شام سنگھ اٹاریوالا
شام سنگھ اٹاری سکھ فوج وچّ جرنیل سی۔ اوہ سبھراواں دی لڑائی وچّ اپنی بہادری لئی مشہور ہے۔
مڈھلا جیون
[سودھو]شام سنگھ اٹاری والے دا جنم سمت نانک شاہی 316 (1785ء) نوں بھائی کاہن چند پتر مور سنگھ دے پوترے سردار نہال سنگھ دے گھر ماتا شمشیر کور دی ککھوں ہویا۔ شام سنگھ اٹاری دے وڈّ-وڈیریاں دا پچھا جیسلمیر سی۔ ایہہ پہلاں پھول مہراج دے پنڈاں وچّ آباد ہوئے، پھر 1735 نوں جگراؤں دے علاقے وچّ کاؤنکے وچّ جا وسے۔
کاؤنکے توں بعد ایہناں اک اداسی سنت مول داس توں امرتسر ضلعے دے اک پنڈ وچّ موڑھی رکھوائی اتے انچی جگہ 'تے تنّ-منزلا مکان اسار کے اس دا ناں 'اٹاری' رکھیا۔ اسدا پیؤ نہال سنگھ دا مہاراجہ رنجیت سنگھ نال بہت پیار سی۔
فوج وچّ بھرتی
[سودھو]شام سنگھ اٹاری وی چنگے گھوڑ-سوار، تیر-انداز تے تلوارباز سن۔ آپ ایماندار، نیک، سچے-سچے، پراپکاری اتے دلیر آدمی سن۔ شام سنگھ اٹاری وی س. نہال سنگھ دے جیوندیاں ہی مہاراجہ رنجیت سنگھ دی فوج وچّ بھرتی ہو چکا سی۔
لڑائی وچّ بہادری
[سودھو]شام سنگھ اٹاری نے ملتان دی لڑائی اتے کشمیر دی لڑائی وچّ بہت بہادری وکھائی۔ مہاراجہ صاحب نے خوش ہو کے آپ نوں اک ہیریاں جڑی کلغی انعام وجوں دتی۔ اس توں بعد س. شام سنگھ اٹاری والے دی پتری نانکی دی شادی مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پوترے کنور نونہال سنگھ نال ہوئی۔ آپ دی لاہور دربار نال سانجھ پین کرکے ہور شان و شوکت ودھ گئی۔ آپ فوجاں دے کمانڈر بنے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد خالصہ فوج وچّ واپر رہیاں کجھ غلط گھٹناواں نوں ویکھ کے آپ نوکری چھڈّ کے اٹاری آ گئے۔
غداراں کارن واپسی
[سودھو]دوسرے پاسے خالصہ راج دے نمک-حرامی وزیر دھیان سنگھ ڈوگرے دی ماڑی نیتی سکھ راج دی پٹھّ وچّ غداری دا چھرا مار رہی سی۔ سکھاں دیاں انگریزاں نال ہوئیاں لڑائیاں، مدکی دی لڑائی، پھیرومان دی لڑائی، بدووال دی لڑائی اتے علی وال دی لڑائی دیاں لڑائیاں وچّ سوارتھی ڈوگریاں دی غداری کارن سکھاں دی ہار ہوئی۔ اخیر وچّ سکھ فوجاں دی واگڈور سامبھن والا جدوں کوئی نہ رہا تاں مہارانی جند کور نے س. شام سنگھ اٹاری والے نوں چٹھی لکھی کہ فوجاں دی واگڈور سامبھو۔ چٹھی وچّ جدوں سکھاں دی ہار اتے غداراں دی غداری بارے سردار نے پڑھیا تاں سردار دا چہرہ لال ہو گیا، ڈولے فرقے۔ ماجھے دے پنڈاں توں ہور سنگھ نال لے کے اٹاری توں ارداس کیتی کہ جاں تاں رن-میدان وچّ جت کے آویگا جاں شہیدی پاویگا۔
قادر یار دے شام سنگھ بارے شعر
[سودھو]اوہدی دستار سوہنی، غفتار سوہنی، رفتار سوہنی، کی کہیئے کجھ نہیں کہن والا۔ قادر یار جگّ ’تے نام روشن، شام سنگھ اٹاری دے رہن والا۔
کہنی تے کرنی دا دھنی سورما 9 فروری، 1846 نوں سبھراواں دی لڑائی دے میدان وچّ آ پجا۔ ستلج دریا پار کر کے 10 فروری نوں لڑائی آرنبھ ہو گئی۔ پر پھر غدار تیجا سنگھ تے لال سنگھ نے این اس ویلے غداری کیتی جدوں سکھ فوج نے انگریزاں دی فوج نوں مورچیاں وچوں بھجا دتا سی۔ سکھ فوجاں دی جت ہو چکی سی پر ایہناں غداراں نے سکھ فوجاں دا برود اصلا بند کر دتا اتے ستلج دریا 'تے بنیا بیڑیاں دا پل توڑ دتا۔ اخیر وچّ سردار شام سنگھ نے نال دے ساتھیاں نوں للکارا مار کے تلواراں سوت کے انگریزاں دی فوج انتے حملہ کیتا۔ انت 10 فروری، 1846 دی شام نوں ادھر سورج ڈبّ گیا، ادھر سکھ راج دا آخری تھمھ س. شام سنگھ اٹاری والا دھرتی 'تے گولیاں کھا کے ڈگّ پیا ۔ سردار نے جنگ وچّ ایسی بہادری دکھائی کہ انگریز فوجاں دے تھمھ ہلا کے رکھ دتے۔
شاہ محمد دے شعر
[سودھو]جنگ ہند پنجاب دا ہون لگا، دوہاں پاسیوں فوجاں بھاریاں نے۔ اج ہووے سرکار تاں ملّ پاوے، جہڑیاں خالصے نے تیغاں ماریاں نے۔...... ......:شاہ محمدا سراں دی لا بازی، نہیں موڑدے سورمے انگ میاں۔
جنگ ہند پنجاب دا ہون لگا،
دوہاں پاسیوں فوجاں بھاریاں نے۔
اج ہووے سرکار تاں ملّ پاوے،
جہڑیاں خالصے نے تیغاں ماریاں نے۔...... ......:
شاہ محمدا سراں دی لا بازی،
نہیں موڑدے سورمے انگ میاں۔