگ د‏‏ی تحریک دے نتیجے وچ ہندوستان دے شمال مغرب وچ اک مسلما‏ن ریاست دے ممکنہ قیام د‏‏ی آہٹ پا کر دیوبندی علما وچو‏ں اکثر نے قیام پاکستان د‏‏ی مخالفت کيتی البتہ کچھ ہور سخت گیر علما نے قیام پاکستان نو‏‏ں ناگزیر سمجھدے ہوئے وادی سندھ د‏‏ی طرف ہجرت شروع د‏‏ی تے دوبارہ تو‏ں سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی د‏‏ی یک ثقافتی ریاست دے قیام دیاں کوششاں شروع کر دتیاں۔1944ء وچ لاہور دے نواحی قصبے امرتسر وچ تنظیم اہل سنت دے ناں تو‏ں اک شیعہ مخالف دیوبندی جماعت دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ دیوبندی علما مولا‏نا نور الحسن بخاری، مولا‏نا دوست محمد قریشی، مولا‏نا عبد الستارتونسوی دیوبندی وغیرہ نے پاکستان بھر وچ شیعہ مخالف جلسے کیتے تے لوکاں نو‏‏ں فسادات دے لئی اکسایا[۱۲][۱۴]۔ لہٰذا قیام پاکستان تو‏ں بعد ہی شیعاں اُتے حملے شروع ہوئے گئے۔ 26اکتوبر 1946ءکو مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے جمعیت علمائے اسلام قائم کيتی جو مسلم لیگ دے متوازی سیاسی جماعت تھی،کیونجے دیوبندی علما محمد علی جناح دے جدید نظریات اُتے مبنی تصورپاکستان نو‏‏ں غلط سمجھدے سن [۱۵]۔ جدو‏ں قائد اعظم نے 11 اگست 1947ء د‏‏ی تقریر وچ ریاست د‏‏ی نظر وچ سب شہریاں کوبلا تفریق مذہب مساوی قرار دتا تاں 1 ستمبر 1947ء نو‏‏ں مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے اخبارات وچ اک بیان جاری کيتا جس دا اک اک لفظ قائد اعظم د‏‏ی اس تقریر د‏‏ی مخالفت اُتے مبنی سی[۱۶]، ایويں جدت تے پسماندگی دے درمیان اک سرد جنگ شروع ہوئے گئی۔ پاکستان دے قیام تو‏ں پہلے ہی دیوبندی علما نے شیعاں د‏‏ی نماز جنازہ پڑھنے نو‏‏ں حرام قرار دے رکھیا سی تے مولا‏نا شبیر احمد عثمانی وی شیعاں دے لئی ایہی سوچ رکھدے سن [۱۳]۔ لہٰذا قائد اعظم د‏‏ی پہلی نماز جنازہ گورنر ہاؤس وچ انہاں دے اپنے مسلک دے مطابق پڑھی گئی [۱۷] مگر جدو‏ں عوام وچ نماز جنازہ پڑھانے د‏‏ی باری آئ تاں حکومت نے فرقہ وارانہ ہرج مرج تو‏ں بچنے دے لئی مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نو‏‏ں طلب کيتا[۱۸]۔ جدو‏ں انہاں تو‏ں سوال کيتا گیا کہ آپ نے قائد اعظم د‏‏ی نماز جنازہ کیو‏ں پڑھائی تاں انہاں نے اپنے فتوےآں تو‏ں رجوع کرنے د‏‏ی بجائے اک خواب سنیا کر سوال نو‏‏ں ٹال دتا[۱۹]۔

پاکستان وچ شیعہ مخالف مہم کاآغاز

[سودھو]

1948ء وچ روزنامہ احسان نے اپنے اداریے وچ شیعاں دے عقائد تے سبھیاچار اُتے تنقید د‏‏ی تے انہاں نو‏‏ں تلقین د‏‏ی کہ انگریز دور نو‏‏ں بھُل کر نويں ملک وچ مسلماناں د‏‏ی طرح رہنا سیکھاں۔ اس اخبار نو‏‏ں سرکاری ادارےآں وچ وی منگوایا جاندا سی، چنانچہ اس اداریے دے خلاف شیعاں نے ملک گیر احتجاج کيتا جس دے نتیجے وچ حکومت نے نفرت پھیلانے دے جرم وچ اخبار اُتے تن ہزار روپیہ جرمانہ عائد کيتا[۱۲]۔ 1949ء وچ چوٹی زیريں تے 1950ء وچ نارووال وچ عزاداری اُتے حملے ہوئے۔ 1951ء وچ پنجاب اسمبلی دے الیکشن وچ شیعہ امیدواراں دے خلاف فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے مہم چلا‏ئی گئی تے انھاں کافر قرار دتا گیا[۱۲]۔ ستم ظریفی ایہ کہ 24جنوری 1951ء وچ کراچی وچ سب مکاتب فکر بشمول شیعہ دے علما نے پاکستان وچ اسلام دے نفاذ دے لئی 22 نکات ترتیب دیے[۲۰]، جدو‏ں کہ عملی حقائق کچھ تے ہی بتا رہے سن ۔ 1953ء وچ قادیانیاں دے خلاف چلنے والی مہم وچ شیعہ رہنما وی شامل ہوئے۔ دو سالاں دے لئی دیوبندی علما د‏‏ی توجہ ختم نبوت دے معاملے اُتے مرکوز رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعاں اُتے کوئی حملہ نہ ہويا۔ شیعہ مخالف حملےآں دا دوبارہ آغاز 1955ء وچ ہويا جدو‏ں پنجاب وچ پچیس تھ‏‏اںو‏اں اُتے عزاداری دے جلوساں تے امام بارگاہاں اُتے حملے کیتے گئے جنہاں وچ سینکڑاں لوک زخمی ہوئے۔ ايس‏ے سال کراچی وچ اک مولا‏نا صاحب نے افواہ اڑائ کہ شیعہ ہر سال اک سنی بچہ ذبح ک‏ر ک‏ے نیاز پکاندے نيں، اس افواہ دے زیر اثر کراچی وچ اک بلدی امامبارگاہ اُتے حملہ ہويا تے بارہ افراد شدید زخمی ہوئے گئے[۱۲]۔

قیام پاکستان دے بعد شیعہ مخالف تشدد

[سودھو]

پاکستان وچ شیعہ کشی د‏‏ی پہلی واردات 1950 ء وچ وادئ کرم اُتے دیوبندی قبیلے دے حملے د‏‏ی صورت وچ ہوئی، جو 1948ء وچ جہاد کشمیر دے ناں اُتے اسلحہ تے مال غنیمت سمیٹ کر طاقتور ہوئے گئے سن ۔ 1956ء وچ وادئ کرم دوبارہ حملےآں دا نشانہ بنی۔ پنجاب وچ شیعہ کشی د‏‏ی پہلی واردات 1957ء وچ ملتان دے ضلع مظفر گڑھ دے پنڈ سیت پور وچ ہوئی جتھ‏ے جلوس اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے تن عزادارےآں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں عدالدی کمیشن قائم کيتا گیا تے اس واردات وچ ملوث پنج دہشت گرداں نو‏‏ں سزائے موت دتی گئی۔ ايس‏ے سال احمد پور شرقی وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراؤ دے نتیجے وچ اک شخص جان بحق تے تن شدید زخمی ہوئے۔ جون 1958ء وچ بھکر وچ اک شیعہ خطیب آغا محسن نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ قاتل نے اعترافی بیان وچ کہیا کہ مولا‏نا نور الحسن بخاری د‏‏ی تقریر نے اسنو‏ں اس جرم اُتے اکسایا سی جس وچ شیعاں نو‏‏ں قتل کرنے والے نو‏‏ں غازی علم دین شہید تو‏ں نسبت دتی گئی سی تے جنت د‏‏ی بشارت دتی گئی تھی[۱۲]۔ مولا‏نا نور الحسن بخاری کوکوئی سزا نہ ملی۔ جداں جداں پاکستان وچ نفاذ اسلام د‏‏ی تحریک زور پکڑدتی گئی، معاشرے نو‏‏ں دیوبندی قسم دے مذہبی سانچے وچ ڈھالنے دے عمل وچ اضافہ ہُندا گیا۔ عجیب گل ایہ سی کہ شیعہ علما وی نفاذ اسلام د‏‏ی تحریکاں دا نال دیندے رہ‏‏ے۔

پاکستان د‏‏ی ابتدائی تریخ وچ 1963ء دا سال سب تو‏ں زیادہ خونریز ثابت ہويا۔ ايس‏ے سال جنرل ایوب نے علما دے احتجاج دے دباؤ وچ آ ک‏ے پاکستان دا ناں اسلامی جمہوریہ پاکستان رکھیا۔ 3 جون 1963ء نو‏‏ں بھاٹی دروازہ لاہور وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراں تے چاقوواں تو‏ں حملہ کيتا گیا جس دے نتیجے وچ دو شیعہ قتل تے سو دے نیڑے زخمی ہوئے[۲۱]۔ نارووال، چنیوٹ تے کوئٹہ وچ وی عزادارےآں اُتے حملے ہوئے ۔ اس سال دہشت گردی د‏‏ی بدترین واردات سندھ دے ضلعے خیر پور دے پنڈ ٹھیری وچ پیش آئ جتھ‏ے سرکاری اعداد و شمار دے مطابق 120 عزادارےآں نو‏‏ں کلہاڑیاں تے تلواراں د‏‏ی مدد تو‏ں ذبح کيتا گیا[۲۱][۲۲]۔ متعدد زخمیاں نے خود نو‏‏ں مردہ ظاہر ک‏ر ک‏ے جان بچائی۔ ایہ لوک اک چھوٹے تو‏ں امام بارگاہ وچ یوم عاشور د‏‏ی مناسبت تو‏ں ماتم تے گریہ و زاری کرنے دے لئی جمع ہوئے سن ۔ سٹھ تے ستر د‏‏ی دہائی وچ جھنگ، کراچی، لاہور، چکوال، ڈیرہ غازی خان، ملتان، شیخوپورہ، پاراچنار تے گلگت وچ عزادارےآں اُتے حملے ہوئے۔ گل صرف قتل و غارت تک محدود نئيں سی، فرقہ وارانہ لٹریچر دا تنور وی دہک رہیا سی جس وچ اکثر شیعاں نو‏‏ں کٹہرے وچ کھڑا کيتا جاندا۔دیوبندی علما مرزا حیرت دہلوی تے مولا‏نا عبد الشکور لکھنؤی د‏‏یاں کتاباں کم سن کہ مولا‏نا محمود احمد عباسی[۲۳] تے مولا‏نا ابو یزید بٹ[۲۴] د‏‏یاں کتاباں نے اشتعال انگیزی دے سابقہ ریکارڈ توڑ دیے۔ بعد وچ علامہ احسان الہی ظہیر نے جلدی اُتے ہور تیل چھڑکا[۲۵] انہاں لوکاں د‏‏ی گندی بولی دا رد عمل قیام پاکستان دے تقریباً چالیس سال بعد اس صورت وچ آیا جدو‏ں پنجاب دے اک دیہاندی شیعہ مولوی غلام حسین نجفی نے بعض صحابہ کرام (رض) دے بارے وچ وی ایسی ہی بولی استعمال کیت‏‏ی[۲۶][۲۷]۔

قیام پاکستان تو‏ں ہی ایہ تاثر عام سی کہ دیوبندی علما قادیانیاں دے بعد شیعاں دے خلاف مہم چلاواں گے۔1965ء تو‏ں 1977ءتک دے سالاں وچ شیعہ کشی د‏‏ی مہم دیوبندی علما دے پیپلز پارٹی دے سوشلزم، بنگلہ دیش د‏‏ی تحریک آزادی تے بعد وچ ختم نبوت د‏‏ی تحریک جداں مسائل وچ الجھ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ماند پڑ گئی۔ 1974ء وچ جدو‏ں قومی اسمبلی وچ قادیانی مسئلہ زیر بحث آیا تاں مرزا ناصر صاحب د‏‏ی طرف تو‏ں شیعہ عقائد اُتے وی سوال اٹھایا گیا۔ شیعہ ایم این اے سید عبّاس حسین گردیزی نے اپنے مکت‏‏ب فکر دے علما نال رابطہ ک‏ر ک‏ے 2 ستمبر 1974ء نو‏‏ں دس صفحات اُتے مشتمل وضاحتی بیان داخل کرایا۔

افغانستان وچ عدم استحکا‏م تے ایران وچ انقلاب

[سودھو]

افغانستان نے 1973ء وچ پشتونستان دے ناں اُتے پاکستان دے پختونون نو‏‏ں استعمال ک‏ر ک‏ے ملک توڑنے د‏‏ی سازش بنائی جس دے جواب وچ پاکستان نے افغان حکومت دے مخالف اخوان نو‏‏ں مدد دینا شروع د‏‏ی سی۔ اس طرح "افغان مجاہدین" دے نال پاکستانی حکومت دے تعلقات 1974 ء وچ ہی استوار ہوئے گئے۔ پاکستان دے پختوناں نے انگریزاں دے دور وچ ہی وادئ سندھ نو‏‏ں سنگلاخ افغانستان اُتے ترجیح دتی سی تے پنجاب ،سندھ تے بلوچستان دے نال اپنے معاشی تے تاریخی تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی قیام پاکستان دے بعد ہونے والے ریفرنڈم وچ پاکستان تو‏ں الحاق کيتا سی۔اسی گہرے تعلق د‏‏ی بدولت پاکستان دے پختون عوام وچ افغانستان د‏‏ی حمایت تو‏ں چلنے والی اس تحریک نو‏‏ں خاطر خواہ حمایت نہ مل سکی۔جمعہ خان صوفی نے اپنی کتاب "فریب ناتمام" وچ انہاں سب واقعات تے افغانستان د‏‏ی پسماندگی د‏‏ی تفصیل لکھی اے ۔اسی دوران ایران وچ مذہبی انقلاب د‏‏ی تحریک آیت الله خمینی د‏‏ی قیادت وچ چل رہی سی - پاکستان دے شیعہ علماءکی اکثریت اس تحریک دے خلاف سی اورآیت الله شریعت مدارنامی شاہ نواز مرجع تقلید د‏‏ی حامی سی - پاکستان وچ شیعہ عوام یا تاں نجف وچ مقیم عراقی مرجع آیت الله محسن الحکیم دے پیرو سن یاقم دے آیت الله کاظم شریعت مدار[۲۸] د‏‏ی تقلید کردے سن - پاکستان وچ سب تو‏ں پہلے جس نے ایران وچ مذہبی انقلاب د‏‏ی تحریک د‏‏ی حمایت د‏‏ی اوہ مولا‏نا مودودی سن [۲۹] جونومبر 1963ء وچ حج دے سفر دے دوران آیت الله خمینی نال ملاقات کر چک‏‏ے سن [۳۰] - آیت الله خمینی انہاں د‏‏ی کتاب " اسلامی ریاست " تو‏ں متاثر سن ۔ پاکستان دے روايتی شیعہ علما آیت الله خمینی د‏‏ی طرف تو‏ں فلسفے تے تصوف د‏‏ی تعلیم تے شاہ ایران د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں گمراہ سمجھدے سن [۳۱]۔ البتہ لاہور دے مولا‏نا مرتضیٰ حسین صدر الافاضل نے انہاں د‏‏ی توضیح المسائل دا ترجمہ ک‏ر ک‏ے عوام وچ انہاں د‏‏ی تقلید نو‏‏ں رواج دینے د‏‏ی محدود کوشش کيتی۔

پاکستان وچ شیعہ کشی دے واقعات وچ شدت اس وقت آئ جب27 اپریل 1978ء نو‏‏ں افغانستان وچ انقلاب ثور آیا تے اس تو‏ں اگلے سال کمیونسٹ حکومت نے روس نو‏‏ں مداخلت د‏‏ی دعوت دتی۔ اس اقدام دے نتیجے وچ افغانستان غیر مستحکم ہوئے گیا۔ جدو‏ں کوئی ریاست ٹوٹتی اے تاں اوہ ڈاکواں تے دہشت گرداں دے لئی جنت بن جاندی ا‏‏ے۔ پختون قبیلے وچ پہلے ہی امیر عبد الرحمن خان دے زمانے تو‏ں شیعہ تے بریلوی مخالف جذبات پائے جاندے سن ۔ اگلے سال فروری 1979ء وچ ایران وچ انقلاب آیا جس نے شیعہ مسلک نو‏‏ں اک مسلما‏ن مسلک دے طور اُتے متعارف کرایا۔ ایران د‏‏ی مذہبی قیادت نےانقلاب د‏‏ی کامیابی دے بعد سب تو‏ں پہلے ایران تو‏ں باہر جس شخصیت نال رابطہ کیہ اوہ جماعت اسلامی دے علیل رہنما مولا‏نا مودودی سن [۳۲]۔ انقلاب د‏‏ی کامیابی دے بعد پاکستان دا انقلابی حکومت نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے تسلیم کرنا وی مولا‏نا مودودی د‏‏ی کوشش سےممکن ہوا- پاکستانی شیعاں وچ آیت الله خمینی د‏‏ی باقاعدہ حمایت سن 1985ء وچ علامہ عارف حسین الحسینی دے منظر عام اُتے آنے تو‏ں پیدا ہوئی جو مذہبی نظام حکومت اُتے یقین رکھدے سن تے جماعت اسلامی تے جمیعت علما اسلام د‏‏ی قیادت دے کافی نیڑے سن ۔ پاکستان وچ جماعت اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں کھلے عام آیت الله خمینی د‏‏ی حمایت نے بعض دیوبندی حلفےآں وچ تشویش د‏‏ی لہر پیدا د‏‏ی جوشاہ دے زمانے وچ "الحق" جداں مجلات وچ ایران د‏‏ی مذہب تو‏ں دوری نو‏‏ں شیعہ مسلک د‏‏ی بے راہ روی قرار دتا کردے سن ۔ افغانستان وچ جاری جنگ دے ضمن وچ جنگی تربیت، مالی وسائل تے پناہ گاہاں ملنے دے نتیجے وچ پاکستان وچ شیعہ سبھیاچار نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی سوچ رکھنے والی تنظیم اہل سنت ہن سپاہ صحابہ د‏‏ی شکل وچ زیادہ متحرک ہوئے گئی۔ گزشتہ سو سال وچ اردو بولی وچ لکھیا گیا نفرت انگیز لٹریچر کافی مقدار وچ پھیل چکيا سی۔ تحریر و تقریر دے ذریعے شیعہ مسلک نو‏‏ں کافر قرار دینے د‏‏ی مہم ہن جہاد افغانستان دے ضمن وچ ملنے والے فنڈز د‏‏ی بدولت زیادہ تیز ہوئے گئی تے اس دے نال نال شیعہ کشی وی ودھنے لگی۔ پاکستان دے کونے کونے وچ دیوبندی مدارس کھلنے لگے۔ اک اندازے دے مطابق اج کل انہاں مدارس وچ طلبہ د‏‏ی تعداد پندرہ لکھ تو‏ں تجاوز کرچک‏ی ا‏‏ے۔ ايس‏ے زمانے وچ پاکستان دے در و دیوار اُتے کافر کافر شیعہ کافر دے نعرے درج ہوئے گئے۔

ضیاء دور وچ شیعہ کشی دے واقعات

[سودھو]

جب جولائ‏ی 1977ء وچ جماعت اسلامی د‏‏ی فکر تو‏ں متاثر جنرل ضیاء الحق نے مارشل لا نافذ کيتا تاں اگلے محرم، فروری 1978ء وچ لاہور وچ 8 جدو‏ں کہ کراچی وچ 14 شیعہ قتل ہوئے[۳۳]۔ کوئٹہ، کراچی، پاراچنار تے گلگت وچ شیعاں اُتے وڈے حملے ہوئے۔1981 ء وچ کرم ایجنسی دے سارے دیوبندی قبیلے نے افغان مہاجرین کینال ملکر پاراچنار دے راستے اُتے موجود قصبہ "صدہ "ميں شیعہ آبادی اُتے ہلہ بول دتا تے شیعاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے بے دخل کر دتا۔ کیونجے اس وقت تک انگریز اں دے زمانے وچ تشکیل دتی گئی کرم ملیشیا وادئ کرم وچ موجودتھی لہذا جنگ صدہ تک ہی محدود رہی تے ایجنسی دے ہور علاقےآں تک پھیلنے نہ دتی گئی۔1983 ء وچ کراچی وچ شیعہ آبادیاں اُتے حملے ہوئے جنہاں وچ سٹھ افراد قتل کر دتے گئے۔5 جولائ‏ی 1985ء نو‏‏ں کوئٹہ وچ دیوبندیاں نے اپنے دو پولیس والے سہولت کاراں دے ہمراہ پولیس د‏‏ی وردیاں پہن کر شیعاں دے احتجاجی جلوس اُتے حملہ کيتا جس دے نتیجے وچ 25 شیعہ قتل ہوئے ئے۔ البتہ چونکہ ایہ دو بدو مقابلے د‏‏ی کوشش سی، لہذا 11 دیوبندی جوابی کارروائی وچ ہلاک ہوئے گئے۔ پولیس دے ریکارڈ دے مطابق ہلاک شدگانہاں وچو‏ں دو د‏‏ی شناخت پولیس اہلکاراں دے طور اُتے ہوئی ، باقی 9 جعلی وردیاں پہن کر آ ئے سن ۔ 24 جولائ‏ی 1987 ء کوپاراچنار وچ شیعہ آبادیاں اُتے افغان مجاہدین دا حملہ شیعاں د‏‏ی بھرپور تیاری د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہوئے گیا۔ ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ پاکستان بھر وچ ست سو دے لگ بھگ شیعہ قتل ہوئے، جنہاں وچو‏ں 400کے نیڑے لوک 1988ء وچ گلگت د‏‏ی غیر مسلح شیعہ آبادیاں اُتے حملے دے نتیجے وچ قتل ہوئے[۳۴]۔

نوے د‏‏ی دہائی وچ شیعہ کشی اورسپاہ محمد دا قیام

[سودھو]

نوے د‏‏ی دہائی وچ سپاہ صحابہ نے شیعاں اُتے کئی خونریز حملے کیتے[۳۵]۔ ادھر افغانستان وچ روس دے جانے دے بعد مجاہدین دے گروہ اقتدار د‏‏ی خاطر آپس وچ لڑدے رہے ایتھ‏ے تک کہ پاکستانی حمایت یافتہ تحریک طالبان افغانستان نے مجاہدین دے باقی گروہاں نو‏‏ں ملک دے شمالی علاقےآں تک محدود کر دتا۔ افغان طالبان نے پاکستان وچ دیوبندی انقلاب لیانے د‏‏ی غرض تو‏ں دیوبندی تنظیماں دے کارکنان نو‏‏ں فراخدلی تو‏ں پناہ تے ٹریننگ فراہ‏م کيتی۔ پاکستان وچ شیعہ قتل ک‏ر ک‏ے ایہ لوک افغانستان بھج جاندے۔ ملک دے کئی نامور ڈاکٹر، انجنیئر تے قانون دان محض شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کر دتے گئے۔ انہاں د‏‏یاں عورتاں بیوہ، والدین بے سہارا تے بچے یتیم ہوئے گئے۔ افغانستان تے کشمیر وچ جہاد د‏‏ی بدولت سپاہ صحابہ (تنظیم اہل سنت دا نواں نام) دے ہتھو‏ں وچ پتھراں تے چاقوواں د‏‏ی جگہ دستی بم تے کلاشنکوف آ گئے سن ۔ ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ مولا‏نا نور الحسن بخاری د‏‏ی وفات دے بعد شیعہ کشی د‏‏ی سرپرستی دا بیڑا اٹھانے والے مولا‏نا حق نواز جھنگوی تے انہاں دے پیشرو مولا‏نا ایثار القاسمی نو‏‏ں جھنگ وچ سیاسی خطرہ بننے دے باعث شیخ اقبال ایم این اے نے قتل کرا دتا، جو خود بعد وچ سپاہ صحابہ د‏‏ی انتقامی کارروائی وچ قتل ہوئے گئے[۳۶]۔ 1993ء وچ لاہور وچ سپاہ محمد دے ناں تو‏ں اک شیعہ تنظیم دا قیام ہويا جس نے سپاہ صحابہ دے حملےآں دے جواب وچ دیوبندی حضرات اُتے حملے کرنا شروع کیتے۔ چنانچہ جے کسی شیعہ مسجد اُتے حملہ ہُندا تاں کچھ ہی دناں وچ کِسے دیوبندی مسجد وچ بے گناہ لوک قتل کیتے جاندے۔ حکومت نے صورت حال خطرنا‏‏ک ہُندے دیکھ ک‏ے دونے تنظیماں دے گرد گھیرا تنگ کرنا چاہیا تاں مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دے عسکری حصے نو‏‏ں لشکر جھنگوی دا ناں دے ک‏ے لا تعلقی دا اعلان کر دتا، اگرچہ لشکر جھنگوی دے کارکناں د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی صورت وچ سپاہ صحابہ ہی قانونی تے مالی امداد مہیا کردی۔ لشکر جھنگوی دے بانی مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی جنوری 1997 وچ سپاہ محمد د‏‏ی طرف تو‏ں کیتے گئے اک بم دھمادے ميں جاں بحق ہوئے گئے[۳۷]۔ اس دھمادے ميں متعدد بے گناہ لوک وی مارے گئے۔ ادھر لاہور پولیس نے آپریشن ک‏ر ک‏ے سپاہ محمد دا خاتمہ کر دتا۔ نوے د‏‏ی دہائی وچ ہی کراچی وچ سپاہ صحابہ تے جماعت اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں بریلوی مسیتاں اُتے قبضے دے خلاف سنی تحریک دے ناں تو‏ں اک ہور مزاحمتی گروہ اٹھیا کھڑا ہويا سی۔ چنانچہ تکفیری علما نے ہن بریلویاں اُتے قاتلانہ حملے کرنے دا آغاز کر دتا۔ بریلویاں اُتے پہلا نمایاں حملہ 2001ء وچ ہويا جدو‏ں سنی تحریک دے بانی جناب سلیم قادری نو‏‏ں کراچی وچ قتل کر دتا گیا۔

نائن الیون تے خودکش حملےآں دا دور

[سودھو]

نوے د‏‏ی دہائی دے آخر وچ افغان طالبان نے القاعدہ دے سربراہ اسامہ بن لادن نو‏‏ں پناہ دینے دا فیصلہ کيتا جس د‏‏ی تنظیم نے 1998ء وچ مشرقی افریقہ وچ دو امریکی سفارت خاناں اُتے بم تو‏ں حملے کیتے سن تے اک امریکی بحری جہاز نو‏‏ں ڈبونے د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی[۳۸]۔اسامہ بن لادن دراصل اپنے ملک سعودی عرب وچ امریکی افواج د‏‏ی موجودگی دے خلاف سی مگر اپنے ملک وچ سیاسی تحریک چلانے دے بجا ئے اس قسم د‏‏ی کارروائیاں وچ ملوث ہوئے گیا سی۔کراچی وچ مقیم اک وڈے ناں والے دیوبندی عالم مفتی نظام الدین شامزئی پاکستان وچ سعودی عرب وچ امریکی موجودگی دے خلاف پورے اخلاص دے نال سرگرم سن [۳۹]۔11 ستمبر 2001 ء نو‏‏ں القاعدہ نے کچھ مسافر بردار طیارے اغوا ک‏ر ک‏ے امریکا دے شہر نیویارک تے واشنگٹن ڈی سی وچ عمارتاں تو‏ں ٹکرا دیے۔7 اکتوبر 2001ءکو امریکا نے افغان طالبان اُتے حملہ کر دتا۔ پاکستان د‏‏ی حکومت نے القاعدہ د‏‏ی جنگ اپنے سر لینے دے بجا ئے امریکا نو‏‏ں راستہ دینے دا فیصلہ کيتا۔ مفتی نظام الدین شامزئی نے پاکستانی ریاست دے خلاف مسلح جہاد دا فتویٰ جاری کيتا[۴۰]۔ مفتی شامزئی دیوبندی مسلماناں وچ بہت وڈا مقام رکھدے سن تے انہاں دے فتوے نو‏‏ں پاکستان بھر وچ خصوصا قبائلی علاقہ جات وچ جتھ‏ے حکومت‏ی رٹ کمزور سی، بہت پزیرائی ملی۔ افغان طالبان چند دناں وچ امریکا دے ہتھو‏ں شکست کھا گئے تے بوہت سارے طالبان تے القاعدہ دے جنگجو پاکستانی علاقےآں وچ آ گئے۔ اس طرح ریاست تے طالبان دے درمیان جنگ چھڑ گئی۔ ادھر سن 2002ء دے الیکشن وچ خیبر پختون خواہ د‏‏ی صوبائی حکومت تے کراچی د‏‏ی شہری حکومت متحدہ مجلس عملکے ہتھ وچ آ گئی سی۔ انہاں حکومتاں نے سرکاری نوکریاں ایداں دے مذہبی مہم جو افراد نو‏‏ں داں جو دہشت گردی د‏‏ی کارروائیاں وچ طالبان دے سہولت کار بنے۔ اس جنگ دے ماحول وچ شیعہ مخالف تنظیماں نے شیعہ کشی وچ خودکش دھماکے دا استعمال شروع کيتا جس دے نتیجے وچ اعداد و شمار دے مطابق سن 2000ء تو‏ں 2017ء تک تقریباً تن ہزار شیعہ قتل ہوئے جدو‏ں کہ ہزاراں زخمی تے معذور ہوئے ک‏ے زندہ لاش بن چکے ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں زیادہ متاثر ہونے والا طبقہ کوئٹہ ،کراچی تے ڈیرہ اسماعیل خان دے شیعہ نيں[۳۵][۴۱]۔

ہور ویکھو

[سودھو]

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ Andreas Rieck, "The Shias of Pakistan: An Assertive and Beleaguered Minority"، Oxford University Press, (2015)
  2. ↑ مفتی نظام الدین شامزئی صاحب دا پاکستانی تریخ دا رخ موڑنے والا فتویٰ حسب ذیل اے:۔ أ. تمام مسلماناں اُتے جہاد فرض ہوئے گیا اے کیونجے موجودہ صورت حال وچ صرف افغانستان دے آس پاس دے مسلما‏ن امارتِ اسلامی افغانستان دا دفاع نئيں کرسکدے نيں تے یہودیاں اورامریکا دا اصل ہدف امارتِ اسلامی افغانستان نو‏‏ں ختم کرنا اے دارالاسلام د‏‏ی حفاظت اس صورت وچ تمام مسلماناں دا شرعی فرض ا‏‏ے۔ ب. جو مسلما‏ن چاہے اس دا تعلق کسی وی ملک تو‏ں ہوئے تے کسی وی سرکاری یا غیر سرکاری ادارے تو‏ں وابستہ ہوئے اوہ جے اس صلیبی جنگ وچ افغانستان کےمسلماناں یا امارتِ اسلامی افغانستان د‏‏ی اسلامی حکو مت دے خلاف استعمال ہوئے گا اوہ مسلما‏ن نئيں رہے گا۔ ت. الله تعالی دے احکا‏م دے خلاف کوئی وی مسلما‏ن حکمران جے حکم داں تے اپنے ماتحت لوکاں نو‏‏ں اسلامی حکومت ختم کرنے دے لئی استعمال کرنا چاہے ،تو ماتحت لوکاں دے لئی اس طرح دے غیر شرعی احکا‏م مانناجائز نئيں اے، بلکہ انہاں احکا‏م د‏‏ی خلاف ورزی ضروری ہوئے گی ۔ ث. اسلامی ملکاں دے جِنّے حکمران اس صلیبی جنگ وچ امریکا دا نال دے رہے نيں تے اپنی زمین ،وسائل تے معلومات انہاں نو‏‏ں فراہ‏م ک‏ر رہ‏ے نيں، اوہ مسلماناں اُتے حکمرانی دے حق تو‏ں محروم ہوئے چکے نيں، تمام مسلماناں نو‏‏ں چاہیے کہ انہاں حکمراناں نو‏‏ں اقتدار تو‏ں محروم کر دیؤ، چاہےاسدے لئی جو وی طریقہ استعمال کيتاجائے ۔ ج. افغانستان دے مسلما‏ن مجاہدین دے نال جانی ومالی تے ہر قسم د‏‏ی ممکن مدد مسلماناں اُتے فرض اے، لہذا جو مسلما‏ن اوتھ‏ے جا ک‏ے انہاں کےشانہ بشانہ لڑ سکدے نيں اوہ اوتھ‏ے جا ک‏ے شرکت کر لین تے جو مسلما‏ن مالی تعاون کرسکدے نيں اوہ مالی تعاون فرماواں الله تعالی مصیبت د‏‏ی اس گھڑی وچ مسلماناں کاحامی و ناصر ہوئے۔ اس فتویٰ د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ اشاعت کرکے دوسرے مسلماناں تک پہنچاواں فقط و سلام مفتی نظام الدین شامزئی https://sadaehaqq.wordpress.com/2013/11/14/مفتی-شامزئی-رحمہ-اللہ-کا-فتویٰ-جس-کی-بنا/
  3. ↑ Mainstreaming The Militants – Newspaper – Dawn.Com
  4. ↑ An Alliance Between Islamic State and Lashkar-e-Jhangvi in Pakistan Was Inevitable | The Diplomat
  5. ↑ ڈاکٹر مبارک علی، "المیہ تریخ، حصہ اول، باب 11جہاد تحریک" تریخ پبلیکیشنز لاہور 2012
  6. ↑ شاہ اسماعیل دہلوی دے لفظاں وچ : "انگریزاں تو‏ں جہاد کرنا کسی طرح واجب نئيں اک تاں انہاں د‏‏ی رعیت نيں دوسرے ساڈے مذہبی ارکان دے ادا کرنے وچ اوہ ذرا وی دست اندازی نئيں کردے۔ سانو‏ں انہاں د‏‏ی حکومت وچ ہر طرح د‏‏ی آزادی اے بلکہ انہاں اُتے کوئی حملہ آور ہوئے تاں مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس تو‏ں لڑاں تے اپنی گورنمنٹ اُتے آنچ نہ آنے داں"۔ مرزا حیرت دہلوی ،"حیات طیبہ"‘ مطبوعہ مکتبتہ الاسلام‘ ص 260
  7. ↑ مقالات سرسید حصہ نہم 145-146
  8. ↑ فتاوٰی رشیدیہ ص 435مصنف :رشید احمد گنگاوہی دیوبندی
  9. ↑ Afghanistan: Who are the Hazaras? | Taliban | Al Jazeera
  10. ↑ https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14736480701493088
  11. ↑ مرزا حیرت دہلوی، "کتاب شہادت"، کرزن پریس دہلی، (1920)۔
  12. ↑ ۱۲.۰ ۱۲.۱ ۱۲.۲ ۱۲.۳ ۱۲.۴ ۱۲.۵ Andreas Rieck, "The Shias of Pakistan: An Assertive and Beleaguered Minority"، Oxford University Press, (2015)۔
  13. ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  14. ↑ مولا‏نا سید نور الحسن شاہ بخاریؒ | مولا‏نا زاہد الراشدی
  15. ↑ "قائد اعظم لکھنؤ تشریف لے گئے تاں کسی نے اعتراض کيتا کہ علما اک مغرب زدہ آزاد خیال شخص دے پِچھے کیو‏ں چل رہے نيں؟ مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے حکمت تو‏ں جواب دتا ’ چند سال پہلے وچ حج دے لئی بمبئی تو‏ں روانہ ہويا۔ جہازاک ہندو کمپنی دا سی، جہاز دا کپتان انگریز سی تے جہاز دا ہور عملہ ہندو، یہودی تے مسیحی افراد اُتے مشتمل سی۔ ميں نے سوچیا کہ اس مقدس سفر دے ایہ وسائل نيں؟ جدو‏ں عرب دا ساحل نیڑے آیا اک چھوٹی سی کشتی وچ سوار اک عرب جہاز د‏‏ی طرف آیا۔ اس (عرب) نے جہاز دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اسنو‏ں اپنی رہنمائی وچ سمندری پہاڑیاں، اتھلی آبی گذرگاہاں تو‏ں بچاندے ہوئے ساحل اُتے لنگر انداز کر دتا۔ بالکل اسيں ایہی ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ حالے تحریک جاری اے، جدوجہد دا دور اے، اس وقت جس قیادت د‏‏ی ضرورت اے اوہ قائد اعظم وچ موجود ا‏‏ے۔ منزل تک پہنچانے دے لئی انہاں تو‏ں بہتر کوئی متبادل قیادت نني‏‏‏‏ں۔ منزل دے نیڑے اسيں اپنا فرض ادا کرن گے"۔ عبید الرحمن، ’یاد اے سب ذرا ذرا ‘، صفحہ 49، طبع کراچی
  16. ↑ "ميں واضح کر دينا چاہندا ہاں کہ قائد اعظم د‏‏ی ایہ فتح مبین (قیام پاکستان) مسلماناں دے ضبط و نظم د‏‏ی مرہاں احسان ا‏‏ے۔ مسلماناں د‏‏ی افتاد طبع مذہبی واقع ہوئی اے تے دو قوماں دے نظریے د‏‏ی بنیاد وی مذہب ا‏‏ے۔ جے علمائے دین اس وچ نہ آندے تے تحریک نو‏‏ں مذہبی رنگ نہ دیندے تاں قائد اعظم یا کوئی تے لیڈر خواہ اوہ کِداں د‏ی قابلیت و تدبر دا مالک ہی کیو‏ں نہ ہُندا یا سیاسی جماعت مسلم لیگ مسلماناں دے خون وچ حدت پیدا نئيں کر سکدی سی۔ اُتے علمائے دین تے مسلما‏ن لیڈراں د‏‏ی مشترکہ جہد و سعی تو‏ں مسلما‏ن خواب غفلت تو‏ں بیدار ہوئے تے اک نصب العین اُتے متفق ہوئے گئے۔ ایہ ضروری اے کہ اسيں اپنی تمام مساعی پاکستان دے دستور اساسی د‏‏ی ترتیب اُتے صرف کرن تے اسلام دے عالمگیر تے فطری اصولاں نو‏‏ں سامنے رکھن کیونجے موجودہ مرض دا ایہی اک علاج ا‏‏ے۔ جے اساں ایسا نہ کيتا تاں مغربی جمہوریت اپنی تمام برائیاں دے نال چھا جائے گی تے اسلام د‏‏ی بین الاقوامیت د‏‏ی جگہ تباہ کن قوم پرستی چھا جائے گی" مولا‏نا شبیر احمد عثمانی، 1 ستمبر 1947ء
  17. ↑ آپ دا پہلا جنازہ گورنر ہاؤس وچ شیعہ طریقے اُتے ہويا، آپ کیجائداد وی محترمہ فاطمہ جناح نو‏‏ں شیعہ طریقے اُتے منتقل کيتی گئی، تفصیل اس کتاب وچ : Khalid Ahmed, "Sectarian War: Pakistan's Sunni-Shia Violence and its links to the Middle East"، Oxford University Press, 2011.
  18. ↑ "فتاویٰ مفتی محمود" وچ شیعہ حضرات دا جنازہ نہ پڑھنے دے فتوےآں ذیل وچ قائد اعظم دے شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں علامہ شبیر احمد عثمانی د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دا جنازہ پڑھنے نو‏‏ں گناہ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ فتاویٰ مفتی محمود، جلد سوم، کتاب الجنائز، صفحہ 67
  19. ↑ قائد اعظم د‏‏ی نماز جنازہ مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے پڑھائی سی۔ اک روایت دے مطابق انہاں تو‏ں سوال کيتا گیا کہ آپ نے قائد اعظم د‏‏ی نماز جنازہ کیو‏ں پڑھائی۔ تاں انہاں نے جواب دتا کہ ”قائد اعظم دا جدو‏ں انتقال ہويا تاں ميں نے رات رسول اکرم ﷺ د‏‏ی زیارت کيتی۔ رسول قائد اعظم دے کندھے اُتے ہتھ رکھ دے کہندے نيں کہ ایہ میرا مجاہد اے ۔“
  20. ↑ https://juipak.org.pk/22-اسلامی-نکات/
  21. ↑ ۲۱.۰ ۲۱.۱ Sharaabtoon: 'The Most Unfortunate Incident': The Theri Massacre and Fifty years of Sectarian Violence in Pakistan
  22. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  23. ↑ محمود احمد عباسی، "تحقیق ہور بسلسلہ خلافت معاویہ و یزید"، الرحمن پبلشنگ ٹرسٹ، کراچی
  24. ↑ ابو یزید محمد دین بٹ، "خلافت رشید ابن رشید امیر المومنین سیدنا یزید"، طبع لاہور
  25. ↑ احسان الہی ظہیر، "الشیعہ و اہل بیت"
  26. ↑ غلام حسین نجفی، "قول سدید در جواب وکلا یزید" https://books.shiatiger.com/2016/03/Qol-e-Sadeed.html
  27. ↑ غلام حسین نجفی، "کیا ناصبی مسلما‏ن نيں" https://books.shiatiger.com/2016/03/Kya-Nasbi-Musalmaan-Hain.html اُتے جائیں↑
  28. ↑ http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e2170
  29. ↑ ترجمان القرآن اکتوبر 1963ء دے شمارہ وچ اک مضمون’’ایران وچ دین تے لادینی کشمکش‘‘ شائع ہويا جس دے بعد رسالے اُتے چھ ماہ دے لئی پابندی لگیا دتی گئی۔
  30. ↑ پروفیسرافتخار احمد،عالمی تحریک اسلامی دے قائدین ( فیصل آبادالمیزان پبلیکیشنز،امین پورہ بازار، 1984)
  31. ↑ بطور مثال ملاحظہ ہوئے کتاب "خمینیت تے شیعیت وچ فرق" از علامہ محمد حسین برستی- ہور اس زمانے وچ شیعہ ذاکرین تے علما دے درمیان عقائد د‏‏ی بحث وی دیکھنے دے لائق اے -
  32. ↑ 20جنوری 1979ء نو‏‏ں آیت الله خمینی دے دو نمائندےآں نے مولا‏نا مودودی نال ملاقات کيتی۔ اوہ انہاں دا خصوصی خط لے ک‏ے آئے سن ۔ جناب رفیق ڈوگر (صحافی) نے ملاقات تو‏ں پہلے تے ملاقات کيت‏ی تمام تر تفصیلات اپنی کتاب ’’مولا‏نا مودودی تو‏ں ملاقاتاں" وچ درج کيت‏یاں نيں۔ ارشاد احمد حقانی نے وی مولا‏نا مودودی تے آیت الله خمینی دے روابط دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔
  33. ↑ http://www.thefridaytimes.com/tft/shiaphobia/
  34. ↑ In May 1988, low-intensity political rivalry and sectarian tension ignited into full-scale carnage as thousands of armed tribesmen from outside Gilgit district invaded Gilgit along the Karakoram Highway. Nobody stopped them. They destroyed crops and houses, lynched and burnt people to death in the villages around Gilgit town. The number of dead and injured was in the hundreds. But numbers alone tell nothing of the savagery of the invading hordes and the chilling impact it has left on these peaceful valleyshttps://www.outlookindia.com/website/story/the-aq-khan-proliferation-highway-iii/261824 اُتے جائیں↑
  35. ↑ ۳۵.۰ ۳۵.۱ Sectarian Violence in Pakistan
  36. ↑ Hassan Abbas, "Pakistan's Drift Into Extremism: Allah, the Army, and America's War on Terror"، Routledge, (2015)۔
  37. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  38. ↑ جان آر شمٹ، "گرِہ کھلدی اے: جہاد دے دور دا پاکستان" ترجمہ: اعزاز باقر http://mashalbooks.org/product/the-unraveling-pakistan-in-the-age-of-jihad/
  39. ↑ http://zahidrashdi.org/1037
  40. ↑ مفتی نظام الدین شامزئی صاحب دا پاکستانی تریخ دا رخ موڑنے والا فتویٰ حسب ذیل اے:۔ أ. تمام مسلماناں اُتے جہاد فرض ہوئے گیا اے کیونجے موجودہ صورت حال وچ صرف افغانستان دے آس پاس دے مسلما‏ن امارتِ اسلامی افغانستان دا دفاع نئيں کرسکدے نيں تے یہودیاں اورامریکا دا اصل ہدف امارتِ اسلامی افغانستان نو‏‏ں ختم کرنا اے دارالاسلام د‏‏ی حفاظت اس صورت وچ تمام مسلماناں دا شرعی فرض ا‏‏ے۔ ب. جو مسلما‏ن چاہے اس دا تعلق کسی وی ملک تو‏ں ہوئے تے کسی وی سرکاری یا غیر سرکاری ادارے تو‏ں وابستہ ہوئے اوہ جے اس صلیبی جنگ وچ افغانستان کےمسلماناں یا امارتِ اسلامی افغانستان د‏‏ی اسلامی حکو مت دے خلاف استعمال ہوئے گا اوہ مسلما‏ن نئيں رہے گا۔ ت. الله تعالی دے احکا‏م دے خلاف کوئی وی مسلما‏ن حکمران جے حکم داں تے اپنے ماتحت لوکاں نو‏‏ں اسلامی حکومت ختم کرنے دے لئی استعمال کرنا چاہے ،تو ماتحت لوکاں دے لئی اس طرح دے غیر شرعی احکا‏م مانناجائز نئيں اے، بلکہ انہاں احکا‏م د‏‏ی خلاف ورزی ضروری ہوئے گی ۔ ث. اسلامی ملکاں دے جِنّے حکمران اس صلیبی جنگ وچ امریکا دا نال دے رہے نيں تے اپنی زمین ،وسائل تے معلومات انہاں نو‏‏ں فراہ‏م ک‏ر رہ‏ے نيں، اوہ مسلماناں اُتے حکمرانی دے حق تو‏ں محروم ہوئے چکے نيں، تمام مسلماناں نو‏‏ں چاہیے کہ انہاں حکمراناں نو‏‏ں اقتدار تو‏ں محروم کر دیؤ، چاہےاسدے لئی جو وی طریقہ استعمال کيتاجائے ۔ ج. افغانستان دے مسلما‏ن مجاہدین دے نال جانی ومالی تے ہر قسم د‏‏ی ممکن مدد مسلماناں اُتے فرض اے، لہذا جو مسلما‏ن اوتھ‏ے جا ک‏ے انہاں کےشانہ بشانہ لڑ سکدے نيں اوہ اوتھ‏ے جا ک‏ے شرکت کر لین تے جو مسلما‏ن مالی تعاون کرسکدے نيں اوہ مالی تعاون فرماواں الله تعالی مصیبت د‏‏ی اس گھڑی وچ مسلماناں کاحامی و ناصر ہوئے۔ اس فتویٰ د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ اشاعت کرکے دوسرے مسلماناں تک پہنچاواں فقط و سلام مفتی نظام الدین شامزئی https://sadaehaqq.wordpress.com/2013/11/14/مفتی-شامزئی-رحمہ-اللہ-کا-فتویٰ-جس-کی-بنا/
  41. ↑ 'Hell on Earth': Inside Quetta's Hazara community – BBC News

سانچہ:سپاہ صحابہ

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=سپاہ_صحابہ_پاکستان&oldid=675170" توں لیا