شاہ سلطان حسین

شاہ سلطان حسینی
فارس دا شہنشاہ
معیاد عہدہ	1694–1722
پیشرو	سلیمان اول فارسی
جانشین	محمود ہوتکی
خاندان	صفوی
والد	سلیمان اول فارسی

شاہ سلطان حسینی، صفوی عہد وچ شاہ فارس یا حالیہ ایران سن ۔ شاہ سلطان حسینی دا دور حکومت 1694ء تو‏ں 1722ء تک جاری رہیا تے اس دور دا خاتمہ شاہ محمود ہوتکی دی شورش اُتے ہويا، شاہ محمود ہوتکی افغانستان دے قبیلے غلزئی نال تعلق رکھنے والے پشتون جنگجو سن ۔ شاہ سلطان حسینی دا دور حکومت صفوی عہد سلطنت دا آخری دور شمار کیتا جاندا اے، صفوی خاندان سولہويں صدی تو‏ں فارس اُتے حکمرانی کردے آ رہے سن ۔

زندگی

ابتدائی دور حکومت

جدوں شاہ سلطان حسینی دے والد شاہ سلیمان اول بستر مرگ اُتے سن تو انھاں نے مجلس شوریٰ نو‏‏ں ایہ اختیار دتا کہ انہاں دے بعد انہاں دے دونے بیٹےآں وچو‏ں کسی نو‏‏ں اپنا شاہ منتخب کرن۔ شاہ سلیمان دی وصیت دے مطابق، جے انھاں ریاست وچ امن تے سلامتی درکار ہو تو شاہ سلطان حسینی جدو‏ں کہ جے مجلس شوریٰ اک جنگجو تے ریاست نو‏‏ں قوت بخشنے والا حکمران چاہندے ہاں تو انہاں دے چھوٹے صاحبزادے عباس نو‏ں اپنا شاہ مقرر کرن۔ شاہ سلیمان دی مجلس شوریٰ نے متفقہ طور اُتے سلطان حسین شاہ نو‏‏ں فارس دا نواں حکمران منتخب کر لیا۔ شاہ سلطان اپنے دور وچ نرم مزاجی تے سیاست وچ عدم دلچسپی دے لئی مشہور سن ۔ شاہ سلطان بنیاد پرست مسلما‏ن سن، اسی لئی انھاں نے ریاست وچ علما، خصوصاً علامہ محمد باقر مجلسی دا عمل دخل ودھا دتا۔ صوفیانہ خیالات تے اہل تصوف دے خلاف کئی نويں قوانین واضع ہوئے تے اس دے علاوہ شراب نوشی تے خواتین دے سربازار نکلنے تے گفتار اُتے پابندی عائد کر دتی گئی۔ صوبائی گورنراں نو‏‏ں سختی تو‏ں ہدایات جاری کیتیاں گئياں کہ صوبہ جات وچ شرعی قوانین نو‏‏ں فی الفور لاگو کرن۔
گو شاہ سلطان نے محمد باقر مجلسی نو‏‏ں امور معاملات دا نگراں مقرر کیتا، مگر جلد ہی ایہ اختیارات سلطان حسین دی خالہ، مریم بیگم نو‏‏ں منتقل ہو گئے۔ مریم بیگم فارس دے شاہ صافی دی صاحبزادی سن۔ مریم بیگم نے حقیقتاً امور ریاست سنبھال لئی تے شاہ حسین اس دور وچ شراب نوشی دی عادت وچ مبتلا رہے، امور ریاست تے سیاست دی جانب انہاں دی توجہ برائے نام رہ گئی تے انہاں دا زیادہ تر وقت شراب نوشی، اپنے حرم تے باغبانی وچ گزرنے لگیا۔

غدر

لوئس ہفتم دے دربار وچ شاہ سلطان دا سفارتی وفد - 1715ء

شاہ سلطان دی شہنشاہیت افغانستان وچ غدر تک برقرار رہی، ایہ علاقہ سلطنت دا مشرقی حصہ سی افغانستان وچ دو وڈے قبیلے سن، غلزئی تے درانی۔ 1709ء وچ قندھار دے غزالی یا غلزئی افغاناں نے میر وایس ہوتک دی سربراہی وچ صفوی سلطنت تو‏ں باغی ہونے دا اعلان کر دتا۔ 1716ء وچ ہرات دے ابدالی افغاناں نے وی غلزئیاں دی پیروی وچ صفوی سلطنت تو‏ں شورش دی مگر اوہ اپنے حملےآں وچ ناکم رہے۔ اس ناکامی دے بعد ابدالی قبیلے نے صفوی سلطنت دی جانب تو‏ں غلزئی قبیلے اُتے پے در پے کئی حملے کیتے، مگر محمود ہوتکی دی سربراہی وچ غلزئی قبیلے نے انھاں شکست تو‏ں دوچار کیتا۔ محمود ہوتکی، میر وایس ہوتک دے صاحبزادے سن ۔
اس دور وچ سلطان حسین نو‏‏ں انتہائی سخت مذہبی رویہ دی وجہ تو‏ں اندرون ریاست کئی باغیاں دا سامنا کرنا پیا۔ محمد باقر مجلسی انہاں دے پیشرو تے پوتے دی وجہ تو‏ں صفوی سلطنت وچ شیعہ اسلام نو‏‏ں تقویت دتی گئی تے رفتہ رفتہ صفویاں دی سنی سلطنت، شیعہ سلطنت وچ ڈھلدی گئی۔ اس دور وچ کہیا جاندا اے کہ سنی مسلماناں، یہودیاں تے عیسائیاں نو‏‏ں شیعہ اسلام دی طرف راغب کرنے دی کوششاں تیز تر کیتیاں گئياں تے اس ضمن وچ کئی مواقع اُتے سختی تو‏ں وی کم لیا گیا۔ اسی طرح فارس وچ موجود دہریہ نظریات رکھنے والے افراد نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ مشکلات دا سامنا کرنا پیا تے شاہ حسین نے ایسے تمام افراد اُتے بے پناہ سختی دا حکم جاری کیتا۔ شاہ حسین دی سلطنت وچ مذہبی رویہ دی وجہ تو‏ں 1717 – 20ء تک کردستان دے سنی مسلماناں نے وی یورش برپا کر دت‏ی۔ اس یورش وچ کردستان دے عوام دی حمایت سلطنت عثمانیہ تے لزگین قبیلہ نے کيتی۔ لزگین قبیلہ نے یورش دے دوران جدو‏ں شماخائی شہر، جو شیروان دا مرکزی قصبہ سی، اُتے 1721ء قبضہ کیتا تو اوتھ‏ے شیعہ آبادی تے گورنر نو‏‏ں اجتماعی طور اُتے ذبح کر دتا گیا۔ سلطنت دے حالات اس وقت ہور خراب ہو گئے جدو‏ں عرب قزاقاں نے فارس دے ساحلاں اُتے قبضہ کیتا تے تمام تر تجارتی مواصلات معطل کر دتیاں اس دے علاوہ شمال مغربی صوبےآں وچ طاعون دی وبا پھوٹنے دی وجہ تو‏ں وی ریاست دے امور بگڑتے چلے گئے۔ انہاں تمام حالات وچ صفوی سلطنت عملاً مقامی جنگجوؤاں، افغان جنگجوواں تے عرب قزاقاں دے رحم و کرم اُتے رہ گئی۔ شاہ سلطان برائے نام سلطنت دے سربراہ باقی رہ گئے۔

اصفہان دا محاصرہ

صفوی سلطنت نو‏‏ں تمام تر خطرات وچ وڈا خطرہ اس وقت لاحق ہويا جدو‏ں غزالی افغان قبیلہ نے اصفہان دا محاصرہ کر لیا۔ 1722ء وچ محمود ہوتکی نے اپنی فوج دے ہمراہ شاہ سلطان دی سلطنت دے دار الحکومت اصفہان دا مغربی جانب تو‏ں محاصرہ شروع کیتا۔ بجائے اس دے کہ شاہ سلطان اپنی افواج نو‏‏ں فصیل شہر دے اندر رہنے دیندے تے شہر نو‏‏ں بچانے دی حکمت عملی وضع کیتی جاندی، انھاں نے محمود ہوتکی دی افواج اُتے حملہ کرنے دا حکم دے دتا۔ افغان افواج جے محاصرہ جاری رکھدی تو کم تعداد دی وجہ تو‏ں اصفہان اُتے قبضہ آسان نہ ہوندا۔گولن آباد دے مقام اُتے 8 مارچ 1722ء نو‏‏ں افغان افواج نے صفوی افواج نو‏‏ں پیچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا تے شاہی افواج شہر وچ محصور کر دتی گئياں۔ شاہ سلطان نے صوبےآں دی جانب منتقل ہو ک‏ے ہور افواج جمع کرنے دی بجائے شہر وچ ہی محصور رہنے نو‏‏ں ترجیح دتی تے اصفہان شہر چند ہی دناں وچ مکمل طور اُتے افغان افواج دے محاصرے وچ چلا گیا۔ اصفہان شہر دا ایہ محاصرہ مارچ تو‏ں اکتوبر 1722ء تک جاری رہیا۔ افغان افواج نو‏‏ں ابتدائی جھڑپاں دی وجہ تو‏ں گولہ باردو دی کمی دا سامنا سی، اسی لئی محمود ہوتکی نے بجائے شہر اُتے حملہ کرنے دے محاصرہ جاری رکھنے نو‏‏ں ترجیح دتی تا کہ اصفہان شہر دے باسی شاہ دے خلاف بھکھ تے بیماری دی وجہ تو‏ں اٹھ کھڑے ہون۔ شاہ سلطان دی سیاسی امور وچ عدم دلچسپی تے صوبائی گورنراں اُتے عدم اعتماد دی وجہ تو‏ں حالات ہور بگڑ گئے تے چند ہی ماہ وچ اصفہان دے گلی کوچیاں وچ شاہ سلطان حسینی دے خلاف خونریز مظاہرے شروع ہو گئے۔ انہاں مظاہراں دے نتیجے وچ کئی ہلاکتاں دے بعد شاہ سلطان دے فرزند طہماسپ نو‏‏ں شریک شاہ فارس بنا دتا گیا۔ جون وچ طہماسپ شہر تو‏ں فرار ہونے وچ کامیاب ہو گیا، اس فرار دا مقصد شہر دے بچاؤ دے لئی صوبےآں تو‏ں ہور کمک دا انتظام کرنا سی، لیکن شاہ سلطان دے فرزند نو‏‏ں اس حکمت عملی وچ وی خاطر خواہ کامیابی حاصل نہ ہوئی کیونکہ انہاں چند ماہ وچ صوبائی حکومتاں اپنا اختیار کھو چک‏یاں سن۔ اصفہان وچ بیماری تے بھکھ دی وجہ تو‏ں مظاہرے ہور شدت اختیار کر گئے تے شاہ سلطان نے اصفہان شہر وچ 23 اکتوبر نو‏‏ں ہتھیار ڈال دتے۔ کہیا جاندا اے کہ اصفہان شہر دے محاصرے دے دوران قریباً 80000 شہری اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔ شاہ سلطان نے اسی روز محمود ہوتکی نو‏‏ں سلطنت دا نواں شاہ فارس تسلیم کر لیا تے ایويں سولہويں صدی تو‏ں جاری صفوی سلطنت دا خاتمہ ہويا۔

گرفتاری و ہلاکت

شاہ محمود نے اوائل دور وچ شاہ سلطان تو‏ں رویہ نرم رکھیا تے عام معافی عطا کیتی مگر رفتہ رفتہ شاہ محمود دے رویہ وچ سختی آندی گئی تے جلد ہی سابق شاہ سلطان حسینی نو‏‏ں سلطنت دے لئی خطرہ محسوس کرنے لگیا۔ فروری 1725ء وچ اصفہان وچ ایہ افواہ گردش کرنے لگی کہ شاہ سلطان دے صاحبزادے صفی مرزا فرار ہونے وچ کامیاب ہو گئے نيں۔ اس افواہ نے انی شدت اختیار دی کہ شاہ محمود نے تمام سابقہ شاہی خاندان دے افراد، بالخصوص شہزادیاں دے قتل دا حکم دے دتا۔ شاہ سلطان حسینی نو‏‏ں بہرحال امان عطا کيتی گئی۔ شاہ سلطان نے اپنے فرزنداں نو‏‏ں قتل تو‏ں بچانے دی کوشش کيتی تے جھڑپ وچ زخمی ہو گئے۔ اس جھڑپ وچ شاہ سلطان دے دو بیٹےآں دی جان بچ گئی۔ اس جھڑپ دے فوراً بعد شاہ محمود نو‏‏ں بیماری نے آ لیا تے اوہ 25 اپریل نو‏‏ں وفات پا گئے۔ شاہ محمود دے ولی عہد اشرف خان نے سابقہ شاہ دے نال انتہائی نرمی دا سلوک کیتا۔ اس نرمی دے نتیجے وچ سابقہ شاہ نے اپنی اک صاحبزادی دا عقد شاہ اشرف خان نال طے کر دتا، اس عمل دے نتیجے وچ اشرف خان دی عزت فارسی حلفےآں وچ ودھ گئی۔ اشرف خان چونکہ سلطنت عثمانیہ دے نال جنگ وچ مصروف رہے جس دی وجہ تو‏ں فارس وچ انہاں دی شخصیت دا اثر رفتہ رفتہ زائل ہوندا گیا۔ 1726ء دے خزاں وچ ، بغداد دے عثمانیہ گورنر احمد پاشا نے اپنی افواج نو‏‏ں اصفہان دی جانب اس پیغام دے نال روانہ کیتا کہ اوہ سابقہ شاہ دی سلطنت انھاں واپس لوٹانے دے لئی حملہ کرن گے۔ احمد پاشا دے وفد دے ہتھ اشرف خان نے جواباً شاہ سلطان حسینی دا سر قلم کرکے روانہ کر دتا، اس دے نال ہی سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں ایہ پیغام وی روانہ کیتا کہ “اس ریاست اُتے احمد پاشا دے حملہ نو‏‏ں انتہائی سختی دے نال اپنی تلوار تے برچھی نال جواب دتا جائے گا“۔ مائیکل ایکس وردی دے الفاظ وچ، “اس طرح، شاہ سلطان حسین دی موت نے اوہ تند و تیز جواب دتا جو انہاں دی زندگی وچ کسی وی سیاسی تے ریاستی امور وچ دیکھنے نو‏‏ں نئيں ملدا“۔

ہور ویکھو

• صفوی سلطنت

حوالے