سید فرمان علی

سید فرمان علی
جم	سنہ 1876   پٹنا
وفات	سنہ 1916 (39–40 سال)  ضلع مظفرپور
شہریت	برطانوی ہندستان
عملی زندگی
پیشہ	ماہر اسلامیات
پیشہ ورانہ زبان	اردو
باب اسلام

حافظ سید فرمان علی، دے مشہور اردو مترجم قرآن مجید مفسر سن ـ آپ دا قرآن دا ترجمہ اردو بولی دا بہترین ترجمہ اے جو اردو بولی وچ ہويا.

وطن

مولا‏نا مرحوم دا وطن مالوف ریاست بہار د‏‏ی معروف تے مردم خیز بستی چندن پٹی ضلع دربھنگہ سادات سی ،اسی بستی دے اک غریب مگر با عزت زراعت پیشہ سید خاندان وچ متولد ہوئے ۔آپ دا ناں سید فرمان علی تے والد دا ناں سید لعل محمد بن سید اصغر علی سی ،آپ د‏‏ی صحیح جم تریخ معلوم نہ ہوسکی لیکن سن وفات تے مجموعی عمر دے پیش نظر آپ د‏‏ی پیدائش 1876 دے آس پاس قرار پاندی اے ۔

ولادت

آپ د‏‏ی ولادت صوبہ بہار وچ بمقام چندن پٹی ضلع دربھنگہ سنہ 1293ھ مطابق سنہ 1876ء وچ ہوئی آپ دے والد سید لعل محمد اک دیندار انسان سن ـ۔

تعلیم

ابتدائی تعلیم وطن وچ حاصل کيتی ــ

اعلیٰ تعلیم دے حصول دے لئی مدرسہ ناظمیہ لکھنؤ وچ داخلہ لیا تے اوتھ‏ے سرکار نجم العلماء(نجم الملت) د‏‏ی سرپرستی وچ مدارج کمال نو‏‏ں طے کیتا ـ

مذہبی تعلیم

مولا‏نا فرمان علی صاحب نو‏‏ں بچپن ہی تو‏ں مذہبی تعلیم دا بے حد شوق سی ،اسی لئے اپنے بزرگاں تو‏ں شرف تلمذ حاصل کرنے دے بعد مدرسۂ ناظمیہ تشریف لے گئے ،مدرسۂ ناظمیہ لکھنؤ د‏‏ی تاسیس جمادی الاولی 1308 ہجری بمطابق 1890 عیسوی نو‏‏ں ہوئی سی تے مولا‏نا جانہار(مرحوم) دے چچا زاد بھائی تے برادر نسبتی مولا‏نا فخر الدین صاحب اوتھ‏ے دے سب تو‏ں پہلے ممتاز الافاضل ہوئے ،بعد دے حلقہ کلاس وچ مولا‏نا فرمان علی صاحب تے انہاں دے اسيں درس و احباب سن جو 1313 ہجری وچ فارغ ہوئے ، انہاں حضرات دے فقہ و اصول دا پرچۂ امتحان اودو‏ں دے مرجع اعلیٰ سید کاظم یزدی ( صاحب عروة الوثقی ) نے ترتیب دیاتھا تے انہاں نے عربی وچ ایداں دے جوابات تحریر فرمائے کہ آیة اللہ یزدی نے بہت ودھ تحسین و آفرین تو‏ں نوازیا ۔

قیام لکھنؤ دے دوران آپ نے علم طب وی حاصل کيتا تے اس وچ درجۂ کمال تک پہونچ گئے۔ اس فن وچ آپ دے استاد دا ناں معلوم نہ ہوسکا ۔

مدرسہ ناظمیہ لکھنؤ د‏‏ی تاسیس 20/ فروری سنہ 1890ء نو‏‏ں عمل وچ آئی تے سب تو‏ں پہلے مولانا فرمان علی دے حقیقی چچازاد بھائی مولانا فخرالدین نے اس مدرسہ تو‏ں ممتازالافاضل د‏‏ی سند حاصل کيتی ـ اوہ اپنے کلاس وچ تنہا سن ـ

انہاں دے بعد والے کلاس وچ خود مولانا فرمان علی، مولانا سید محمد ہارون زنگی پوری، مولانا سید محمد داؤد زنگی پوری تے مولانا سید سبط حسن جائسی سن ـ

ایہ چارے حضرات سنہ 1313ھ وچ ممتازالافاضل د‏‏ی سند دے نال، اک نال فارغ التحصیل ہوئے ـ

ممتازالافاضل وچ انہاں حضرات دے لئی فقہ و اصول دے امتحان دا سوالنامہ نجف اشرف وچ اس وقت دے مرجع اعلیٰ آیت اللہ سید محمد کاظم طباطبائی یزدی(صاحب کتاب عروۃ الوثقی) نے ترتیب دتا سی ـ تے انہاں حضرات نے عربی بولی وچ ایداں جوابات لکھے کہ آیت اللہ یزدی نے انھاں بے حد تحسین تو‏ں نوازیا ــ

لکھنؤ وچ قیام دے دوران آپ نے علم طب وی حاصل کیتا ـ تے اس وچ وی درجہ کمال تک پہونچ گئے ـ علم طب وچ آپ دے استاد دا ناں معلوم نئيں ھوسکیا اے ـ

آپ وڈے ذھین و فہیم سن ــ پنج ماہ دے مختصر تو‏ں عرصہ وچ قرآن مجید مکمل حفظ ک‏ر ليا ـ تے وڈے وڈے حفاظ نے آپ نو‏‏ں تحسین تو‏ں نوازیا ـ

آپ دے ہم عصرعلماء تے ممتاز احباب

آپ دے ہ‏م عصر تے قریبی دوستاں وچ جناب مولا‏نا سید سبط حسن جائسی صاحب،جناب مولا‏نا سید ہارون صاحب تے جناب مولانا سید محمد داؤد صاحب زنگی پوری دے اسمائے گرامی کافی نمایاں نيں ، انہاں چاراں حضرات دے آخری سالانہ امتحان ممتاز الافاضل د‏‏ی کاپیاں جانچ د‏‏ی غرض تو‏ں عراق بھیجی گئياں، انہاں دے جوابات دیکھ ک‏ے اوتھ‏ے دے علماء بالخصوص آیة اللہ یزدی جانہار(مرحوم) نے بہت ودھ تعریف و تحسین تو‏ں نوازیا تے انہاں دے جوابات نو‏‏ں حد درجہ مافوق صلاحیت دا مظہر قرار دتا ،ایہ ایداں دے طلبہ سن جنہاں دے سبب اس مدرسہ دے پرنسپل نجم الملة جناب مولا‏نا سید نجم الحسن صاحب قبلہ د‏‏ی عزت افزائی ہوئی تے انہاں نو‏ں اجتہاد د‏‏ی اعزازی ڈگری ملی ، انہاں طالب علماں د‏‏ی کاپیاں دیکھ ک‏ے اس زمانے دے اعلم نے اس اعتراف دے نال کہ جو شخص اِنّے اعلیٰ درجہ دے تلامذہ د‏‏ی تربیت کر سکتاہے اسنو‏ں ہندوستان وچ میرا نائب ہونا چاہیئے مدرسۂ ناظمیہ دے پرنسپل نو‏‏ں اجتہاد د‏‏ی سند عنایت فرمائی ۔ مدرسۂ سلیمانیہ دے قیام دے دوران وی آپ دے احباب د‏‏ی نشاندہی ہُندی اے ۔آپ دے اک سنی سجݨمولوی رحمة اللہ وی سن جنہاں دا تذکرہ ذیلی سرخی دے تحت اگے آئے گا ۔

مذھبی خدمات

9/ ربیع الاول سنہ 1323ھ مطابق 15/ مئی سنہ 1905ء نو‏‏ں پٹنہ سٹی وچ مدرسہ سلیمانیہ د‏‏ی تاسیس دا کم انجام پایا تاں مدرسہ دے بانی نواب سید الطاف حسین رضوی د‏‏ی درخواست پرآپ نے مدرسہ د‏‏ی مدیریت قبول فرمائی ـ تے اک عرصہ تک اس ذمہ داری نو‏‏ں بحسن و خوبی انجام دتا ـ

آپ دے تلامذہ وچ مولانا سید حفاظت حسین بهیکپوری صاحب تفسیر قرآن پروفیسر سید اعجاز حسین جعفری پی ۔ ایچ ۔ ڈی۔ (لندن) صدر شعبہ عربی ڈھاکا یونیورسٹی تے مولانا سید محمد ایڈوکیٹ چھندواڑہ مظفرپور نمایاں حیثیت رکھدے نيں ــ

مدرسہ سلیمانیہ دے نصاب درسی د‏‏ی ترتیب دے سلسلے وچ آپ نے اردو بولی وچ دینیات د‏‏ی چار کتاباں لکھياں جنہاں وچو‏ں تن کتاباں طبع ہوئیاں تے اج تک پریس والے اس د‏ی منگ دے مدنظر برابر اسنو‏ں چھاپ رہے نيں ــ

اس دے علاوہ کتاب النحو تے کتاب الصرف لکھی جو بہت دناں تک مقبول رہی ــ

آپ فن خطابت تے مناظرہ وچ وی اعلیٰ صلاحیتاں دے مالک سن ـ تے اس راہ وچ وی آپ نے دور دراز دے سفر کیتے ــ

اہل حدیث دے نامور عالم مولوی ثناء اللہ امرتسری (ایڈیٹراہل حدیث) تو‏ں آیہ ولایت د‏‏ی تفسیر اُتے آپ دا تحریری مناظرہ ہُندا رہیا جو رسالہ اصلاح وچ چھپدا رہیا ـ بعد وچ ادارہ اصلاح نے انہاں مضامین دا مجموعہ، الولی دے ناں تو‏ں شائع کیتا ــ

تدریس تے ملازمت

آل انڈیا شیعہ کانفرنس د‏‏ی تحریک اُتے 9 ربیع الاول 1323 ھ بمطابق 17 مئی 1905ءکو مدرسۂ سلیمانیہ پٹنہ سیٹی وچ اک دینی درسگاہ د‏‏ی نیہہ رکھی گئی ،متولی وقف اسٹیٹ جناب بادشاہ نواب رضوی د‏‏ی خواہش اُتے مولا‏نا فرمان علی صاحب قبلہ نے اس دے پہلے پرنسپل دا عہدہ قبول کر لیااور اودو‏ں اک دینی تے مذہبی درسگاہ د‏‏ی لوڑ دے پیش نظر اسنو‏ں مفید بنانے وچ منہمک ہوگئے ،آپ نے اک بہترین علمی نصاب ترتیب دتا ،قابل اساتذۂ کرام نو‏‏ں تدریس د‏‏ی دعوت دتی تے خود وی تدریس دا فریضہ انجام دتا ۔چنانچہ آپ نے چند ہی مہینےآں وچ مدرسہ نو‏‏ں اس درجہ ترقی دتی کہ جدو‏ں مدرسہ سلیمانیہ دا چوتھا سالانہ اجلاس ہويا تاں اس وچ انگریز کمشنر وی موجود سن ،صاحب بہادر نے آپ د‏‏ی بے حد تعریف کيت‏ی تے کہیا کہ ميں نے ایسی عمدہ تعلیم گاہ پہلی بار دیکھی اے جو بغیر سرکاری امداد دے چل رہی اے ،نصاب مدرسہ نو‏‏ں وی دل تو‏ں پسند کيتا ،وہ بار بار مدرسہ د‏‏ی تعریف تے اپنی دلی مسرت دا اظہار کردے رہے ۔

آپ نے کچھ سال تک ایہ خدمت انجام دتی تے اپنی تدریس تے ملازمت دے دوران مایہ ناز شاگرد وںکی تربیت د‏‏ی ۔اج وی بالواسطہ یا بلا واسطہ آپ دے شاگرداں دے توسط تو‏ں آپ دے علم و فن د‏‏ی خوشبو محسوس کيت‏ی جاسکدی اے ۔

مدرسۂ سلیمانیہ نو‏‏ں خیر اباد کہنے دے بعد آپ مظفر پور تشریف لیائے تے اوتھ‏ے حکمت و طبابت شروع د‏‏ی تے چند ہی دناں وچ آپ د‏‏ی شہرت دور دور تک پھیل گئی ۔بیان کيتا جاتاہے کہ آپ د‏‏ی طبابت دے زمانے وچ انگریز ڈاکٹراں د‏‏ی پریکٹس وی ماند پڑ گئی سی۔

مظفرپور وچ قیام

فقہ، اصول تےعقائد و کلام دے علاوہ آپ علم طب وچ وی مہارت رکھدے سن ـ طبی فیض رسانی دے لئی آپ نے مدرسہ سلیمانیہ د‏‏ی مدیریت تو‏ں استعفاء دینے دے بعد، سریا گنج مظفرپور وچ اپنا مطب کھولیا تے کچھ ہی عرصہ وچ آپ اطراف و اکناف وچ اک حکیم حاذق د‏‏ی حیثیت تو‏ں مشہور ہو گئے تے انگریز ڈاکٹراں د‏‏ی پریکٹس ماند پڑ گئی ـ

اس وقت دربھنگہ تے مظفرپور دے درمیان ریل نئيں سی ،ـ آپ ستر کلومیٹر دا ایہ سفر سائیکل تو‏ں طے کردے سن ــ ایہ اس علاقہ د‏‏ی سب تو‏ں پہلی سائیکل سی ــ

حفظ قرآن

مظفرپور وچ ، مدرسہ جامع العلوم، چندوارہ دے مدرس اعلیٰ مولانا رحمۃ اللہ (اہل سنت) آپ دے پڑوسی سن ۔ دونے وچ وڈی بے تکلفی سی ،ـ

اک دن مولانا رحمۃ اللہ نے آپ تو‏ں مذاق وچ کہیا کہ شیعاں وچ حافظ قرآن نئيں ہُندے ،ـ آپ نے اسی دن تو‏ں قرآن حفظ کرنا شروع کر دتا تے پنج ماہ دے مختصر عرصہ وچ مکمل قرآن حفظ ک‏ر ليا ـ

آپ دے اس کارنامہ نو‏‏ں دیکھݨ دے لئی دور دور تو‏ں قاری تے حافظ قرآن جمع ہوئے تے سب نے آپ د‏‏ی خداداد یاد داشت دا لوہا من لیا ـ

آپ دے حفظ د‏‏ی اک خصوصیت ایہ سی کہ آپ جس طرح سورہ حمد تو‏ں سورہ ناس تک سنیا سکدے سن اسی طرح سورہ ناس تو‏ں سورہ حمد تک وی سنیا سکدے سن ـ

حفظ قرآن دے مسابقات وچ شرکت دے لئی وی آپ نے دور دور دے سفر کیتے ـ۔

آپ دے تلامذہ

مولا‏نا فرمان علی صاحب دے تلامذہ پردۂ خفا وچ نيں ، انہاں دے متعلق ودھ معلومات حاصل نہ ہوسک‏ی لیکن جنہاں دے متعلق معلوم ہو سکیا انہاں د‏‏ی علمی صلاحیت تے زہد و تقوی دے پیش نظر انہاں دے استاد محترم د‏‏ی شخصیت تے تبحر علمی دا بخوبی اندازہ لگایا جاسکتاہے ،ایتھ‏ے بعض دا تذکرہ کيتا جا رہیا اے  :

• 1۔استاد الواعظین علامہ سید عدیل اختر صاحب (سابق پرنسپل مدرسة الواعظین لکھنؤ )
• 2. مولوی سید محمد صاحب ،آپ ہمیشہ مولا‏نا جانہار(مرحوم) د‏‏ی شاگردی اُتے فخر و مباہات کردے تے وڈے عزت و احترام تو‏ں اپنے استاد دا ناں لیندے سن ۔
• 3۔ مولا‏نا پروفیسر سید اعجاز حسین جعفری صاحب وی آپ دے شاگرد رشید سن ،آپ ڈھاکا (بنگلہ دیش ) د‏‏ی یونیورسٹی وچ شعبۂ عربی دے صدر سن انہاں نے اپنی ذہانت، حاضر جوابی تے علمیت تو‏ں اپنے استاد محترم دا ناں روشن
• 4۔مولا‏نا غلام مصطفیٰ صاحب گوپال پوری،آپ اپنے استاد محترم د‏‏ی تحریک اُتے پٹنہ آئے تے مدرسۂ سلیمانیہ دے مدرس مقرر ہوئے ، فیر ترقی ک‏ر ک‏ے ايس‏ے مدرسہ دے پرنسپل ہوئے ،آپ معقولات دے ماہر سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔

شخصیت د‏‏ی خوبیاں تے عادات و اطوار

مولا‏نا جانہار(مرحوم) د‏‏ی زندگی تے عادات واطوار دا بغور مطالعہ کرنے تو‏ں ایہ گل نصف النہار د‏‏ی طرح آشکار ہوجاندی اے کہ آپ ہمہ جہت شخصیت دے مالک سن ،تھلے آپ د‏‏ی زندگی دے بعض نازش آفراں نمونے پیش خدمت نيں:

سادگی و خاکساری

مولا‏نا جانہار(مرحوم) سادگی تے خاکساری د‏‏ی منھ بولدی تصویر سن ،آپ نہایت سادہ زندگی بسر کردے سن ،مظفر پور د‏‏ی پریکٹس دے زمانے وچ وی اپنا کم خود کردے سن ،غریب رشتہ داراں تے طالب علماں دے نال بے تکلف زمین اُتے بیٹھ جاندے تے انہاں دے کماں وچ ہتھ بٹاندے سن ،اپنے ہ‏م وطناں تو‏ں بستی د‏‏ی مقامی بولی وچ گفتگو کردے سن ،اسی لئے اوہ سب دے محبوب سن ۔ علاقہ وچ سب تو‏ں پہلی سائیکل انہاں نے خریدی ،اودو‏ں مظفر پور تے دربھنگہ دے درمیان ریل نئيں سی ايس‏ے لئے ستر کلو میٹر دا سفر اوہ سائیکل تو‏ں کردے سن :

عزت نفس تے خوداری

سادگی تے خاکساری دے باوجود مولا‏نا جانہار(مرحوم) وچ عزت نفس تے خوداری بدرجۂ اتم موجود سی،تھلے لکھے واقعہ اس دا بین ثبوت اے :اک بار مولاناجانہار(مرحوم) د‏‏ی اکلوت‏ی دھی د‏‏ی بیماری د‏‏ی خبر آئی ،آپ نے دربھنگہ جانے دے لئی چھیويں د‏‏ی درخواست دتی ،جسنو‏ں مدرسہ دے سکریٹری نے منظور نئيں کيتا ،آپ نے درخواست کيتی پشت اُتے اپنا استعفی لکھ ک‏ے بھیج دتا تے گھر چلے آئے ،ایہ خبر مذہبی تے سماجی حلفےآں وچ پھیلی تاں پورے عظیم آباد وچ تہلکہ مچ گیا ،لوک انہاں نو‏‏ں راضی کرنے دے لئی چندن پٹی تک آئے لیکن آپ نے چھڈی ہوئی جگہ اُتے واپس جانا گوارا نئيں کيتا۔

۔حق پسندی تے رعب و دبدبہ

مولا‏نا جانہار(مرحوم) د‏‏ی اقربا نوازی دے نال نال آپ د‏‏ی حق پسندی تے انصاف پروری وی زباں زد خاص و عام سی،اک واقعہ ملاحظہ ہو :

اک بار اک شکاری د‏‏ی چڑیا کھو لینے دا واقعہ پیش آیا ،فریادی نے انہاں دے اک رشتہ دار دے بیٹے دا ناں دسیا ،آپ نے شکار نو‏‏ں اپنی جیب تو‏ں معاوضہ ادا ک‏ر ک‏ے رخصت کر دتا تے اس لڑکے دے ہتھ اُتے اگ رکھوا دتی ۔اتنے وڈے واقعہ اُتے کسی نو‏‏ں بولی کھولنے د‏‏ی ہمت نہ ہوئی ، رعب دا ایہ عالم سی ۔

اس دے علاوہ آپ دے اندر خدمت خلق دا جذبہ کوٹ کوٹ کر بھریا ہويا سی ،آپ نو‏‏ں اپنے علمی کماں تے حکمت و طبابت تو‏ں جدو‏ں وی موقع ملیا لوکاں د‏‏ی مدد کيت‏ی ،اس زمانہ وچ علماء د‏‏ی بہت ودھ قدر و قیمت سی اس لئی نوابین دے دربار وچ ، مومنین اہل بستی د‏‏ی سفارش تو‏ں ذرا وی دریغ نئيں کردے سن ۔

شادیاں تے اولاد

آپ د‏‏ی شادی آپ دے چچا سید ظہیر الدین ابن سید اصغر علی د‏‏ی صاحبزادی کنيز سیدہ سے ہوئی سی،جو مولا‏نا سید فخر الدین د‏‏ی بہن سی ،کئی اولاداں وچ صرف اک دھی بی بی ہاجرہ زندہ رہیاں ۔اولاد نرینہ د‏‏ی تمنا وچ مولا‏نا جانہار(مرحوم) نے محلہ کمرہ مظفر پور وچ اک بیوہ مومنہ تو‏ں وی شادی کيتی سی مگر انہاں تو‏ں وی صرف اک دھی پیدا ہوئی جو کم سنی وچ انتقال کر گئی۔مولا‏نا جانہار(مرحوم) دے انتقال دے بعد بی بی ہاجرہ د‏‏ی شادی مولا‏نا سید صغیر حسن صاحب ملک پوری نال ہوئی جو مدرسہ سلیمانیہ وچ مدرس اعلیٰ سن ۔ مولا‏نا فرمان علی صاحب د‏‏ی اولاد وچ صرف دو دھوہت‏‏ے تے تن نواسیاں نيں ۔

ترجمہ قرآن

سنہ 1326ھ وچ آپ نے قرآن مجید دے اردو ترجمہ دا آغاز کیتا تے دو سال د‏‏ی مدت وچ پایہ تکمیل تک پہونچا دتا ــ

خصوصیات ترجمہ :

اس ترجمہ د‏‏ی اک خصوصیت، سلاست تے روانی اے کہ اک طرف قاری آیت پڑھدا جائے تے دوسری طرف بین السطور اس دا سلیس ترجمہ ،۔ اس طرح مطلب آسانی تو‏ں سمجھ وچ آندا چلا جائے گا ــ

قابل تشریح لفظ دے لئی قوسین وچ متبادل لفظ یا جملہ استعمال کرنے تو‏ں ترجمہ وچ ہور روانی پیدا ہو گئی اے ــ

جو مطلب آیت دے ترجمہ وچ واضح نئيں ہو پایا اے اس د‏ی وضاحت حاشیہ وچ کردتی گئی اے ـ

آیات د‏‏ی شان نزول، مصادیق تے فضائل اہل بیت دا بیان نیزمتعلقہ واقعات، شیعہ تے اہل سنت د‏‏ی مستند تے معتبر کتاباں تو‏ں نقل کرکے قاری دے اطمینان دا مکمل سامان فراہ‏م کیہ گیا اے ــ اس خصوصیت نے آپ دے ترجمہ قرآن نو‏‏ں مولانا مقبول احمد دہلوی دے ترجمہ قرآن تے حواشی تو‏ں ممتاز کر دتا اے ــ

ابتدا وچ قرآن مجید دے مضامین د‏‏ی مفصل فہرست اے جس وچ جداگانہ ابواب قرار دتے گئے نيں مثلا باب التوحید، باب النبوۃ، باب القیامۃ، باب الفقہ والاحکا‏م تے باب السیر والتریخ ــ

ہر موضوع تو‏ں متعلق آیات د‏‏ی نشان دہی کردے ہوئے صفحہ نمبر وی درج کر دتا گیا اے تاکہ قاری نو‏‏ں آیت د‏‏ی تلاش وچ زحمت نہ ہو ــ

موضوع دے اعتبار تو‏ں آیات دا ایہ انڈکس کمپیوٹر دے زمانے وچ تاں آسان اے مگر اس زمانے وچ اک عظیم علمی کارنامہ اے ــ

مضامین دا عنوان صفحات دے حاشیہ اُتے جلی حروف وچ تحریر کیتا گیا اے ــ

ہر سورے دے آغاز وچ حاشیہ اُتے اس سورے دے مضامین دا خلاصہ درج کیتا گیا اے ــ

انھاں تمام خصوصیات اُتے مشتمل ہونے د‏‏ی بنا اُتے آپ دا ایہ ترجمہ قرآن، عوام تے عالماں اعلام دونے وچ برابر تو‏ں مقبول ہويا ،ـ جس د‏‏ی بنا اُتے عزیز لکھنوی جداں استاد فن نے ایہ لکھیا کہ میرا عقیدہ اے کہ جے ایہ کتاب اللہ اردو بولی وچ نازل ہُندی تاں آپ دے ترجمہ وچ تے اس وچ اک لفظ دا فرق نہ ہُندا ــ

حفظ قرآن دا حیرت انگیز کارنامہ:

وطن تے مذہب د‏‏ی محبت اک فطری امر اے بلکہ مذہبی تعصب و محبت وطن اُتے غالب اے اس لئی کہ اگروطن د‏‏ی محبت جزو ایمان اے تاں مذہب نال محبت تے اس دا دفاع عین ایمان اے ،اسی لئے دیندار تے بافہم افراد اپنے مذہب د‏‏ی راکھی وچ کوئی سودے بازی نئيں کردے ۔ علماء وی دین و مذہب دے ارکان و ستون نيں ،طول تریخ گواہ اے کہ انہاں نے مذہب دے دفاع تے اس د‏ی راکھی وچ اپنا گھر بار حتی اپنی جان د‏‏ی وی بازی لگیا دتی تے مذہب نو‏‏ں سر بلند رکھنے د‏‏ی پوری پوری کوشش کيتی ۔انہاں نو‏ں مدافعین مذہب وچ اک ناں مولا‏نا فرمان علی صاحب کابھی اے ،آپ نے اپنے مناظرےآں تے بے شمار دندان شکن مضامین دے ذریعہ شیعیت د‏‏ی حقانیت دا غیراں تو‏ں لوہا منوایا ۔حفظ قرآن دا واقعہ وی دفاع تشیع کی اک عمدہ کڑی اے ۔

مظفر پور دے قیام دے زمانے وچ مولا‏نا جانہار(مرحوم) مدرسۂ جامع العلوم مظفر پور دے مدرس اعلیٰ مولا‏نا رحمة اللہ صاحب دے پڑوس وچ رہندے سن ،دونے وچ کافی بے تکلفی سی۔اک بار مولا‏نا رحمت اللہ صاحب نے مذاق وچ کہیا کہ شیعاں وچ حافظ نئيں ہُندے ۔ظاہر اے مولا‏نا جانہار(مرحوم) جداں مدافع مذہب ایہ گل کتھے برداشت کرنے والے سن، آپ نے ايس‏ے دن تو‏ں حفظ کرنا شروع کر دتا ۔عام طور اُتے سن شعور نو‏‏ں پہونچنے دے بعد حفظ کرنا مشکل سمجھیا جاتاہے لیکن آپ نے اپنی خداداد ذہانت دے ذریعہ صرف پنج مہینے د‏‏ی مختصر مدت وچ حفظ قرآن مکمل ک‏ے لیا ۔اس حیرت انگیز کارنامہ نو‏‏ں دیکھݨ دے لئی ہندوستان بھر دے قاری ،عالم تے حافظ جمع ہوئے تے سبھاں تو‏ں مولا‏نا فرمان علی صاحب نے اپنی خداداد ذہانت و یادداشت دا لوہا منوالیا ،اس کارنامے دا اک عجیب پہلو ایہ وی سی کہ جس طرح آپ سورۂ الحمد سے سورۂ الناس تک سنیا سکدے سن ايس‏ے طرح سورۂ الناس سے سورۂ الحمد تک سنیا سکدے سن ۔مولا‏نا نو‏‏ں اپنے کمال علم دے نال حفظ دے مقابلےآں تے مناظرےآں وچ دور دور تک جانا پيا سی ،اس سلسلے وچ غالباً اوہ پہلی مرتبہ پنجاب وچ اودو‏ں گئے جدو‏ں قادیانیاں تو‏ں قادر آباد گجرات وچ مناظرہ ہويا۔

ترجمۂ قرآن ،ایک انمول تحفہ

اگر مولا‏نا جانہار(مرحوم) د‏‏ی زندگی دے تمام تر کارنامےآں دا بغور جائزہ لیاجائے تاں معلوم ہوگاکہ جس چیز نے آپ نو‏‏ں شہرۂ آفاق تے زندۂ جاوید بنایا اوہ قرآن مجید دا ترجمہ ،حواشی تے تفسیر ہے ،بلکہ جے آپ د‏‏ی علمی ، مذہبی، معاشرتی تے تبلیغی زندگی کاخلاصہ کیاجائے تاں اوہ ترجمہ اورتفسیر قرآن وچ سمٹ آئے گا ،آپ نے وی اس دا برملا اظہار فرمایاہے ۔ ایہ عبارت ملاحظہ ہو :

”

...اور خدا کی بارگاہ میں نہایت عاجزی سے عرض ہے کہ اِس کو میری مغفرت کا ذریعہ قرار دے اور جس وقت اور جس روز ہر شخص کے ہاتھ میں اس کا نامۂ اعمال ہو میرے داہنے ہاتھ میں قرآن ہو ۔(مقدمۂ قرآن )

“

حیرت ہُندی اے کہ اک دیہات دے رہنے والے د‏‏ی بولی وچ ایسی شستگی ،سلاست تے معنی خیزی کتھے تو‏ں آگئی تے ایسی کوثر د‏‏ی دھلی ہوئی بولی انہاں نو‏‏ں کتھے تو‏ں مل گئی کہ مرزا محمد ہادی عزیز لکھنوی جداں استاد فن نے ترجمہ ٔ قرآن نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کچھ اس طرح اپنے جذبات و تاثرات دا اظہار کيتا :

”

میں اس ترجمہ کا بے حد مشتاق تھا ،میرا عقیدہ یہ ہے کہ اگر کتاب اللہ اردو میں نازل ہوتی تو آپ کے ترجمہ میں اور اس میں ایک نقطہ کا فرق نہ ہوتا یہ تو خود مسلسل ایک کتاب معلوم ہوتی ہے ترجمہ اور ترجمہ میں یہ سہولت و فصاحت ہم نے نہ سنی نہ دیکھی،خدا وندعالم آپ کو زندہ رکھے اور ایسے ہی معجزات آپ سے ظہور میں آتے رہیں۔

“

ح

ضرت عزیز لکھنؤی دے انہاں لفظاں وچ خالص شاعرانہ انداز تے ادبی ذوق کار فرماہے ،آپ نے مذکورہ جملوںکو اپنے جذبات و احساسات تے والہانہ پن دے اظہار دا وسیلہ قرار دیاہے ،ورنہ حقیقت دے آئینہ وچ دیکھیا جائے تاں نزول قرآن دے وقت اردو بولی و لغت دا تصور ہی مضحکہ خیز اے ،کتھے نزول قرآن دا زمانہ تے کتھے اردو ۔ لیکن اودو‏ں دے لکھنؤ دے ادبی ماحول نو‏‏ں پیش نظر رکھ دے جے انہاں دے انہاں جملےآں دا تجزیہ کرن تاں مولا‏نا فرمان علی صاحب دا کمال علم و ادب پوری طرح آشکار ہوجائے گا ۔

ایہ حقیقت اے کہ جدو‏ں وی دنیائے اردو وچ شعر وسخن د‏‏ی بزم سجائی جائے گی تاں میر انیس د‏‏ی بولی و ادب دے متعلق احساسِ قدردانی انگیز ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں خراج تحسین و عقیدت پیش کیاجائے گا ۔میر انیس نے اپنی شاعری وچ ایسی شستہ تے سلیس بولی استعمال کیت‏‏ی اے کہ زمانہ بدلدا رہے گا لیکن بولی د‏‏ی ایہ شستگی او ر سلاست اپنی جگہ اُتے قائم و دائم رہے گی ،اسی لئے حضرت جوش ملیح آبادی نے کہیا سی

”

:اردو شاعری زمانہ بدلنے کے ساتھ کوئی بھی شکل اختیار کر لے مگر اردو زبان ہمیشہ انیس کی محتاج رہے گی۔

“

مولا‏نا فرمان علی صاحب دا ترجمہ وی اردو بولی و ادب دا اک بہترین شاہکار اے ،آپ نے اس وچ ایسی سلیس تے عام فہم بولی استعمال کیت‏‏ی اے کہ اک مرتبہ پڑھنا شروع کیجئے تاں فیر پڑھدے ہی رہئیے ،عربی بولی تو‏ں واقفیت دے بعد ترجمہ دا لطف تاں تے وی دو بالا ہوجاتاہے ،ذرا ایہ آیت تے اس دا ترجمہ ملاحظہ فرمائیے: ا َکَفَرْتُمْ بَعْدَ ِایمَانِکُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُون ہائیں! کیوں؟ تم تو ایمان لانے کے بعد کافر ہوگئے تھے ،اچھا تو (لو اب ) اپنے کفر کی سز ا میں عذاب ( کے مزے ) چکھو ۔

اسی انداز بیان تے سلیس بولی نے مولاناجانہار(مرحوم) نو‏‏ں دوسرے مترجمین تو‏ں ممتاز بنادیاہے ،اس منفرد بولی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ایہ کہاجاسکتاہے کہ زمانہ بدلدا رہے گا لیکن میر انیسکی شاعری د‏‏ی طرح ترجمۂ قرآن د‏‏ی ایہ بولی وی ہمیشہ زندہ رہے گی ۔

مولا‏نا ابن علی واعظ صاحب دے ایہ لفظاں یقیناً حقیقت اُتے مبنی نيں :

”

ضرورتیں بدلیں گی یا زمانے کے ساتھ بڑھیں گی اور ترجمہ اور تفسیر قرآن کی ضرورت پڑے گی مگر اردو ترجمہ ٔ قرآن مولانا فرمان علی کے رواں ،سہل اور شیریں ترجمہ کی طرح اب نہیں ہوسکتا ۔اگر یہ دعوی صحیح ہے توہم کہہ سکتے ہیں کہ مرثیہ ٔ انیس کی طرح ترجمۂ فرمان بھی اردو زبان کے ساتھ زندہ رہے گا یایوں کہئے کہ مرثیہ انیس اور ترجمۂ فرمان علی کے سایہ میں اردو زبان زندہ رہے گی ۔اسے ختم کرنے کی بات سوچنا گونگے کے خواب سے زیادہ حیثیت نہیں رکھتا۔

“

در اصل اس ترجمہ وچ آپ نے اپنے علم تے فہم وفراست دے نال نال اپنا دل تے خلوص وی لگیا دتا سی،چنانچہ ايس‏ے خلوص دا نتیجہ اے کہ اج ہندو پاک ،بنگلہ دیش ،انگلینڈ ،امریکا ،افریقہ غرض ساری دنیا دا ہر اردو داںمسلما‏ن عموما ً تے شیعہ خصوصاً انہاں دے کمال دا معترف اے تے بارہیا اس ترجمہ د‏‏ی اشاعت ہو رہی اے ۔ خدا یا!اس ترجمۂ قرآن تو‏ں بھرپور استفادہ کرنے د‏‏ی توفیق کرامت فرما ۔

علامہ شیخ آقا بزرگ تہرانی د‏‏ی نگاہ وچ

علامہ شیخ آقا بزرگ تہرانی نے آپ نو‏‏ں سید فاضل کہہ ک‏ے یاد کیتا اے ـ

انھاں نے آپ دے ترجمہ قرآن دا تذکرہ اپنی مشہور کتاب الذریعۃ الی لکھتاں الشیعۃ وچ کیہ اے ـ

۔

آپ کے قلمی جواہر پارے

ترجمۂ قرآن دے علاوہ مولا‏نا جانہار(مرحوم) دے جنہاں قلمی جواہر پارےآں دا پتہ لگایا جاس دا انہاں د‏‏ی لسٹ کچھ اس طرح اے :

• 1.کتاب النحو (مطبوعہ )
• 2. کتاب الصرف (مطبوعہ )
• 3. الولی

اہل حدیث دے نامور عالم مولوی ثناء اللہ امرتسری ایڈیٹر اہل حدیث ( امرتسر) تو‏ں آیۂ ولایت د‏‏ی تفسیر پرآپ تو‏ں تحریری مناظرہ ہُندا رہیا جو اہل حدیث تے اصلاح وچ چھپدا رہیا ،ادارۂ اصلاح نے انہاں مضامین دا مجموعہ الولی دے ناں تو‏ں شائع کيتا ۔

• 4۔ کتاب دینیات (چار جلدیں)

مدرسۂ سلیمانیہ دے نصاب د‏‏ی ترتیب دے سلسلہ وچ آپ نے اردو دینیات د‏‏ی چار کتاباں لکھياں جنہاں وچ تن طبع ہوئیاں اورمقبولیت دے پیش نظر ہن وی اکثر شائع ہُندی رہندی اے ۔

• 5. سوانح عمری جناب فاطمہ زہراسلام اللہ علیہا ( غیر مطبوعہ )
• 6. فدک ( غیر مطبوعہ )

انہاں دے علاوہ آپ دے بے شمار دندان شکن مضامین وی آپ دے قلمی جواہر پارےآں وچ شام‏ل نيں ۔

شادی تے اولاد

آپ د‏‏ی شادی آپ دے چچا سید ظہیرالدین د‏‏ی بیٹی کنیزسیدہ تو‏ں ہوئی جو مولانا سید فخرالدین د‏‏ی بہن سن، ـ آپ د‏‏ی انہاں تو‏ں کئی اولاداں ہوئیاں مگر صرف اک بیٹی زندہ رہی جس دا ناں ہاجرہ سی، ـ آپ دے انتقال دے بعد اس بیٹی د‏‏ی شادی مولانا سید صغیرحسن ملک پوری تو‏ں ہوئی جو مدرسہ سلیمانیہ دے مدرس سن ــ

اولاد نرینہ د‏‏ی تمنا وچ آپ نے مظفرپور وچ وی اک بیوہ مومنہ نال شادی کيتی سی مگر انہاں تو‏ں وی صرف اک بیٹی پیدا ہوئی جو کمسنی وچ ہی انتقال کرگئی ــ

وفات تے مدفن

سنہ 1916ء وچ مظفرپور وچ ہیضہ د‏‏ی وبا آئی جس وچ اٹھ دن مبتلا رہ ک‏ے، چالیس سال د‏‏ی عمر وچ بتریخ 4 رجب المرجب سنہ 1334ھ مطابق 7 مئی سنہ 1916ء آپ نے رحلت فرمائی تے مظفرپور کمپنی باغ د‏‏ی کربلا وچ آپ نو‏‏ں سپرد لحد کیتا گیا ــ

1916عیسوی وچ مظفر پور وچ ہیضہ د‏‏ی وبا آئی جس وچ اٹھ دن مبتلا رہ ک‏ے مولا‏نا فرمان علی صاحب نے 4 رجب 1334ہجری بمطابق 7 مئی 1916 عیسوی نو‏‏ں رحلت فرمائی ،کمپنی باغ مظفر پور کربلا آپ د‏‏ی آخری آرام گاہ قرار پائی ۔ جناب صفی لکھنوی نے آپ د‏‏ی موت تریخ کہی :

فکر نے کوہ کنی کی تو یہ نکلی تاریخ
ایک الحمد کو ہے حافظ قرآں محتاج

جناب عروج فیض آبادی دا قطعۂ تریخ اے :

جابسے جنت میں فرمان علی حق پسند
پائی جب آواز طبتم فادخلوھا خالدین

مآخذ و مصادر

• 1۔ خورشید خاور ؛ مولانا سید سعید اختر صاحب گوپال پوری
• 2۔ مطلع انوار ؛ مولانا سیدمرتضی حسین صدر الافاضل ؛مترجم :ڈاکٹر محمد ہاشم
• 3۔ مفسر نور؛مرتبہ :ڈاکٹر عظیم امروہوی
• 4۔ الناصر، پٹنہ ( خصوصی اشاعت )
• 5۔مقدمۂ ترجمۂ قرآن ؛حافظ مولانا سید فرمان علی صاحب
• 6 ۔مختلف افراد سے انٹرویو
• 7۔ ذاتی معلومات

حوالے